Onderzoek naar energie
via aardwarmteproject
doodstraf van
naamgenoot in
VS voorkomen
■'inrit
In omgeving van Rotterdam
PAGINA 4
VRIJDAG IB MAART 11)71)
door
Sjak
Jansen
Elke ochtend, steevast om tien uur, ga ik de stad en
regio in, op zoek naar mensen en dingen voor deze
rubriek. Tips en wensen voor "Publiek", kunt u tot klok
slag tien aan mij kwijt, tel. 071-144941, toestel 215.
Schriftelijke reacties zijn ook zeer welkom.
gedeukt. En er zit nu een ju
weeltje van een mechanische
speelkamer in. Zelf ge
bouwd".
Desolaat
Bik kan het beeld van het orgel,
toen hij het voor het eerst zag,
zonder moeite boven water
halen. "Ja", gniffelt hij, "het
was een hoop. Meer niet. Een
hoop onderdelen. Het is, toen
het uit de oude Johannes de
Doper moest, helemaal ge
sloopt. En dan is het een taaie
klus het helemaal opnieuw in
elkaar te zetten. Wordt maar
eens wijs uit die hoop onder
delen. Vandaar dat we er lan
ger dan normaal mee bezig
zijn. Het leek wel of er een
vrachtauto over dat orgel was
gereden. Zeer desolaat".
Dat zou je niet zeggen als je het
orgel nu ziet. Bik moet het
dus toch wel in zijn vingers
hebben. "Dat zou ik haast
zeggen", aldus een brood
nuchtere Bik. "Ik ben dan
ook de derde generatie Bik
die orgelbouwer is. Mijn va
der heeft het van mijn groot
vader geleerd en ik op mijn
beurt van mijn vader. En or
gelbouwers zijn schaars,
hoor. Niet meer dan 25 in Ne
derland, schat ik. Ons werk is
nog een ambacht waarbij, de
houtbewerking uitgezon
derd, alles met de hand wordt
gedaan.
Profeet
Ligt het niet voor de hand dat
Bik het hele land afreist om
orgels te bouwen?
Bik: "Zou je misschien denken,
maar dat is niet zo. Hier in de
omgeving is werk genoeg.
Slechts twee verre klussen
heb ik tot op heden gedaan.
Eén in het Friese Livessens
en één in het Limburgse Ko
ningsbosch. Voor de rest zit ik
dichtbij Leiden. Begrijp me
goed, niet in Leiden. Welnee.
Een profeet wordt in eigen
land namelijk niet geëerd. Als
er in Leiden een orgel moet
worden gerestaureerd, neemt
men iemand van buiten, want
dat is goedkoper, denkt men.
Maar laten we daar maar over
ophouden, anders ga je tegen
lange tenen schoppen. Nee, ik
doe uitsluitend verre klussen
als het een eenmalig karwei
betreft. Ja, als je ook nog voor
het onderhoud zou moeten
opdraaien, wordt dat veel te
duur. Je bent alleen al drie
uur kwijt met reizen".
"Nee, ik hoef niet zo nodig ver
van de Oude Singel. Straks ga
ik beginnen met de vernieu
wing van het kerkorgel aan de
Beekbrug in Lisse. Wat werk
betreft zit ik tot volgend jaar
vol. Met Vlaardingen heb ik
drie maanden achterstand
opgelopen, kun je nagaan hoe
tijdrovend het kan zijn".
Eigen karakter
"Gisteren ben ik de hele och
tend zoet geweest met het
stemmen van twee pijpen. Ie
dere pijp heeft een eigen toon,
een eigen karakter, moet je
weten, en heel zorgvuldig
moetje die op de voet zetten,
anders verandert de klank.
Een orgelbouwer moet daar
om gevoel voor geluid heb
ben".
"Orgelspelen hoeft weer niet,
het kan evenwel een voordeel
zijn. Kun je een beetje spelen,
dan gaat het combineren van
bepaalde registers een stuk
makkelijker. Een orgelbou
wer werkt trouwens nooit al
leen. Dat zou doffe ellende
teweeg brengen. Nee, je kunt
het beste met z'n tweeën wer
ken. De één zit in het orgel te
intoneren en de ander aan het
klavier.te luisteren".
Warme lijm
"Over belangstelling tijdens
Bik aan het werk in Vlaardingen.
ons werk hebben we niet te
klagen. Regelmatig wippen
mensen de kerk binnen om
een kijkje te nemen. Het is
buiten kijf dat ons vak inte
ressant is. Je begint met niks
en een poos latex staat er een
orgel. Er zit nog iets nostal
gisch aan. Er zijn materialen,
waarmee jaar in jaar uit werd
gewerkt, maar die nu uit de
handel zijn. Warme lijm is
zo'n artikel. Haalde ik altijd
bij Kruyt. Doe je jaren mee.
Kwam ik laatst voor een
nieuwe voorraad, bleek het
uit de handel. Moet nu hele
maal uit Duitsland komen".
Als Bik een kerkorgel moet
vernieuwen doet hij het, als
hij naar huis gaat, altijd op
slot. Om te voorkomen dat
mensen er in gaan grasdui
nen. "Ze hoeven een gestem
de pijp maar een zwak duwtje
te geven en hij is vals. Kun je
helemaal opnieuw begin-
"Een poos terug moest ik r
Stompwijk om het kerkorgel
te stemmen. Ik maak het or
gel open en wat zie ik: alle pij
pen waren van voet verwis
seld. Een geluid dat er uit
kwam. Niet om aan te horen.
Iemand had het pijpwerk ge
woon door elkaar gehusseld.
Ben je mooi klaar mee".
'In Noordwijkerhout hetzelfde
laken een pak. Niet alleen v
met het pijpwerk verstopper
tje gespeeld, een paar pijpen
ontbraken zelfs. Waren in
geen velden of wegen te be
kennen. Kwam de koster
langs, zeg ik: Heeft u een idee
waar die pijpen zijn geble
ven? Dat kon hij niet vertel
len. Wel had hij een jongen
horen blazen op zo'n pijp.
"Mooie fluit", zei die knaap
later. Gewoon een pijp uit het
orgel getild om er deuntjes op
te fluiten. Als je een pijp t
gave klank wil laten houden,
moet je er vooral op fluiten.
Een krolse kat is er niks bij!"
De Leidse pijporgelbouwer
P.C. Bik (49) kan er niets aan
doen maar harmoniums
vindt hij technisch bekeken
ronduit "krengen". Dat mag
misschien ietwat boud in de
oren klinken maar Bik zou
zichzelf voor het lapje hou
den wanneer hij er een ande
re kwalificatie voor zou
aandragen. "In heel Neder
land zul je vandaag de dag
dan ook geen orgelbouwer
bereid vinden een harmo
nium te repareren, laat staan
regelmatig een onderhouds
beurt te geven".
Bik geeft oprecht toe d'r zelf
ook niet meer aan te begin
nen. "Ofschoon ik heel soms
wel es mijn hand over het hart
wil strijken. Ja, dat zijn van
die verzoeken waarbij het
echt pijnlijk zou zijn om de
boot af te houden. Dan zeg ik:
"kom het maar brengen",
maar voeg er meteen aan toe
dat het harmonium best eens
een maand in mijn werk
plaats zou kunnen staan, om
dat ik er gewoonweg geen tijd
voor heb. Toevallig staat er nu
één uit Leidschendam in de
werkplaats".
Aanfluiting
"Wat zegje? Of ik straks met dat
harmonium in de werkplaats
op de foto wil?" Bik's mond
valt wijd open van verbazing.
"Dat kun je niet menen",
roept hij geschrokken uit.
"Kun je niet maken, man.
Voor iedere orgelbouwer zou
het een regelrechte aanflui
ting zijn met een harmonium
op de foto te moeten. Buiten
dien is de werkplaats verder
leeg. Nee, voor geen prijs.
Kun je beter naar de Johan
nes de Doperkerk in Vlaar
dingen komen. Daar leggen
Jan Rijsdam en ik momenteel
de laatste hand aan een in
grijpende wederopbouw van
het kerkorgel daar. Een veel
betere gelegenheid om foto's
te schieten".
Vijftien maanden zijn Rijsdam
en Bik reeds bezig met het
Vlaardingse orgel. Niet ver
wonderlijk dat Bik's mond
ervan overloopt. Vertelt trots
over de uitgekiende disposi
tie van het orgel, die ik hier
gemakshalve maar onver
meld laat omdat het per slot
een orgel in het verre Vlaar
dingen betreft. "Het is een
heel bijzonder orgel", glun
dert Bik. "Eén uit 1895 van
Smits uit De Reek. Een orgel
dat een oppervlakte beslaat
van twintig vierkante meter.
De windladen zijn nu geres
taureerd en het pijpwerk uit-
Rijsdam assisteert want alleen kan Bik het karwei niet af.
'HENGELO (GPD) - Het laat de
Hengeloër G. J. H. Spenkelink
niet los, dat op dit moment een
naamgenoot, John A. Spenke
link, in de Ameakaanse staat
Florida de doodstraf wacht. Dat
is niet alleen omdat de Henge
loër een jaar of twintig geleden
ooit eens een uitgebreid onder
zoek heeft gedaan naar de uit
Goor afkomstige naam Spenke
link, waaruit de in 1920 naar
Amerika geëmigreerde Nijver-
dalse familie thuishoort, maar
ook omdat hij de doodstraf
zoiets barbaars vindt, dat hij
zich geroepen voelt te proteste
ren.
Maar hoe? Het ziet er namelijk naar
uit. dat het doodvonnis al eind
deze maand zal worden voltrok
ken. Elke georganiseerde actie
hier is nu dus te laat. „Misschien
dat we nog pressie kunnen uitoe
fenen door de gouverneur van
Florida, die in laatste instantie
zijn handtekening dient te zetten,
dit kranteartikel te sturen, zodat
men daar gewaar wordt hoe af
wijzend we hier tegenover de
doodstraf staan", zegt hij.
Dank zij een brief van John Spen
kelink, die hem onlangs bereikte,
beschikt hij thans over de adres
sen van een aantal relaties van de
ter dood veroordeelde.
John A. Spenkelink is een klein
zoon van de in 1920 uit Nijverdal
naar Amerika geëmigreerde Jo
hannes Spenkelink. Johannes
kreeg twee zonen en een dochter.
Eén van die jongens heette Ber
nard, die in de laatste oorlog als
parachutist bij Arnhem landde
en toen nog eens een bezoek
bracht aan achtergebleven fami
lie in Nijverdal, onder wie een
broer van zijn vader, de inmid
dels overleden bloemist Chr.
Spenkelink. Een van de kinderen
van Bernard was John, die zijn
vader overigens nauwelijks heeft
gekend omdat deze zelfmoord
pleegde toen de jongen 12 jaar
oud was. John woonde met z'n
moeder in Buena Park in Califor-
nië, een soort rosse buurt.
Zodoende kwam John met ver
keerde vrienden in aanraking. Na
een serie kleinere vergrijpen
werd hij bankkraker, werd ge
pakt en opgesloten, maar wist
samen met een vriend te ont
snappen. Toen die twee daarna
op een motelkamer ruzie kregen
om geld vermoordde John de an
der. In de rechtsprocedure, die
volgde, beriep John zich welis
waar op noodweer, maar dat
werd afgewezen.
Het vonnis luidde de dood door
middel van de elektrische stoel.
En daarmee zal hij - na Gary
Gillmore, die vorig jaar in Utah
voor een vuurpeloton terecht
stond - de eerste zijn, die de
doodstraf krijgt. Dat heeft vooral
in de staat Florida de gemoede
ren hoog doen oplaaien. In dat
land is namelijk in veertien jaar a!
geen doodvonnis voltrokken.
Spenkelink is overigens maar een
van de 453 gedetineerden, die in
Amerika op voltrekking van het
doodvonnis wachten, sedert het
Hooggerechtshof de doodstraf in
1976 heeft opgeschort. In Florida
zijn het alleen al 121.
Een merkwaardige bijkomstigheid
is, dat één van de mensen, die
zich in Florida met petities en an
dere acties bijzonder heeft inge
spannen voor het lot van John
Spenkelink, namelijk Margaret
Vandiver, op dit moment in
Twente verblijft. Het geval wil,
dat haar vader, die lector is in Flo
rida, deze maanden gastcolleges
geeft in Utrecht en zolang woont
in het huis van professor dr. Sj.
Groenman in Ootmarsum, die op
zijn beurt in Florida verblijft.
Margarets vader vertelde dat de
hele familie zeer begaan is met
het lot van John Spenkelink,
omdat men de doodstraf absurd
vindt. Overigens had hij er geen
idee van, dat de familie van de ter
dood veroordeelde uit Twente
afkomstig is. John heeft uiter
aard al de Amerikaanse nationali
teit.
Van familie uit Nijverdal werd ver
nomen dat men daar nog nauwe
lijks contact heeft met de Spen-
kelinks in Amerika. Na de oorlog
werd duidelijk, dat het de familie
daar niet best ging. Maar de fami
lieband is nu al zo verslapt dat
men niet eens wist wat John bo
ven het hoofd hangt.
Overigens lijkt het erop, dat John
zijn leven in de gevangenis heeft
gebeterd. Hij zou zeer religieus
zijn geworden en een goed con
tact hebben met zijn moeder en
een zuster, Gertrude. In zijn brief
aan de heer Spenkelink in Hen
gelo informeert John trouwens
nog namens z'n moeder hoe het
met de Nijverdalse familie
gaat.
John schrijft ook in die brief, dat
zijn zaak binnenkort voor de der
de keer voor het Amerikaanse
Hoogerechtshof zal dienen. Hij
hoopt op een definitieve beslis
sing, hoe die dan ook zal uitval
len.
GRONINGEN (GPD) Niet in Groningen of Friesland, waar
ook op 3000 meter diepte een veelbelovende waterhou
dende zandsteenlaag zit. maar ten zuiden van Rotterdam
zal de oliemaatschappij Koninklijke Shell in opdracht
van TNO een put boren voor het winnen van aardwarmte.
Het gaat om een eerste demonstratieproject, waarvoor bij
de Europese Gemeenschap subsidie is aangevraagd,
maar waarvan de hele organisatie in feite nog moet begin
nen.
Men heeft niet voor Groningen of
Friesland gekozen, omdat bij dit
project de mogelijke gebruikers
van de aardwarmte dicht bij de
bron moeten zitten ..Op de Zuid
hollandse eilanden zie je die ge
bruikers zitten, op het Friese
platteland niet", aldus drs. R. van
der Wart van het Energieonder
zoek Centrum Nederland
(ECN).
„Het is nog niet helemaal duidelijk,
waar precies en wanneer met dit
project wordt begonnen. Het is
voor Nederland volmaakt nieuw.
We zullen, net als bij stadsver
warmingsprojecten, eerst een
gemeentelijk energiebedrijf
moeten interesseren. De put
moet zo'n twintig jaar lang een
geweldige hoeveelheid warm wa
ter leveren. Anders is het niet
economisch", zegt hij.
Als een rechtstreeks gevolg van de
oliecrisis werd op initiatief van de
toenmalige voorzitter van de
Centrale Organisatie TNO, ïr. E.
F. Boon. voor het eerst een aantal
deskundigen bijeen gebracht in
de Gespreksgroep Aardwarmte,
om de mogelijkheden van geo
thermische energiewinning in
ons land te bestuderen. Deze Ge
spreksgroep. waarin ook Shell,
de Rijksgeologische Dienst, het
ECN, de Technische Hogeschool
Delft en het ministerie van eco
nomische zaken zijn vertegen
woordigd. bracht in 1 U7b een eer
ste rapport uit. De Landelijke
Stuurgroep Energie Onderzoek
(LSEO) aanvaardde de conclusie
van dat rapport: nader onderzoek
naar de betekenis van geothermi
sche energie is voor Nederland
zeer gewenst
In augustus iy77 werd een onder
zoekprogramma van de Ge
spreksgroep via de LSEO inge
diend bij de minister voor weten
schapsbeleid en de minister van
economische zaken; de laatste
meldde het programma bu de EG
in Brussel aan. Het ging daarbij
om zes onderzoekprojecten voor
de periode iy77-1980, waarvan de
gezamenlijke kosten werden ge
raamd op drie miljoen gulden.
Begonnen werd met het bestude
ren van oude temperatuurmetin-
gen in boorgaten - met name die
door de NAM verricht in het Gro
ninger gasveld - en het verzame
len van buitenlandse ervaringen.
Een eigen boring lag nog heel ver
in het verschiet.
Nederland (zo leerde het verken
nende onderzoek) zal het waar
schijnlijk niet zoals Italië. Japan,
Mexico, Rusland, de Verenigde
Staten en IJ sland moeten hebben
van heet water en stoom op ge
ringe diepte (minder dan 1000
meter), die ontstaan door vulka
nisme. In een jong. weinig actief
geologisch gebied stijgt de tem
peratuur gemiddeld met 30 gra
den Celsius per 1000 meter diep
te. En die temperatuurstijging
vond men ook in ons land: in het
Groninger gasveld bedraagt de
temperatuur op 2875 meter ge
middeld 100 graden Celeius.
Toch is wel gesuggereerd dat ook in
Nederland en onder het Noord-
zeeplat warmwaterreservoirs
onder zeer hoge druk zijn te ver
wachten. Dat idee is gebaseerd
op de overeenkomst met de situa
tie in de Gulf Coast in de Ver
enigde Staten: ook daar heeft
men te maken met een uitgebrei
de bassinvorm van afzettingsge
steente en ook daar komen
sprongsgewijze afwijkingen in de
temperatuur van de aarde voor,
die echter verschillende oorza
ken kunnen hebben. „Deze ver
schijnselen vormen op zichzelf
dus geen aanwijzing voor de
aanwezigheid van deze hoge-
drukreservoirs. en juist bij de
voornaamste karakteristiek, de
zeer hoge druk. schijnt de over
eenkomst op te houden", schreef
drs. Van der Wart zomer 1978 in
het ECN-maandblad „Energies
pectrum".
De mogelijkheden om warm water
uit de boden te winnen zijn af
hankelijk van een groot aantal
factoren. Zo moet het water zich
gemakkelijk door het gesteente
kunnen verplaatsen om de warm
te naar de boorput te brengen. De
dikte en de uitgestrektheid van
deze poreuze steenlaag moeten
voldoende zijn. Hoewel nog wei
nig gedetailleerde informatie be
schikbaar is, staat vast dat voor
West-Europa unieke waterhou
dende zandsteenlagen in de Ne
derlandse ondergrond op 2000 tot
3000 meter diepte aanwezig zijn
en wel in het Noorden, in de
Roerdalslenk en in het gebied
van de Zuidhollandse eilan
den
Drs. Van der Wart gaf vorige zomer
in „Energiespectrum" de vol
gende berekening om de beteke
nis van win ing van aardwarmte
uit deze laag te schetsen. Stel dat
de laag 100 meter dik is, een poro
siteit van 15 procent heeft en wa
ter bevat van 100 graden Celsius,
dat bij gebruik tot 60 graden Cel
sius kan worden afgekoeld. Dan
kunnen daarmee in een stads
verwarmingssysteem dat voor 50
procent op aardgas is gebaseerd,
ongeveer 1800 woningen worden
verwarmd. En zulks gedurende
ongeveer 20 jaar, die als levens
duur voor de put wordt aange-
Volgens normen, gehanteerd door
Shell. moet. een put van gemid
deld 3000 meter diepte ten minste
200 kubieke meter warm water
(100 graden Celsius) per uur kun
nen produceren om een wijkver-
warmingsysteem rendabel te
maken, waarbij de piekvraag met
hulpketels wordt gedekt en de
aardwarmte dan de helft vormt
van de jaarlijkse warmtebehoef
te. Dit beperkt de winningsmo
gelijkheden van aardwarmte on
der andere tot die gebieden waar
een „vvarmtemarkt" van ten min
ste 3000 woningen aanwezig is of
een zelfde warmtebehoefte van
industriële gebruikers of tuin
ders met kassen.
De totale mogelijke opbrengst van
aardwarmte in de toekomst
wordt dan ook niet hoger geschat
dan een tot twee procent van de
Nederlandse energiebehoefte
Ungevecr evenveel als men schat
dat zonneëriergie in Nederland
kan opleveren. Niet veel. maar
voldoende voor het ontwikkelen
van een Nationaal Programma
Aardwarmte (bij economische
zaken zijn daarvoor fondsen ge
reserveerd), zoals er ook soortge
lijke programma's bestaan voor
wind- en zonneënergie.
Een zeer groot aantal problemen
moet nog worden opgelost voor
dat men aan het benutten van
aardwarmte toe is. Zo mag het
eventueel te winnen warme wa
ter uit grote diepte (waarschijn
lijk pekel) na gebruik niet aan de
oppervlakte worden geloosd. Het
zal. na warmtewisselaars te zijn
gepasseerd, door een tweede
boorgat moeten worden terugge
pompt in de steenlaag waar het
uit werd gehaald. Milieuwetge-
.ing en ook de Mijnwetten zijn
niet aangepast aan de winning
van aardwarmte. De huidige
Mijnwetten bijvoorbeeld voor
zien niet in het afgeven van con-
warm water, en dat betekent dat
eventueel geïnteresseerde olie
maatschappijen terughoudend
zijn: slaan zij een succesvolle put,
dan is er geen wettelijke belem
mering voor hun concurrent daar
vlak naast hetzelfde te doen.
Op langere termijn zijn er voor het
winnen van aardwarmte nog an
dere mogelijkheden, te weten die
op het continentale plat van de
Noordzee (en die in uitgeputte
olie- en gasvelden) en de winning
van warmte uit o'ndoorlatend ge
steente op zeer grote diepte,
waarmee onder andere in de Ver
enigde Staten wordt geëxperi
menteerd nabij Los Alamos (New
Mexico) door de Stanford Uni
versity.
„Het is zaak", aldus drs. W. A. Vis
ser (TNO. voorzitter van de Ge
spreksgroep Aardwarmte) in
Energiespectrum van april 1978,
„de ontwikkeling van deze tech
nieken in het oog te houden,
hoewel in Nederland op nog veel
grotere diepte dan in de Verenig
de Staten gewerkt zou moeten
worden, mogelijk tot 8000 a
10.000 meter. Diep seismisch
reflectieonderzoek vormt hier de
aangewezen voorloper tot diepe
boringen, een zeer kostbare en ri
sicodragende onderneming. De
technieken zijn echter beschik
baar".
