minuut
MUM
Schilderes
van
Holocaust
EXTRA
VENHUIZEN - Toen zij eind.
1968 in een bekende kunst
galerie in het hartje van Je
ruzalem haar werken expo
seerdewerd Truus Menger
in een Israëlische krant "de
i schilderes van Holocaust"
genoemd. Het bewuste knip
sel in haar plakboek is wat
meer gaan spreken nu het
woord Holocaustde naam
van de tot film geworden jo
denvervolgingeen erg ge
laden leven is gaan leiden
Ook Truus Menger heeft de
film over zich laten komen,
al is dat niet geweest om
meer inzicht te krijgen in de
i j gruweldaden van de nazi's.
I li Wat dat betreft is een "ge-
heug enopfrisserbij haar
verre van op zijn plaats.
Truus Menger speelde gedu
rende de laatste wereldoor
log een vooraanstaande rol
in het gewapende verzet in
Nederland. Samen met haar
jongere zus Freddie en de
kort voor het einde van de
oorlog gefusilleerde verzets
strijdster Hannie Schaft,
maakte zij onderdeeluit van
een kleine sabotagegroep die
zich onder meer had gespe
cialiseerd in het uit de weg
ruimen van Nederlanders
die met de bezetters onder
één hoedje speelden. Zij wa
ren de en ige drie vrouwen in
Nederland die binnen het
georganiseerde verzet de
wapens hanteerden
Ver na de oorlog, in beginja
ren zestig, is Truus Menger
zich intensief met schilderen
en beeldhouwen gaan bezig
houden. Voor haar een uit
laatklep voor de spanningen
uit de verzetstijd. De meeste
van haar werken hebben be-
trekking op de oorlog. Naast
veel exposities in Neder-
land, Israël, Denemarken,
Rusland en ook Polen is ze
nu ook gevraagd naar Ame-
jj rika te komen.
Maar eerst zijn haar schilder-
stukken nog te zien in Kat-
I wijk, waar toten met 15 mei
onder de naam "1933-19NU"
een grote verzetstentoon-
stelling wordt gehouden.
Daar zijn vijftig van haar
werken te zien
77
77
Op 't netvlies van m'n denken
Is nog steeds jullie beeld gegrift
...En toen hoorde ik de slagen
Van nieuw leven in het mijne
En buiten staat opnieuw een toren
Van een joelende juichende kinderschaar
Geen traan wist ze weg
Geen verleden doet ze vervagen
Zi.i zijn het die de toekomst dragen
Ze was koud zestien toen de oorlog
uitbrak. Een klein, verlegen meisje
met sproeten. Haar ideaal: schilde
res worden. Won op de lagere school
een tekenwedstrijd maar moest de
eerste prijs, een kunstnijverheids
opleiding, laten schieten om voor
het gezin thuis mede de kost te gaan
verdienen.
Kind van gescheiden ouders. Opge
groeid in een Haarlemse volksbuurt.
Moeder, een militant-pacifiste, die
al vanaf 1933 joodse vluchtelingen
uit Duitsland en Polen in de kleine
arbeiderswoning liet onderduiken.
Truus Menger blikt op die oorlogssituatie te
rug. Ze is 56 nu. Moeder van vier kinderen.
Getrouwd met Piet Oversteegen, een voor
malig verzetsstrijder. Kocht wat jaren terug
een boerenwoning in Venhuizen. Heeft die
helemaal verbouwd. In de achterkamer staat
■in de hoek een langgerekte houten tafel. Daar
wordt er gepraat. De stoel heeft ze naar achte
ren geschoven. De over elkaar geslagen ar
men rusten nadrukkelijk op het tafelblad.
Een vriendelijk, open gezicht. Observerende
ogen.
Het woord Holocaust valt al snel. Met het
verwerken van de filmbeelden heeft ze niet
veel moeite gehad. "Af en toe", zegt ze, "heb
ik wel even mijn ogen moeten sluiten. Bij
voorbeeld toen er een kerk in brand werd ge
stoken waar joden in opgesloten zaten. In
Putten is namelijk ook zoiets gebeurd. Op
zulke momenten wordt het dan weer te veel.
Ik heb ook op het punt gestaan de telefoon te
pakken. Om te reageren op het forum".
"Daarin is gezegd dat het Nederlandse volk
de joden volledig aan hun lot heeft overgela
ten. Dat we ze bewust links hebben laten lig
gen. Op zulke praat word ik woest. Want de
februari-staking in '41 dan? En die duizenden
mensen die joden verborgen hebben gehou
den? Telt dat niet mee?"
Feller
Ze is wat feller gaan spreken. Draait onrustig
rond op haar stoel. Last even een pauze in
door in de keuken koffie te gaan zetten. De
jodenvervolging is voor Truus Menger de
drijfveer geweest om in het verzet te gaan.
Sloot zich, mede op aandrang van haar moe
der, in het begin van de oorlog aan bij een
kleine verzetsgroep (Raad van Verzet), die
voornamelijk uit communisten bestond. Sa
men met haar drie jaar jongere zusje Freddie.
Vanuit de keuken zegt ze: In het begin stelde
ons verzet nog niet zoveel voor. We hielden
ons hoofdzakelijk bezig met kinderachtig-
heidjes. Illegale kranten rondbrengen, spij
kers strooien op de grote weg, zand doen in
benzinereservoirs. Maar ook het redden van
joodse kinderen. Je durfde veel, je had lef.
Soms wasje een maand of meer uit de roula
tie. Moest je de narigheid van je af proberen te
zetten"
Ze is weer terug achter de tafel. Praat weer
rustig. "Ik zal een voorbeeld geven", zegt ze.
"Ik heb eens een joods jongetje, een knul van
een jaar of vijf, opgehaald van een onderduik
adres. Zou hem naar zijn ouders toe bren
gen. Op de fiets. Onderweg passeerden we
een Duitse colonne die plotseling door Engel
se vliegtuigen werd aangevallen. Het jongetje
op de lastdrager kreeg een voltreffer. Toen ik
achterom keek zag ik dat er van zijn hoofd
weinig meer over was"
Verdriet
"Kijk, ik bedoel maar. Van verzetsmensen
bestaat er vaak een verkeerd beeld. Vooral bij
de jeugd. Die denkt al snel aan van die heup-
schietachtige toestanden. Bijna altijd wordt
er over heldendaden gepraat. Heel weinig
over het verdriet en de angst"
In 1942 verlegt Truus Menger haar verzets
werk naar het oosten van het land. In Haarlem
is de grond haar te heet onder de voeten ge
worden. De Roestige, zo genoemd vanwege
haar sproeten, werkt er overdag als verpleeg
ster in een ziekenhuis maar trekt er 's avonds
en 's nachts op uit om onder meer het vlieg
veld Twenthe in kaart te brengen. Haar zusje
is er ook'bij.
Inmiddels is er in Nederland wat meer lijn
gekomen in het totale verzet, dat voortaan ge-
coördineert gaat worden door de Binnen
landse Strijdkrachten (BS). De Raad van Ver
zet, waar Truus en Freddie deel van uitma
ken, wil wel samenwerken met de BS maar
daarnaast als een zelfstandige groep blijven
fungeren.
Begin '43 krijgen de twee meisjes de opdracht
weer naar Haarlem te komen. Bij hun groep
heeft zich dan inmiddels ook Hannie Schaft
gevoegd, een 22-jarige studente rechten. De
drie, Truus, Freddie en Hannie, krijgen te ho
ren dat ze zich vanaf dan voor een goed deel
zullen gaan bezighouden met het liquideren
van verraders. In een aardappelbunker in de
Velserpolder krijgen ze hun schietlessen.
Daarna de opdrachten.
Verlegen
"Dat neerknallen van mensen hoorde eigen
lijk niet bij mijn karakter", zegt ze, "ik was
enorm verlegen toen. Maar in een oorlog doen
zich dingen voor die een drempel snel doen
wegvallen. Zo stond ik in Amsterdam eens op
een tram. Zag ik hoe Duitsers een joodse
moeder met haar kind uit een huis haalde. Het
ging er nogal ruw aan toe. Het kind viel op de
rand van het trottoir. Was op slag dood. Zoiets
blijft je bij. Maakt op de een of andere manier
toch een harde van je. Ik draai er niet om
heen: dat neerknallen deed mij niets en ik zou
het weer doen. Ik vergelijk het altijd met het
uitroeien van een ziek dier. Iets dat per sé uit
deze maatschappij moest verdwijnen".
Truus Menger heeft weer behoefte aan een
kleine pauze. Babbelt even met haar zojuist
binnen gekomen oudste dochter Hannie,
vernoemd naar de gefusilleerde verzetsstrijd
ster. Dan pakt ze de draad weer op. Vertelt
zonder emoties hoe zo'n liquidatie er in de
praktijk aan toeging.
"Je weet", zegt ze, "dat er binnen de Binnen
landse Strijdkrachten nogal wat lieden rond
liepen die van twee walletjes aten. Die zowel
voor de Duitsers werkten als voor ons. Daar
moest dus korte metten mee worden ge
maakt. Af en toe kregen we een naam toege
schoven. De opdracht was: liquideren. Soms
ging ik met Hannie op pad, soms met Freddie.
Want meisjes vielen minder op. Werd minder
op gelet".
Schaduwen
'Je schaduwde je slachtoffers eerst een paar
dagen. Stomvervelend werk eigenlijk, 's
Nachts posten, overdag posten, nagaan hoe
de dagindeling was van zo'n man. En dan uit
eindelijk het tijdstip bepalen waarop je toe
zou slaan. Was je van plan 'm thuis neer te
knallen dan belde je eenvoudigweg aan,
vroeg dan of 'ie mijnheer die en die was en je
schoot. Moest het op straat gebeuren dan
stelde je je op in een portiek. Als ik met Fred
die was stonden we vlak voor de aanslag vaak
te giechelen. Ook uit angst natuurlijk. Want
zulke beste wapens hadden we niet. De kans
was steeds groot dat het ding zou ketsen. Niet
af zou gaan. Dat neerknallen gaf een geweldi
ge voldoening. Op een van die kerels hebben
we eens een zakboekje aangetroffen met 600
namen van mensen die gearresteerd moesten
worden. Denk je eens in dat zo'n vent in leven
zou zijn gebleven".
Er zijn ook diverse aanslagen mislukt. Bij
voorbeeld die zij samen met Jan Heusdens
pleegde op het kopstuk uit de Haarlemse re
cherche-dienst Smit. In zijn boek over Hanny
Schaft noteerde de Haarlemse schrijver Ton
Kors, het volgende uit de mond van Jan
Heusdens. "Truus en ik hebben voor het huis
aan de Spaarndamseweg gepost. Daar woon
de Smit. Toen was daar nog zo'n hoog brug
getje. We hebben een beetje staan scharrelen
om niet op te vallen, totdat we 'm opeens uit
zijn huis zagen komen. Hij had een lichte jas
aan. De opdracht was: gelijk schieten, hij mag
geen kik geven. Truus reed voorop en ik zag
allemaal zwarte gaatjes in zijn jas komen. Hij
viel gelijk en begon te gillen als een speenvar
ken. Truus reed door. Toen heb ik mijn fiets
tegen een boom gezet en ben naar 'm toegelo
pen. Maar mijn pistool ketste. Dat zag 'ie en
toen schoot hij. Ik heb nog dekking gezocht
achter een boom maar zijn laatste schot was
raak. Ik had geluk want die kogel vioog gelijk
mijn been weer uit. Zo goed en zo kwaad als
het ging ben ik weggefietst Tot zover het
citaat.
Over het liquideren zegt Truus Menger nog:
"Het was bepaald niet zo dat we elke opdracht
zonder meer accepteerden"
Gijzelen
"Er werd van tevoren wel degelijk over gedis
cussieerd. Zo kreeg ik de opdracht om samen
met Hannie de kinderen van Seys Inquart te
gijzelen. Om gevangenen vrij te krijgen. Wij
stelden toen de vraag wat er zou gebeuren als
de Duitsers niet wilden voldoen aan die eis.
Dan zouden we die kinderen uit de weg moe
ten ruimen, werd ons gezegd. Dat vonden we
te ver gaan. Hebben die opdracht dus gewei
gerd. Vonden dat dat weinig meer met verzet
te maken had. Er is toen veel druk op ons
uitgeoefend om het toch maar te doen. Bleven
we weigeren dan zou een verzetsgroep uit
IJmuiden opdracht worden gegeven ons te
liquideren. Want een opdracht was heilig
toen".
Zover is het nooit gekomen. Sterker nog
Truus Menger trouwde later met Piet Over
steegen, die deel uitmaakte van die IJmui-
dense verzetsgroep.
Truus Menger (schuilnaam Kitty van Doorn),
Freddie en Hannie Schaft, die zich bijvoor
beeld ook bezig hielden met het opblazen van
treinen, gingen nooit de straat op zonder pi
stool. Droegen dat meestal met zich mee in
een damestasje waar een gat in was gemaakt
om bij controle door de Duitsers zo snel mo
gelijk te kunnen schieten. Er werd intensief
uitgekeken naar het drietal, vooral nadat in
'43 Hitier persoonlijk in de pen was geklom
men om de Haarlemse Sicherheitsdienst een
uitbrander te geven omdat ze zich door een
paar "flinke Weiber aus Holland" in de luren
lieten leggen. Op de hoofden van het drietal
stond 50.000 gulden.
Arrestatie
Alleen Hannie Schaft ("Het meisje met het
rode haar') werd kort voor het einde van de
oorlog gearresteerd en vlak daarop terechtge
steld. Truus Menger, die pas later van haar
arrestatie hoorde, is er nog wel op uitgegaan
om Hannie Schaft uit de gevangenis te be
vrijden. In haar eentje beraamde ze, verkleed
als verpleegster, een overval op de vrouwen
gevangenis. Maar ze kwam te laat. Hannie
Schaft bleek al te zijn doodgeschoten.
In de omgebouwde boerderij bewaart Truus
Menger (ze liquideerde in totaal 12 personen)
nog een aantal persoonlijke bezittingen van
Hannie. Een schilderij, foto's en onderschei
dingen die haar zijn toegekend.
Na '45 hebben diverse verzetsgroepen grote
vraagtekens gezet bij de activiteiten in de
oorlog van sommige vooraanstaande ver
zetsmensen in de organisatie van de Binnen
landse Strijdkrachten. Met name ging het
daarbij om de rol van wat leidinggevende fi
guren uit de Velsense illegaliteit.
De zogenaamde Velser-affaire die daaruit is
ontstaan, is onder meer door de verzetsgroep
van Truus Menger aangezwengeld. In ver
band daarmee is ze zelf talloze keren ver
hoord. Na de bevrijding is er drie keer een
aanslag op haar gepleegd. "Omdat ik teveel
wist", zegt ze. "Ik verwacht niet dat de Velser-
Affaire ooit tot een bevredigend einde zal
worden gebracht. Er is teveel feitenmateriaal
onder tafel gewerkt. Maar dat de hele zaak
stinkt is duidelijk. Neem alleen al het feit dat
de man die ik aan het einde van de oorlog uit
de weg moest ruimen, uit die oorlog tevoor
schijn kwam met sterren en stiepen"
Kunstenares
Truus Menger als kunstenares. De kans die ze
voor de oorlog niet kreeg kwam daarna. "Als
ik niet in het verzet had gezeten was ik nu
wellicht een schilderes geweest van lieve
bloemetjes en kinderen", zegt ze. Het is an
ders gelopen. En daarom zal ik als een mars
kramer de oorlog altijd met mij mee blijven
dragen. Daar kom ik in mijn creatieve werk
niet onder uit".
'Wel heb ik mij er toe kunnen zetten abstract
te gaan werken. Omdat ik zo met de oorlog in
de knoop zat heb ik aanvankelijk niets anders
gedaan dan het in herkenbare vormen teke
nen van kinderen die naar de gaskamer wor
den geleid, de slachtoffers van het getto in
Warschau, het bombardement in Rotterdam.
Anderen waren door die tekeningen erg ge
troffen, maar ik kon er niet langer tegen aan
kijken. Ben toen bewust gaan zoeken naar
een vervangende vorm waarmee ik toch het
zelfde zou kunnen uitdrukken"
In de beginjaren zestig ("voor die tijd tekende
ik voor opoe, de buren, tante Rie en ome Piet')
is Truus Menger het schilderen professioneel
gaan aanpakken. Liet zich inschrijven voor
een kunstacademie. Kreeg daar les van o.a.
Marie Andriessen (De Dokwerker), bij wie ze
tijdens de oorlog ondergedoken had gezeten.
Dat was overigens een van haar in totaal 53
schuiladressen.
Truus Menger noemt zichzelf een geënga
geerd kunstenares" omdat haar oorlogsver
leden is terug te vinden in de meeste van haar
schilderijen, aquarellen en bronsjes. "Ik ben
bevoorrecht", zegt ze, "dat ik op deze manier
kan afreageren op wat ik heb meegemaakt.
Dingen kan uitdrukken die mij hebben be
wogen en nog bewegen want niet alleen de
oorlog inspireert mij. Ik ben ook aan de slag
gegaan toen ze Menten vrij lieten, toen er
sprake van was dat er kampbeulen op vrije
voeten zouden komen en toen voormalige
SS'ers zich kandidaat stelden voor het Euro
pese parlement. Ik zal in mijn werk altijd ten
strijde blijven trekken tegen de dingen die
ons bestaan bedreigen".
