Het wankele
evenwicht
in het
hoge noorden
Spitsbergen: een ijskoud brandpunt in de politiek
Voordeel
trekken
uit angst
DONDERDAG 14 DECEMBER 1978
EXTRA
PAGINA 15
Spitsbergen is een tot Noorwe
gen behorende eilandengroep
in de Noordelijke IJszee. Er
wonen slechts etikele duizen
den mensenvan wie twee
derde Russische onderdanen
Het eiland heette tot 1925
Spitsbergenzoals in Neder
land nog altijd het geval is. De
Noren noemen de archipel
sinds 1925 echter Svalbard.
Spitsbergen ligt net onder de
tachtigste breedtegraad en is
daarmee één der noordelijkste
gebieden die permanent be
woond zijn Het heeft een koud
klimaat, maar dankzij de
warme golfstroom niet zo
koud als men in poolstreken
zou verwachten. Toch wordt
het er 's zomers nooit warmer
dan een graad of tien. vijftien
bij uitzonderingen, 's Winters
zijn temperaturen van twin
tig, dertig graden onder nul
meer regel dan uitzondering.
De westelijke eilanden van de
a rchipel zijn in de zomer voor
iets meer clan helft met sneeuw
bedekt. Het oosten ligt dan
voor bijna driekwart onder
de sneeuw. Overigens doen de
eilanden hun oude Neder
landse naam eer aan, want de
kale. ruige toppen rijzen vaak
honderden meters hoog uit zee
op. Het hoogst is de Newton-
top op West-Spitsbergen, iets
meer dan 1700 meter hoog.
Hoewel de bodem van Spitsber
gen aansluit bij het continent
is de begroeïng op de eilanden
meer verwant met Groenland
en Siberië dan die van Noord-
Scandinavië. Op de steile rot
sen broeden 's zomers miljoe
nen zeevogels, verder zijn er
rendieren, ijsberen en blauwe
vossen. Die ijsberen zijn over
het algemeen vrij schuw, hoe
wel zij zich een enkele keer in
bewoond gebied wagen. Ze
zijn gevaarlijk maar toch is
men er zuinig op, want ze be
horen tot de bedreigde dier
soorten.
De Vikingen ontdekten Spits
bergen in de twaalfde eeuw,
maar konden er door de barre
omstandigheden en het ineen
storten van de macht der
■Noormannen niets meer mee
doen. In 1596 ontdekten de
Nederlanders onder leiding
van Willem Barendsz de ar
chipel opnieuw en gaven het
de naam. De Hollanders en de
Engelsen beconcurreerden el
kaar in hetvangen van wal
vissen in de wateren rond de
eilanden tot de Britten wer
den verdreven.
In het noordelijkste deel van
Spitsbergen vestigden de
Hollanders in de zeventiende
eeuw een traankokerijSmee-
renburg genaamd. Maar in de
achttiende eeuw waren de
de Nederlandse traankokerij op Spits-
Nadien waren alleen poolreizi
gers en jager geïnteresseerd in
de woeste en verlaten eilan
den. Maar toen in 1910 steen
kool werd ontdekt veranderde
dit. Vele grootmachten be
twistten elkaar het recht op de
grondstof te delven, totdat de
Volkenbond tussenbeide
kwam. lil 1920 tekenden 41
landen, waaronder Neder
land, het "Spitsbergen-trak
taat" op de conferentie van
Versailles. Rusland sloot zich,
na aanvankelijk niet mee te
willen doen, in 1924 hierbij
Volgens de overeenkomst, die
nog altijd van kracht is, mo
gen alle deelnemende landen
economisch bezig zijn op de
archipel. Militaire activiteit
is echter streng verboden.
In de periode tussen de beide
wereldoorlogen is het de Noor
se kolenmijnen op Spitsber
gen niet best gegaan. Na de
Tweede Wereldoorlog is er
weer leven in geblazen, maar
nog altijd zijn ze niet renda
bel. In het afgelopen boekjaar
bijvoorbeeld werd er een ver
lies geleden van twaalf mil
joen gulden, hoewel de Noorse
regering blijft hopen op betere
tijden voor de kolenexport.
Nederland had tot 1922 een mijn
op een kilometer of vijftig af
stand van de Noorse, name
lijk in BarentszburgIn dat
jaar kochten de Russen deze
mijn op en werken er nog
steeds. Elders hebben zij een
tweede mijn geopend.
Om drie redenen in Spitsbergen
en de Barentszzee tussen de
pool en het vaste land) in de
afgelopen jaren uiterst be
langrijk geworden. In de eer
ste plaats wordt zowel op de
eilanden als in de zee oiie
vermoed. Mede hierdoor heeft
Noorwegen zijn activiteiten
in dit gebied sterk opgevoerd.
Een andere reden is dat men
de grote mogendheden in ver
band met de nogal gespannen
situatie in dit gebied duide
lijk wil maken dat men
daadwerkelijk in dit gebied
het gezag wil handhaven.
De laatste reden is de toeneming
ran het militair-strategisch
belang van dit gebied. Want
de Suwjet-Unie heeft in
Moermanskde grote haven
stad op het schiereiland Kola
waar de zee ook 's winters bij
na nooit dichtvriest, een van
de grootste vissersvloten ter.
wereld. Verder zijn er heel
wat grondstoffen te vinden en
wil men deze enige vrije zee
haven (op Wladiwostok na)
beschermen.
Ook ligt Spitsbergen precies in
het midden tussen de Sowjet-
Unie en de Verenigde Staten.
Daarom hebben de Noren,
heel bewust, maatregelen ge
nomen om de situatie in dit
gebied in de hand te houden.
Zo zijn er geen vreemde troepen
op Noors grondgebied gele
gerd, hoewel de NAVO-part-
ners er regelmatig oefenen. Al
de NAVO-bcises liggen elders,
zoals op IJsland (Kevlavik),
waar alleen Amerikanen zit
ten. Spitsbergen is volledig
gedemilitariseerd en Noor
wegen heeft zijn grondgebied
tot "kernwapen-vrije zone
verklaard.
De Russen hebben van het schie
reiland Kola één van de
grootste wapenarsenalen ter
wereld gemaakt. Zo ligt hier
een van de vier grote oor
logsvloten, welke vooral be
staat uit onderzeeërs voorzien
van raketten met atoomkop
pen.
Naast allerlei onenigheden met
betrekking tot Spitsbergen is
de grens in de Barentszzee
twistappel tussen Noorwegen
en Rusland. De Noren zien de
bodem van deze zee als deel
van het continentaal plat van
Europa en willen daarom
(volgens het Convent van Ge
neve van 1958) een grens die
op de middellijn tussen de
twee kusten loopt.
De Russen hierentegen willen
een grens over de lijn van de
landgrens naar de Noordpool,
waarmee zij vele duizenden
vierkante kilometers zee (met
olie en vis) zouden verwerven
Problemen genoeg voor de No
ren, die aan de ene kant hun
verhouding met Rusland in
dit zeer kwetsbare gebied niet
willen versloren en aan de
andere kant op moeten komen
voor hun eigen belangen.
En daarbij bezetten de Noren de
meest naar voren geschoven
post ook in de tijd van koude
oorlog. Met de NAVO-part-
ners vlak achjer zich kunnen
zij niets anders doen dan alle
problemen zo kalm mogelijk
te benaderen.
Een militair vliegtuig van de Sowjet-Ume, met zeven
personen aan boord, werd op maandag 28 augustus
als vermist opgegeven door de Russische luchtver
keersleiding in Moermansk. Noorse meteorologen
vonden het wrak van het toestel enkele dagen later op
het eilandje Hopen, een van de meest oostelijk gele
gen eilanden van Spitsbergen. Alle inzittenden wa
ren om het leven gekomen.
Zelden hebben de Noren een
lastiger probleem in dit ge
bied bij de hand gehad. Rus
sische militaire vliegtuigen
mogen niet boven Spitsber
gen vliegen, want dit is Noors
grondgebied. Verder zou het
toestel volledig zijn uitgerust
voor spipnage-doeleinden,
wat de Amerikaanse veilig
heidsdienst CIA deed ver
zoeken om een onderzoek in
te mogen stellen.
Opblazen
De Noorse minister van bui
tenlandse zaken, Knut Fry-
denlund, haastte zich om te
verklaren dat deze zaak als
een gewoon vliegtuigongeluk
zou worden aangepakt en dat
er beslist geen militaire as-
pekten aan vast zaten. Ook
toen hij hoorde dat het toestel
van het Russische leger was
veranderde hij zijn beleid
niet. "Deze zaak moet niet
opgeblazen worden", zei de
minister terwijl hij de Ameri
kaanse en Russische verzoe
ken afwees.
De Amerikanen lieten hun
plannen varen maar Rusland
bleef aandringen op een eigen
onderzoek en wilde zelfs de
"zwarte doos" (met informa
tie over de laatste vlieguren
van het toestel) direct heb
ben. Frydenlund beloofde
hen deze doos wanneer het
Noorse onderzoek gereed zou
zijn. Verder kregen de Russen
informatie over de activitei
ten van de onderzoekcom
missie en mochten twee leden
van de Russische ambassade
in Oslo een kijkje ne
men bij de plaats des onheils.
Een met raketten uitgeruste
Russische kruiser en drie
"vissersschepen" van dezelf
de nationaliteit zorgden voor
een gespannen sfeertje bij het
eilandje Hopen. Zij bleven
keurig buiten de vier mijls
zone, maar heel Noorwegen
werd met de neus op de feiten
gedrukt die in de laatste jaren
steeds duidelijker waren ge
worden: de verhouding tus
sen Noorwegen en de Sowjet-
Unie is uiterst gespannen in
dit gebied en er hoeft maar
weinig te gebeuren om hier
een soort koude oorlog te la
ten ontstaan.
Soevereiniteit
In parlementskringen werd op
geroepen tot een internatio
nale aanpak van h'et
probleem. Het rechtse parle
mentslid Thyness bepleitte
een conferentie van alle in het
Spitsbergentraktaat -deelne
mende landen, maar Fryde-
lund wees dit voorstel van de
hand, zeggende dat "wij dan
de hele wereld laten zien dat
wij onze soevereiniteit over
dit gebied niet kunnen hand
haven".
De Moskou-gezinde commu
nistische partij bepleitte meer
samenwerking met de Rus
sen in het onderzoek, waarin
zij heftig werd bestreden
door de Peking-gezinden, en
waarmee zij geen voet aan de
grond kreeg by de meer in
het centrum verkerende par
tijen. Want achterdocht viert
hoogtij bij de Noren en daar
om blijft men hardnekkig
vasthouden aan het eigen,ge
zag.
Het onderzoek is nog niet ge
reed, maar de Russen krijgen
binnenkort de verlangde
zwarte doos, zo wordt vanuit
Noorwegen gemeld. In het
Noorse parlement legde Fry-
IJskoud water, onbegroeide rotshellingen: Spitsbergen in de
denlund op 21 november een
verklaring af waarin hij het
belang van 'een stabiele situa
tie' in het noorden benadruk
te. Verder werd eind oktober
overleg gepleegd met de Ver
enigde Staten.
Normaal
De Noorse opzichter op Spits
bergen, Jan Groendahl is zijn
naam, zei half november dat
de situatie op de eilanden
weer was "genormaliseerd"
Tweemaal per week heeft hij
kontakt met de Russische
gemeenschappen en hij heeft
de Russische helikopterbasis
mogen bekijken. Als bijzon
derheden wist hij te melden
dat er de hele herfst geen ijs
beren bij de huizen waren ge-
Maar dit kan niet verhullen dat
de Noren meer problemen
verwachten met hun ooster
buren. Minister Frydenlund
wees hierop in zijn rede tot
het parlement deze maand en
de gezaghebbende Noorse
strateeg Johan Joergen Holst
(staatssecretaris voor defen
sie) heeft het al meermalen
gezegd.
iet lijkt e
gen, want Spitsbergl
hele noordelijke regio is de
laatste jaren steeds vaker het
toonbeeld van onenigheden
tussen de Sowjet-Unie en
Noorwegen.
Zoals bijvoorbeeld In 1974 toen
na lang onderhandelen een
akkoord werd getekend dat
bepaalde dat bij Longyear-
byen een vliegveld aangelegd
mocht worden. De Russen
hadden dit plan lange tijd te
gengehouden omdat men
bang was dat de basis ook
door de Navo gebruikt zou
worden. Toen zij ook gebruik
mochten maken van de
luchthaven en er zes techni
ci mochten vestigen ging men
overstag.
Maar nauwelijks was het vlieg
veld geopend, vorig jaar, of er
waren alweer
problemen. Zes
echtgenotes van de technici,
kwamen om Kerstfeest te vie
ren» Toen zij geen aanstalten
maakten om te vertrekken
riep minister Frydenlund de
ambassadeur van de Sowjet-
Unie bij zich om zijn beklag
hierover te doen. Hij zei onder
meer dat uit de hoeveelheid
bagage die de vrouwen bij
zich hadden zou blijken dat
zij zich op een langer verblijf
voorbereidden.
In april waren de vrouwen er
nog, waarop de Noorse rege
ring opnieuw in aktie kwam.
Hierop verlieten de vrouwen
het eiland. Dat de Noren voet
bij stuk hielden werd opgevat
als een politieke waarschu
wing aan de oosterburen dat
iedere uitbreiding van de
Russische invloed op de ar
chipel op sterk Noors verzet
zou stuiten.
Pers kwijt
Dat ook de Sowjet-Unie in het
hoge noorden harde stand
punten inneemt bleek begin
dit jaar bij het neerschieten
van een Zuidkoreaans passa
giersvliegtuig. Hierbij wer
den twee passagiers gedood
en dertien gewond.
Het toestel, een Boeing 707 met
97 passagiers en dertien be
manningsleden aan boord,
was in de nacht van donder
dag 20 op vrijdag 21 april van
uit Parijs vertrokken naar de
Zuidkoreaanse hoofdstad
Seoel via de Noordpool. Vol
gens de bemanning was men
vrijdagmorgen vroeg de
koers kwijtgeraakt.
Het toestel vloog al geruime tijd
boven het zogenaamde vei
ligheidsgebied boven de
Sowjet-Unie toen het werd
neergehaald door Russische
straaljagers. Het was 160 ki
lometer uit de koers geraakt
en vloog al veertig minuten
niet de juiste route.
Internationale protesten, vooral
van Japan want de beide om
gekomenen kwamen uit dit
land, kwamen bij het Kremlin
binnen. Na enkele dagen
werden de passagiers vrijge
laten. De gezagvoerder en na
vigator werden voor nader
verhoor vastgehouden.
Dat de gespannen situatie in
het noorden ook financieel
voordeel op kan leveren be
wijst de Noorse schrijver Jon
Michelet, die met zijn poli
tieke toekomstroman "Aan
val op Lonyearbyen" in
speelt op de angst voor boze
buurman Rusland. Michelet
suggereert dat troepen van
het Warschau-pact na de
dood van de Joegoslavische
president Tito Roemenië en
Joegoslavië binnentrekken.
Tegelijkertijd wordt de
Noorse nederzetting op
Spitsbergen door de Russen
aangevallen.
Michelet komt hiermee tot de
zelfde slotsom als de Navo-
generaal John Hackett, die
ook naar aanleiding van Ti
to's dood een Derde Wereld
oorlog voorspelt, die plaats
zou moeten hebben in 1985.
Het hoge noorden speelt
hierin een centrale rol, aldus
de generaal in zijn boek
"De Derde Wereldoorlog".
Michelet en Hackett zitten
precies op de lijn die China
en de maoïsten in Europa
schijnen voor te staan, na
melijk het opvoeren van de
spanning rond het IJzeren
Gordijn door te stellen dat
Rusland bijna klaar staat
voor een aanval op Europa.
Hierbij zou Rusland kern
wapens willen gebruiken.
Op de maoïsten na heeft heel
links Scandinavië dit soort
boeken daarom scherp be
kritiseerd.
Rechts Noorwegen vindt dat
de sociaal-democratische
regering van premier Odvar
Nordli teveel toegeeft aan de
Russen. Maar de commenta
ren in de conservatieve
dagbladen zijn over het al
gemeen gematigd.
Zo schreef het behoudende
blad Aftenposten in novem
ber: "De Noors-Russische
grens is eeuwenlang een
grens van vrede geweest en
als wij er in de komende tijd
in slagen te voorkomen dat
de stijgende aktiviteit in het
noorden aanleiding geeft tot
nieuwe episodes en onenig
heid, moet er weer gewerkt
worden aan het vinden van
een duidelijke grenslijn in de
Barentszzee".
Hiermee pleit het blad voor
rust in het noorden en voof
een voortzetting van de on
derhandelingen over de
grens in zee. Aanleiding was
een uitlating van de nieuwe
Noorse ambassadeur in Rus
land, Stenseth. Deze wees op
het feit dat zijn land en Rus
land steeds meer samenwer
ken, ondanks alle proble
men.
Om een evenwichtige situatie
in het noorden te krijgen
moet eerst het grens
probleem worden opgelost,
zei Stenseth in een redevoe
ring voor de vereniging
Noorwegen-Sowjet-Unie.
De meer links van het midden
staande krant Dagbladet
schrijft in een commentaar
van 16 november: "Een diep
gaande discussie over onze
politiek ten aanzien van de
Sowjet-Unie was eigenlijk
allang nodig. De discussie
werd tot nog toe teveel be
paald door op zichzelf staan
de gevallen en was zowel
fragmentarisch als gericht
op opschudding".
Dagbladet beschuldigt de con
servatieve pers ervan een
hetze te voeren waarbij het
begrip voor de Russische
zienswijze het onderspit zou
delven. Volgens het blad
denkt men in Noorwegen
steeds rechtser.
Het commentaar was naar
aanleiding van de redevoe
ring over de buitenlandse
politiek, die minister Fry
denlund hield voor het par
lement enkele dagen eerder.
"We zijn ingesteld op het
uitwerken van compromis
sen", zei de minister hier
voor zijn toehoorders, waar
onder ook de Amerikaanse
ambassadeur in Oslo en een
vertegenwoordiger van de
Russische ambassade wa
ren.
In de knel tussen twee we
reldmachten zijn de Noren
meesters geworden in het
politieke spraakgebruik.
Een voorbeeld (Frydenlund):
"De ontwikkelingen in de
verhouding met de Sowjet-
Unie (heeft) niet geheel aan
de verwachtingen van de re
gering beantwoord". Een
verzachtende manier van
spreken over de kwaadheid
van de Sowjet-Unie tijdens
het onderzoek naar het
vliegtuigongeluk op Hopen
bij Spitsbergen.
Ook president Kekkonen van
Finland probeert de kool en
de geit te sparen. Zijn enige
duidelijke uitspraak is een
pleidooi voor een atoomvrije
zone gedaan in mei in de
Zweedse hoofdstad Stock
holm. Verder heeft hij het in
een interview met een Noor
se krant over "verbeterende
contacten met de Sowjet-
Unie" en "de afwezigheid
van tegenstrijdige belangen
tussen Noorwegen en Fin
land".
Op zijn pleidooi voor een
atoomvrije zone heeft Kek
konen nog geen reacties ge
had van de betrokken lan
den, maar vooral in Noord-
Finland schijnt dit voorstel
de gunst van de bevolking te
winnen.
Onder de bevolking van
Noord-Noorwegen heerst
inmiddels een nogal argwa
nende sfeer ten opzichte van
de oosterburen. Men is ge
wend aan de wereldmacht in
het oosten, maar er kan niets
geheimzinnigs gebeuren of
de Russen worden erbij be
trokken. Vreemde voorwer
pen die in zee worden gezien,
niet-geïdentificeerde vlie
gende objecten en dergelijke
zijn veel en graag besproken
onderwerpen.
