Fragment
ZATERDAG 6 JANUARI 1979
PAGINA 19
Prof. dr J Bastiaans
OEGSTGEEST - Moorden kan
Menten niet meer. Leed veroor
zaken wel. Sinds de Haagse
rechtbank hem vrijuit liet gaan,
zijn de machtelozen onder de
oorlogsslachtoffers machtelo
zer. Als ze badend in zweet op
een vast uur in de nacht wakker
worden, zijn ze helemaal terug
in toen; ze voelen weer de slagen
van het nachtelijke verhoor
Menten kan niet meer moorden. Dat zeg
gen gezonde mensen. Veel oorlogs
slachtoffers zien dat anders, kunnen dat
niet anders zien omdat zij ziek zijn. Voor
'hen is Menten de verpersoonlijking van
die vijand, die alles wat menselijk was
vernietigde.- De vrijlating van Menten
heeft hun angst, hun rusteloosheid ver
groot. Vermoorden kan Menten hen niet
meer. zieker maken nog wel degelijk. De
ernstig zieken voelen zich meer dan ooit
in zichzelf opgesloten, in het concentra
tiekamp opgesloten. Al die jaren van
manhaftig pogen het ziek zijn tegenover
zichzelf en de buitenwereld te verbloe
men, hebben niet geholpen. Ziel en li
chaam zijn nog in het verleden; het ver
leden is nog heden.
Twee miljoen
In Nederland alleen al zijn meer dan twee
miljoen mensen die tijdens de Tweede
Wereldoorlog aan een vorm van oorlogs
stress bloot stonden. Daarvan moeten er
nog 150.000 worden behandeld. Twin
tigduizend mensen zijn zwaar behoeftig
Omdat vlak na de oorlog de tendens be
stond de pijn en het leed te verdringen, is
de nood van deze slachtoffers te lang on
derschat. Psychotherapeutische behan
delingen werden nauwelijks en niet in
tens genoeg uitgevoerd. Pas na 1960
werd het duidelijk dat de ergst getroffe
nen niet te helpen waren met rustkuren,
betere voeding en het vermijden van
mentale belasting.
Prof. dr. J. Bastiaans, directeur van de Jel-
gersmakliniek in Oegstgeest, is bekend
als behandelaar van het concentratie
kamp-syndroom. Volgens hem is in de
ernstigste gevallen een psychoanalyti
sche behandeling van enkele honderden
uren nodig. Soms zelfs zo'n zevenhon
derd uur. Een uur psychotherapie kost
tussen honderd en honderddertig gul
den.
Niet alleen opsporing, aanhouding en be
rechting van Menten kosten handenvol
geld, zijn vrijlating evengoed. Al zal de
becijfering daarvan niet gemakkelijk
zijn, omdat moeilijk is na te gaan hoeveel
slachtoffers daardoor extra therapie no
dig hebben.
Aantjes en Wim B.
de slachtoffers hebben vergroot. Door
Aatjes, die als jongeman te veel aan
zichzelf en als man te veeel aan z'n carriè
re dacht, voelen ze zich belazerd. Maar
de zaak-Wim B. is meer. De oorlogsmis
dadiger, die redelijk in welvaart maar
bovenal vrij in de Bondsrepubliek leeft,
kreeg gewoon een uitkering van de Ne
derlandse staat. Het eventjes invullen
van een formulier is voor de meeste
oorlogsslachtoffers onvoldoende om
aan zo'n uitkering te komen. Bij velen
leeft het diep gewortelde gevoel na de
oorlog miskend te zijn. Sommigen zeg
gen: „Voor ons is er nooit meer recht of
rechtvaardigheid"
Behandeling van de slachtoffers moet vol
gens prof. Bastiaans geschieden in een
geestelijk klimaat van zekerheid, begrip,
warmte en medeleven. „Als mensonte
rend werd beschouwd dat - bijvoorbeeld
voor het verkrijgen van een uitkering -
moest worden bewezen dat er verband
bestond tussen de oorlog en de zich later
als gevolg daarvan manifesterende ziek
te"
De zaak-Menten slaat alles. Twintig jaar
gebeurt er niets, dan gebeurt er alles. De
opsporing veroorzaakt veel leed, onrust
bij de slachtoffers. Onnoemelijk leed
voor de Polen die voor de Amsterdamse
rechtbank moesten getuigen. Het wéér
moeten doormaken, moeten ondergaan.
En dan plotseling, abrupt, onverwacht,
de vrijlating van de misdadiger. Formeel
zegeviert het recht. De rechtsstaat is ge
red.
Vergeet het maar, zegt Bastiaans eigenlijk.
Hij zegt het niet in die taal. Daarvoor
gebruikt hij te veel moeilijke woorden,
te veel woorden in z'n vakgebied, jargon.
Uiterlijk een strenge man, zo op het oog
een regent. Maar al gauw (b)lijkt hij zacht
Kwaad
Bastiaans is kwaad. Op de Haagse recht
bank. Een totaal andere mentaliteit dan
de Amsterdamse rechtbank. „Als deze
uitspraak strikt juridisch gezien onver
mijdelijk was - en daaraan heb ik óók
mijn twijfels - dan zou ik toch wel eens
openlijk van zo'n rechtscollege willen
horen of er inderdaad rekening is ge
houden met de psycho-sociale aspecten.
Ik zou willen vragen: heren, als u reke
ning houdt met de schade die een ge
vangenisstraf zo'n oude, van gruwelijke
misdrijven betichte man berokkent,
houdt u dan óók rekening met de schade
die zo'n uitspraak voor de hele maat
schappij betekent? Zijn de regels be
langrijker dan de bedoeling van het sys
teem? Als je regels en rechtsgevoel tegen
elkaar afweegt, is er dan sprake van
rechtseven wicht?"
Prof. Bastiaans heeft gewoon z'n twijfels
aan de juistheid van de beslissing van de
Haagse rechters. Hun oordeel slaat in als
een bom. Pats, boem, daar ligt het. En
daarmee uit.
Bastiaans. „Ik weet van rechters hoe ze,
voor ze aan het formuleren van hun
eindconclusie toekomen, met hun han
den in het haar kunnen zitten. Lang niet
altijd is er sprake van een unaniem oor
deel. Waarom zou een minderheids
standpunt niet eens naar buiten kunnen
komen? En zeker in een uitermate, een
vrijwel iedereen rakende zaak als die van
Menten. Dit mede in het licht van de
vraag of de uitspraak geheel verant
woord is tegen de achtergrond van de
bedoeling van het rechtssysteem. Dat
systeem moet er toch op gericht zijn de
mensheid te herinneren aan wat recht en
onrecht is? Als je zo abrupt een uit
spraak de wereld inslingert. dan schepje
een geweldige onrust en leed en ga je
voorbij aan het doel van het systeem,
terwijl je tegelijk zegt dat je de rechts
staat handhaaft"
Emotioneel
Onverwacht emotioneel reageert de
hoogleraar. „Als je de rechtsstaat in
stand wilt houden, moetje niet mensen
in geestelijke nood brengen of hou
den"
Hij vindt de mentaliteit van de Haagse
rechtbank laakbaar. Arrogant in ieder
geval. Ze heeft volgens hem geen be
langrijke getuigen gehoord. Deskundi
gen bijvoorbeeld als Bastiaans zelf. Wel
is ze afgegaan op verklaringen van me
vrouw Kortenhorst. Hoe belangrijk is
die verklaring? Hoe onbelangrijk, voor
al.
Een lichte woede kan de professor niet on
derdrukken. „Het recht is verkracht",
meent hij. „Er was gewoon sprake van
een competentiestrijd tussen de Haagse
en de Amsterdamse rechtbank. De
Haagse wilde het beter doen. Ja, precies,
zoiets als van: jullie hebben een metro,
wij moeten er ook een hebben. Die in
druk maakt het wel degelijk. Ik zou er
veel meer over moeten kunnen zeggen,
omdat ik er veel meer over weet. Maar
m'n medisch ambtsgeheim belet mij dat
helaas. Dat is mijn ellende"
Een zaak als Menten rijt werkelijk alle
wonden open. Opsporing en arrestatie
maken het verleden nog afgrijselijker tot
heden. De genoegdoening van de ver
oordeling in de trant van „er is toch nog
recht", wordt van het ene op het andere
moment gevolgd door een voor veel
slachtoffers blijvend onbegrijpelijke
uitspraak van een aantal Haagse rech
ters.
Bastiaans: „Als ik zeg dat we primair onze
aandacht op de slachtoffers zouden
moeten richten, wordt dat verkeerd
geïnterpreteerd. Ze zeggen: Bastiaans
wil dat het aan de vervolging en berech
ting van oorlogsmisdadigers bestede
geld wordt aangewend voor de bestrij
ding van het leed van de slachtoffers.
Maar ik zeg alleen: leg de prioriteiten
goed. Zorg dat er voldoende geld is voor
een juiste, doeltreffende behandeling
van de slachtoffers. En zorg verder dat
het recht z'n loop heeft"
,Maar het hele beleid rond het vervolgen
of niet vervolgen van oorlogsmisdadi
gers is onduidelijk. Er is sprake van een
te grote mate van zwijgzaamheid en ge
heimzinnigheid. Mensen in de straat
zeggen: er zal wel wat achter zitten, ze
zullen wel wat te verbergen hebben.
Journalisten gaan op zoek naar oor
logsmisdadigers, om uiteenlopende,
niet altijd zuivere redenen"
„Als de regering nu eens duidelijk zou uit
eenzetten: we vervolgen niet meer. Dus
met een duidelijke explicatie, uitleg. Dat
zou dan veel beter zijn. 't Zou in de trant
zijn van een door mij verlangde openlij
ke toelichting van het vonnis door de
Haagse rechtbank. Nu het anders gaat,
wordt het rechtsgevoel onder
mijnd"
Het gaat tenslotte om mensen die buiten
hun schuld, integendeel vaak. zijn ver
strikt in de meest uitzonderlijke vorm
van machteloosheid. Die nog leven in de
sfeer van vergaande vernedering en ver-
ontmenselijking"
Mensen, bedoelt Bastiaans, voor wie sinds
de vrijlating van Menten een laag over
komend vliegtuig extra verontrusting
betekent, zoals ook een huisbel op een
onverwacht moment, een oorlogsfilm op
de televisie, een gijzeling. Opnieuw ver
hoogde agressiviteit, versterkte depres-
Wcten we wel wat we doen, vraagt Bas
tiaans zich af. Houden we eigenlijk wel
rekening met de slachtoffers? Zijn bij de
jacht op oorlogsmisdadigers onze mo
tieven wel zo zuiver? „Als medicus mag
en wil ik geen agressie- en wraakstrate-
gie bepleiten. Zijn mensen die dat wèl
doen ziek, vraag ik me af. En als ik me
dat afvraag, waarom reageren velen
niet: Bastiaans laat de verzetsmensen in
de steek?. Zoals De Waarheid geschre
ven heeft, bijvoorbeeld. Gesuggereerd
wordt tegelijk dat ik het recht z'n loop
niet zou willen laten"
In die dagen krijgt de professor brieven,
anoniem, met lege patroonhulzen. Haat.
Wraak. Frustratie. Zielig. Ter verkiezing
in te vullen.
„De grote kunst bij het herstel van de
slachtoffers is gelegen in het richten op
taken en doelen die nog aanspreken. In
cidenten als deaffaire-Menten verstoren
dat genezingsproces", zegt Bas
tiaans.
Nooit
„Een joodse man, die het schier onmoge
lijke heeft gedaan in de oorlog, zei: oor
logsmisdaden verjaren, maar haat ver
jaart nooit. Als haat niet verjaart, dan
kunnen we daar tegenover zetten: moe
ten we eindeloos doorgaan met achter
volging en opsporing van oorlogsmis
dadigers9"
- Of moeten we onrecht van heden de
voorrang geven, het fascisme van van
daag effectiever en krachtiger bestrij
den9
Bastiaans: „De verhevigde belangstelling
van jongeren voor de gebeurtenissen in
de oorlog en de rechtspleging daarna
heeft vaak te maken met de rol van fami
lie in de oorlog, met het van joodse af
komst zijn"
Hoe dan ook: behandeling van de slachtof
fers moet voorrang krijgen. Ook al om
dat het steeds moeilijker wordt. De
meeste Nederlandse oorlogsslachtoffers
zijn nu tussen de zestig en tachtig jaar.
Ze zijn vroeg oud, lijden daardoor eerder
aan dementie, geestelijke aftakeling
Voortdurend eenzaam, teneergeslagen,
vegeterend op een minimale uitkering.
Het enige voordeel is dat ze beschermd
zijn tegen de spanningen en ziektes van
de welvaartsmaatschappij. Maar toch:
van leven is nauwelijks sprake.
Het aantal mensen dat als kind of puber in
het concentratiekamp heeft gezeten, is
ook niet gering, zit ook nog midden in de
problemen. Op school of op de universi
teit werden ze als een buitenbeentje, als
vreemd beschouwd. Om het doorgesta
ne leed te verdringen, waren ze vaak
overijverig, maakten de indruk alleen
aan werk en carrière te denken. Ze heb
ben het moeilijk met hun kinderen,
vooral als die op de leeftijd zijn dat zij
zelf in het kamp zaten. In het kamp was
van spelen of vrij communiceren geen
sprake.
Knechtenrol
Een veel gehoorde klaèht is dat het me
rendeel van die ouders hun kinderen
geen leiding kan geven, omdat ze nog
altijd noodgedwongen in de knechtenrol
van het concentratiekamp zitten. Terwijl
andere ouders hun kinderen overheer
sen, overrulen, omdat ze zich nog steeds
identificeren met de agressor, de over
weldiger, de meester. In beide gevallen
begrijpen de kinderen hun ouders
niet.
Bastiaans: „Zowel de een als de ander is
machteloos. Bij de hulpverlening moe
ten we zorgen dat de minder machteloze
aspecten van hun persoonlijkheid als
bondgenoot en vriend worden inge
schakeld. Waarbij natuurlijk in de eerste
plaats moet worden vermeden dat de
hulpverlener zich opstelt als de almach
tige die alles weet (de heer) of als de
machteloze die ook niet weet hoe het
moet (de slaaf). Het verleden wordt pas
voltooid of tot voltooide tijd als je er
aandacht aan schenkt en werkelijk be
grijpt wat de functie ervan is in het to
taal. het werk. het gezin, de sociale om
standigheden"
Hieronder volgt een fragment
uit een voordracht <£ie prof. dr.
J.Bastiaansop3 november 1973
hield voor de Vereniging Ne
derlands Tijdschrift voor Ge
neeskunde in Amsterdam.
„De 55-jarige patiënt is een
groot figuur geweest in het ac
tieve verzet in Nederland. Hij
werd vijf maal gearresteerd,
diverse malen mishandeld. Ten
slotte werd hij ter dood veroor
deeld, maar hij wist kort voor
zijn executie te ontsnappen. Na
een aanvankelijke depressie
was hij in de na-oorlog se jaren
overactiefvooral op sociaal
terrein. Zijn overactiviteit werd
mede bepaald door een onver
werkt schuldgevoel over de
kwaliteit van de leiding die hij
aan verzetsgroepen had gege
ven, groepen waarvan de mees
te leden tijdens gevechtsacties
waren omgekomenZo bleef bij
hem het kwellende gevoel be
staan: heb ik het wel goed ge
daan. Omstreeks 1970 werd de
uitlaat in de overactiviteit on
mogelijk door een hartinfarct.
Hij werd neerslachtignerveus,
prikkelbaar. In 1973 bleek een
*LSD-behandeling noodzakelijk
om de verdrongen emoties tot
verwerking te brengen"
LSD
„In de loop van zes maanden
vonden vijf LSD-zittingen
plaats. Reeds tijdens de eerste
zittingen kwamen tal van ge
vechtservaringen psychodra-
matisch tot verwerkingMet be
trekking tot een verhoor in de
Euterpestraat (hoofdkwartier
van de Duitse geheime politie in
Amsterdam: de straat heet nu
Gerrit ran der Veenstraat.naar
de omgekomen verzetsstrijder)
kwam het volgende naar vo-
,Ze hebben me zó geslagenhè....
(greep naar z'n hals met van
pijn vertrokken gezicht). Oh...
godverdomme. M'n nek! Ik voel
het weer helemaal. Je had ge
woon het bloed in je mond. Ze
sloegen je kapot. Met die rot
iaarzen je poten opentrappen.
En tegen je kloten schoppen, dat
vonden ze ook fijn. De rotzak
ken. Ik weet niet wat dat voor
mentaliteit is, hoor. Oh... ik zie
het weer helemaal voor me.
Hadden we ze allemaal maar
kapot kunnen schieten, maar
wat hebben we een mensen ver
loren... en... d-d-d-dnt is heel erg.
Daar heb ik, IK, schuld
Schuldgevoel
„Langs deze weg kan een deel
van het schuldgevoel tot ver
werking ivorden gebracht. Ui
teraard zijn met schuld beladen
oorlogservaringen nooit geheel
los te denken van jeugdervarin
gen. Zoals zo vaak blijkt ook in
dit geval dat de vechters- en ver-
zetsnatuur reeds voor de oorlog
in het eigen milieu is ontwik
keld. Onvrede over het tekort
schieten van de ouders in liefde
en belangstelling kon lange tijd
gecompenseerd ivorden in een
actief strijden voor het welzijn
van anderen. Maar diep in zijn
hart hunkerde hij naar rust en
tederheid. Ook dit kon in de
LSD-behandeling tot verwer
king worden gebracht. Terwijl
hij tijdens de zittingen in grote
spanning overwegend bezig
was met de gevechtssituaties,
waren er ook momenten van
grote ontspanning. Hij roemde
niet alleen „de jongens" van het
verzet, mahr vooral ook „de
meiden", die maakten dat de
mannen zich konden afreage
ren. .Meiden", die zeiden: jon
gens, het is misschien je laatste
keer"
Verpleegster
Op het einde ran de desbetref
fende LSD-zitting ontdekte hij
in de behandelkamer een ver
pleegster. Aan haar had hij ge
durende de weken van de be-
handeling zeer veel steun gehad.
Er schoten tranen in zijn ogen
en hij zei: Dag kind, dag He-
verdek ben gewoon blij dat jeer
bent, weet je dat?" Hij vroeg
haar een hand, zij kwam. gaf
die hand. Hij zweeg, keek alleen
maar. huilde zachtjes. Hij zei
tenslotte: „Ik hou van ie. Dat
mag toch wel hè? Mensen mogen
toch wel van elkaar houden,
hè?" Op dat moment was hij er
zich nauwelijks van bewust dat
hij haar in de afgelopen uren
had aangezien vooreen van die
„prachtmeiden"
Een herstel van evenwicht met
een terugkeer van gevoelens van
compleetheidzelfvertmuwen
en vrijheid kon worden bereikt
door met behulp van de aange
geven techniek onuitspreekbare
en niet te verwoorden wegge
duwde ervaringen en emoties in
volle intensiteit tot verwerking
te brengen (In het fragment
heb ik enkele medische termen
vereenvoudigd weergegeven -
PvdV).
Door
Pieter
van de
Vliet