Fragment ZATERDAG 6 JANUARI 1979 PAGINA 19 Prof. dr J Bastiaans OEGSTGEEST - Moorden kan Menten niet meer. Leed veroor zaken wel. Sinds de Haagse rechtbank hem vrijuit liet gaan, zijn de machtelozen onder de oorlogsslachtoffers machtelo zer. Als ze badend in zweet op een vast uur in de nacht wakker worden, zijn ze helemaal terug in toen; ze voelen weer de slagen van het nachtelijke verhoor Menten kan niet meer moorden. Dat zeg gen gezonde mensen. Veel oorlogs slachtoffers zien dat anders, kunnen dat niet anders zien omdat zij ziek zijn. Voor 'hen is Menten de verpersoonlijking van die vijand, die alles wat menselijk was vernietigde.- De vrijlating van Menten heeft hun angst, hun rusteloosheid ver groot. Vermoorden kan Menten hen niet meer. zieker maken nog wel degelijk. De ernstig zieken voelen zich meer dan ooit in zichzelf opgesloten, in het concentra tiekamp opgesloten. Al die jaren van manhaftig pogen het ziek zijn tegenover zichzelf en de buitenwereld te verbloe men, hebben niet geholpen. Ziel en li chaam zijn nog in het verleden; het ver leden is nog heden. Twee miljoen In Nederland alleen al zijn meer dan twee miljoen mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog aan een vorm van oorlogs stress bloot stonden. Daarvan moeten er nog 150.000 worden behandeld. Twin tigduizend mensen zijn zwaar behoeftig Omdat vlak na de oorlog de tendens be stond de pijn en het leed te verdringen, is de nood van deze slachtoffers te lang on derschat. Psychotherapeutische behan delingen werden nauwelijks en niet in tens genoeg uitgevoerd. Pas na 1960 werd het duidelijk dat de ergst getroffe nen niet te helpen waren met rustkuren, betere voeding en het vermijden van mentale belasting. Prof. dr. J. Bastiaans, directeur van de Jel- gersmakliniek in Oegstgeest, is bekend als behandelaar van het concentratie kamp-syndroom. Volgens hem is in de ernstigste gevallen een psychoanalyti sche behandeling van enkele honderden uren nodig. Soms zelfs zo'n zevenhon derd uur. Een uur psychotherapie kost tussen honderd en honderddertig gul den. Niet alleen opsporing, aanhouding en be rechting van Menten kosten handenvol geld, zijn vrijlating evengoed. Al zal de becijfering daarvan niet gemakkelijk zijn, omdat moeilijk is na te gaan hoeveel slachtoffers daardoor extra therapie no dig hebben. Aantjes en Wim B. de slachtoffers hebben vergroot. Door Aatjes, die als jongeman te veel aan zichzelf en als man te veeel aan z'n carriè re dacht, voelen ze zich belazerd. Maar de zaak-Wim B. is meer. De oorlogsmis dadiger, die redelijk in welvaart maar bovenal vrij in de Bondsrepubliek leeft, kreeg gewoon een uitkering van de Ne derlandse staat. Het eventjes invullen van een formulier is voor de meeste oorlogsslachtoffers onvoldoende om aan zo'n uitkering te komen. Bij velen leeft het diep gewortelde gevoel na de oorlog miskend te zijn. Sommigen zeg gen: „Voor ons is er nooit meer recht of rechtvaardigheid" Behandeling van de slachtoffers moet vol gens prof. Bastiaans geschieden in een geestelijk klimaat van zekerheid, begrip, warmte en medeleven. „Als mensonte rend werd beschouwd dat - bijvoorbeeld voor het verkrijgen van een uitkering - moest worden bewezen dat er verband bestond tussen de oorlog en de zich later als gevolg daarvan manifesterende ziek te" De zaak-Menten slaat alles. Twintig jaar gebeurt er niets, dan gebeurt er alles. De opsporing veroorzaakt veel leed, onrust bij de slachtoffers. Onnoemelijk leed voor de Polen die voor de Amsterdamse rechtbank moesten getuigen. Het wéér moeten doormaken, moeten ondergaan. En dan plotseling, abrupt, onverwacht, de vrijlating van de misdadiger. Formeel zegeviert het recht. De rechtsstaat is ge red. Vergeet het maar, zegt Bastiaans eigenlijk. Hij zegt het niet in die taal. Daarvoor gebruikt hij te veel moeilijke woorden, te veel woorden in z'n vakgebied, jargon. Uiterlijk een strenge man, zo op het oog een regent. Maar al gauw (b)lijkt hij zacht Kwaad Bastiaans is kwaad. Op de Haagse recht bank. Een totaal andere mentaliteit dan de Amsterdamse rechtbank. „Als deze uitspraak strikt juridisch gezien onver mijdelijk was - en daaraan heb ik óók mijn twijfels - dan zou ik toch wel eens openlijk van zo'n rechtscollege willen horen of er inderdaad rekening is ge houden met de psycho-sociale aspecten. Ik zou willen vragen: heren, als u reke ning houdt met de schade die een ge vangenisstraf zo'n oude, van gruwelijke misdrijven betichte man berokkent, houdt u dan óók rekening met de schade die zo'n uitspraak voor de hele maat schappij betekent? Zijn de regels be langrijker dan de bedoeling van het sys teem? Als je regels en rechtsgevoel tegen elkaar afweegt, is er dan sprake van rechtseven wicht?" Prof. Bastiaans heeft gewoon z'n twijfels aan de juistheid van de beslissing van de Haagse rechters. Hun oordeel slaat in als een bom. Pats, boem, daar ligt het. En daarmee uit. Bastiaans. „Ik weet van rechters hoe ze, voor ze aan het formuleren van hun eindconclusie toekomen, met hun han den in het haar kunnen zitten. Lang niet altijd is er sprake van een unaniem oor deel. Waarom zou een minderheids standpunt niet eens naar buiten kunnen komen? En zeker in een uitermate, een vrijwel iedereen rakende zaak als die van Menten. Dit mede in het licht van de vraag of de uitspraak geheel verant woord is tegen de achtergrond van de bedoeling van het rechtssysteem. Dat systeem moet er toch op gericht zijn de mensheid te herinneren aan wat recht en onrecht is? Als je zo abrupt een uit spraak de wereld inslingert. dan schepje een geweldige onrust en leed en ga je voorbij aan het doel van het systeem, terwijl je tegelijk zegt dat je de rechts staat handhaaft" Emotioneel Onverwacht emotioneel reageert de hoogleraar. „Als je de rechtsstaat in stand wilt houden, moetje niet mensen in geestelijke nood brengen of hou den" Hij vindt de mentaliteit van de Haagse rechtbank laakbaar. Arrogant in ieder geval. Ze heeft volgens hem geen be langrijke getuigen gehoord. Deskundi gen bijvoorbeeld als Bastiaans zelf. Wel is ze afgegaan op verklaringen van me vrouw Kortenhorst. Hoe belangrijk is die verklaring? Hoe onbelangrijk, voor al. Een lichte woede kan de professor niet on derdrukken. „Het recht is verkracht", meent hij. „Er was gewoon sprake van een competentiestrijd tussen de Haagse en de Amsterdamse rechtbank. De Haagse wilde het beter doen. Ja, precies, zoiets als van: jullie hebben een metro, wij moeten er ook een hebben. Die in druk maakt het wel degelijk. Ik zou er veel meer over moeten kunnen zeggen, omdat ik er veel meer over weet. Maar m'n medisch ambtsgeheim belet mij dat helaas. Dat is mijn ellende" Een zaak als Menten rijt werkelijk alle wonden open. Opsporing en arrestatie maken het verleden nog afgrijselijker tot heden. De genoegdoening van de ver oordeling in de trant van „er is toch nog recht", wordt van het ene op het andere moment gevolgd door een voor veel slachtoffers blijvend onbegrijpelijke uitspraak van een aantal Haagse rech ters. Bastiaans: „Als ik zeg dat we primair onze aandacht op de slachtoffers zouden moeten richten, wordt dat verkeerd geïnterpreteerd. Ze zeggen: Bastiaans wil dat het aan de vervolging en berech ting van oorlogsmisdadigers bestede geld wordt aangewend voor de bestrij ding van het leed van de slachtoffers. Maar ik zeg alleen: leg de prioriteiten goed. Zorg dat er voldoende geld is voor een juiste, doeltreffende behandeling van de slachtoffers. En zorg verder dat het recht z'n loop heeft" ,Maar het hele beleid rond het vervolgen of niet vervolgen van oorlogsmisdadi gers is onduidelijk. Er is sprake van een te grote mate van zwijgzaamheid en ge heimzinnigheid. Mensen in de straat zeggen: er zal wel wat achter zitten, ze zullen wel wat te verbergen hebben. Journalisten gaan op zoek naar oor logsmisdadigers, om uiteenlopende, niet altijd zuivere redenen" „Als de regering nu eens duidelijk zou uit eenzetten: we vervolgen niet meer. Dus met een duidelijke explicatie, uitleg. Dat zou dan veel beter zijn. 't Zou in de trant zijn van een door mij verlangde openlij ke toelichting van het vonnis door de Haagse rechtbank. Nu het anders gaat, wordt het rechtsgevoel onder mijnd" Het gaat tenslotte om mensen die buiten hun schuld, integendeel vaak. zijn ver strikt in de meest uitzonderlijke vorm van machteloosheid. Die nog leven in de sfeer van vergaande vernedering en ver- ontmenselijking" Mensen, bedoelt Bastiaans, voor wie sinds de vrijlating van Menten een laag over komend vliegtuig extra verontrusting betekent, zoals ook een huisbel op een onverwacht moment, een oorlogsfilm op de televisie, een gijzeling. Opnieuw ver hoogde agressiviteit, versterkte depres- Wcten we wel wat we doen, vraagt Bas tiaans zich af. Houden we eigenlijk wel rekening met de slachtoffers? Zijn bij de jacht op oorlogsmisdadigers onze mo tieven wel zo zuiver? „Als medicus mag en wil ik geen agressie- en wraakstrate- gie bepleiten. Zijn mensen die dat wèl doen ziek, vraag ik me af. En als ik me dat afvraag, waarom reageren velen niet: Bastiaans laat de verzetsmensen in de steek?. Zoals De Waarheid geschre ven heeft, bijvoorbeeld. Gesuggereerd wordt tegelijk dat ik het recht z'n loop niet zou willen laten" In die dagen krijgt de professor brieven, anoniem, met lege patroonhulzen. Haat. Wraak. Frustratie. Zielig. Ter verkiezing in te vullen. „De grote kunst bij het herstel van de slachtoffers is gelegen in het richten op taken en doelen die nog aanspreken. In cidenten als deaffaire-Menten verstoren dat genezingsproces", zegt Bas tiaans. Nooit „Een joodse man, die het schier onmoge lijke heeft gedaan in de oorlog, zei: oor logsmisdaden verjaren, maar haat ver jaart nooit. Als haat niet verjaart, dan kunnen we daar tegenover zetten: moe ten we eindeloos doorgaan met achter volging en opsporing van oorlogsmis dadigers9" - Of moeten we onrecht van heden de voorrang geven, het fascisme van van daag effectiever en krachtiger bestrij den9 Bastiaans: „De verhevigde belangstelling van jongeren voor de gebeurtenissen in de oorlog en de rechtspleging daarna heeft vaak te maken met de rol van fami lie in de oorlog, met het van joodse af komst zijn" Hoe dan ook: behandeling van de slachtof fers moet voorrang krijgen. Ook al om dat het steeds moeilijker wordt. De meeste Nederlandse oorlogsslachtoffers zijn nu tussen de zestig en tachtig jaar. Ze zijn vroeg oud, lijden daardoor eerder aan dementie, geestelijke aftakeling Voortdurend eenzaam, teneergeslagen, vegeterend op een minimale uitkering. Het enige voordeel is dat ze beschermd zijn tegen de spanningen en ziektes van de welvaartsmaatschappij. Maar toch: van leven is nauwelijks sprake. Het aantal mensen dat als kind of puber in het concentratiekamp heeft gezeten, is ook niet gering, zit ook nog midden in de problemen. Op school of op de universi teit werden ze als een buitenbeentje, als vreemd beschouwd. Om het doorgesta ne leed te verdringen, waren ze vaak overijverig, maakten de indruk alleen aan werk en carrière te denken. Ze heb ben het moeilijk met hun kinderen, vooral als die op de leeftijd zijn dat zij zelf in het kamp zaten. In het kamp was van spelen of vrij communiceren geen sprake. Knechtenrol Een veel gehoorde klaèht is dat het me rendeel van die ouders hun kinderen geen leiding kan geven, omdat ze nog altijd noodgedwongen in de knechtenrol van het concentratiekamp zitten. Terwijl andere ouders hun kinderen overheer sen, overrulen, omdat ze zich nog steeds identificeren met de agressor, de over weldiger, de meester. In beide gevallen begrijpen de kinderen hun ouders niet. Bastiaans: „Zowel de een als de ander is machteloos. Bij de hulpverlening moe ten we zorgen dat de minder machteloze aspecten van hun persoonlijkheid als bondgenoot en vriend worden inge schakeld. Waarbij natuurlijk in de eerste plaats moet worden vermeden dat de hulpverlener zich opstelt als de almach tige die alles weet (de heer) of als de machteloze die ook niet weet hoe het moet (de slaaf). Het verleden wordt pas voltooid of tot voltooide tijd als je er aandacht aan schenkt en werkelijk be grijpt wat de functie ervan is in het to taal. het werk. het gezin, de sociale om standigheden" Hieronder volgt een fragment uit een voordracht <£ie prof. dr. J.Bastiaansop3 november 1973 hield voor de Vereniging Ne derlands Tijdschrift voor Ge neeskunde in Amsterdam. „De 55-jarige patiënt is een groot figuur geweest in het ac tieve verzet in Nederland. Hij werd vijf maal gearresteerd, diverse malen mishandeld. Ten slotte werd hij ter dood veroor deeld, maar hij wist kort voor zijn executie te ontsnappen. Na een aanvankelijke depressie was hij in de na-oorlog se jaren overactiefvooral op sociaal terrein. Zijn overactiviteit werd mede bepaald door een onver werkt schuldgevoel over de kwaliteit van de leiding die hij aan verzetsgroepen had gege ven, groepen waarvan de mees te leden tijdens gevechtsacties waren omgekomenZo bleef bij hem het kwellende gevoel be staan: heb ik het wel goed ge daan. Omstreeks 1970 werd de uitlaat in de overactiviteit on mogelijk door een hartinfarct. Hij werd neerslachtignerveus, prikkelbaar. In 1973 bleek een *LSD-behandeling noodzakelijk om de verdrongen emoties tot verwerking te brengen" LSD „In de loop van zes maanden vonden vijf LSD-zittingen plaats. Reeds tijdens de eerste zittingen kwamen tal van ge vechtservaringen psychodra- matisch tot verwerkingMet be trekking tot een verhoor in de Euterpestraat (hoofdkwartier van de Duitse geheime politie in Amsterdam: de straat heet nu Gerrit ran der Veenstraat.naar de omgekomen verzetsstrijder) kwam het volgende naar vo- ,Ze hebben me zó geslagenhè.... (greep naar z'n hals met van pijn vertrokken gezicht). Oh... godverdomme. M'n nek! Ik voel het weer helemaal. Je had ge woon het bloed in je mond. Ze sloegen je kapot. Met die rot iaarzen je poten opentrappen. En tegen je kloten schoppen, dat vonden ze ook fijn. De rotzak ken. Ik weet niet wat dat voor mentaliteit is, hoor. Oh... ik zie het weer helemaal voor me. Hadden we ze allemaal maar kapot kunnen schieten, maar wat hebben we een mensen ver loren... en... d-d-d-dnt is heel erg. Daar heb ik, IK, schuld Schuldgevoel „Langs deze weg kan een deel van het schuldgevoel tot ver werking ivorden gebracht. Ui teraard zijn met schuld beladen oorlogservaringen nooit geheel los te denken van jeugdervarin gen. Zoals zo vaak blijkt ook in dit geval dat de vechters- en ver- zetsnatuur reeds voor de oorlog in het eigen milieu is ontwik keld. Onvrede over het tekort schieten van de ouders in liefde en belangstelling kon lange tijd gecompenseerd ivorden in een actief strijden voor het welzijn van anderen. Maar diep in zijn hart hunkerde hij naar rust en tederheid. Ook dit kon in de LSD-behandeling tot verwer king worden gebracht. Terwijl hij tijdens de zittingen in grote spanning overwegend bezig was met de gevechtssituaties, waren er ook momenten van grote ontspanning. Hij roemde niet alleen „de jongens" van het verzet, mahr vooral ook „de meiden", die maakten dat de mannen zich konden afreage ren. .Meiden", die zeiden: jon gens, het is misschien je laatste keer" Verpleegster Op het einde ran de desbetref fende LSD-zitting ontdekte hij in de behandelkamer een ver pleegster. Aan haar had hij ge durende de weken van de be- handeling zeer veel steun gehad. Er schoten tranen in zijn ogen en hij zei: Dag kind, dag He- verdek ben gewoon blij dat jeer bent, weet je dat?" Hij vroeg haar een hand, zij kwam. gaf die hand. Hij zweeg, keek alleen maar. huilde zachtjes. Hij zei tenslotte: „Ik hou van ie. Dat mag toch wel hè? Mensen mogen toch wel van elkaar houden, hè?" Op dat moment was hij er zich nauwelijks van bewust dat hij haar in de afgelopen uren had aangezien vooreen van die „prachtmeiden" Een herstel van evenwicht met een terugkeer van gevoelens van compleetheidzelfvertmuwen en vrijheid kon worden bereikt door met behulp van de aange geven techniek onuitspreekbare en niet te verwoorden wegge duwde ervaringen en emoties in volle intensiteit tot verwerking te brengen (In het fragment heb ik enkele medische termen vereenvoudigd weergegeven - PvdV). Door Pieter van de Vliet

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1979 | | pagina 19