„Dormer-rapport, een
diplomatiek meesterwerk
Kerk krijgt
weer portaal
dankzij
uit Zweden
Noordwijk profiteert
van nieuw radar-net
PAGINA 4
VARIA
VRIJDAG 20 OKTOBER 1978
Tips voor deze rubriek kunt U elke
morgen tot 10.00 uur aan mij kwijt, tel.
071-144941, toestel 215. U mag ook
schrijven.
Voor meer veiligheid
Wier vuurtorens langs de Ne
derlandse kust (die van
Noordwijk is er niet bij), zul
len in de loop van het komende
jaar door het rijksloodswezen
worden voorzien van radar-
apparatuur, waarmee men
meer greep hoopt te krijgen op
het scheepvaartgebeuren dat
zich afspeelt tot op zo'n twin
tig zeemijlen, gerekend vanaf
het strand.
Hoewel Noordwijk niet voor de
vuurtoren-radar in aanmer
king komt, gaat de badplaats
er wel profijt van trekken. De
in Hoek van Hollan en IJmui-
den te plaatsen apparatuur
bestrijkt namelijk ook het zee
gebied voor Noordwijk en ui
teraard Katwijk. In de huidi
ge situatie is het nog zo dat in
veel kustplaatsen in Neder
land vuurtorenwachters de
belangrijkste waarnemers
zijn. Zolang het weer en het
zicht goed is lukt dat best,
maar 's avonds en bij slecht
weer (mist, sneeuw, storm)
geeft dat problemen.
Schip in nood
De radar moest aan die proble
men een einde maken. De
appatuur is voornamelijk be
doeld ter verhoging van de
veiligheid"zegt de heer Ha
lewijn, technisch adviseur bij
het rijksloodswezen en als zo
danig nauw betrokken bij dit
radarproject. "Stel", zegt hij,
"dat er bij slecht weer een
schip in nood komt te verke
ren. Wat de vuurtorenwachter
niet ziet, ziet de radar wel. Er
kan precies worden bepaald
waar het schip zich bevindt en
als de reddingsboot uitvaart,
kan dank zij de radar exact
per radio worden doorgege
ven welke koers gevaren moet
worden om bij het schip in
nood te komen".
"De radar komt ook goed van
pas om de bewegingen van het
scheepvaartverkeer nauwlet
tender in de gaten te houden.
Het kan bijvoorbeeld voor
komen dat een schip rechts-
streeks op een zandbank af
stevent. Dan kan tijdig actie
worden ondernomen. Boven
dien is op het radarscherm te
zien of schepen zich vreemd
gedragen. En daar bedoel ik
mee dat ze sterk afwijken van
de vaste vaarroutes. Wat daar
de oorzaak van is moeten an
deren dan maar uitzoeken,
maar de vuurtorenwachter
kan er in elk geval melding
van maken", aldus de tech
nisch adviseur.
tlH'l
Dank zij een schilderij
dat hangt in een mu
seum in de Zweedse
hoofdstad Göteborg,
kan aan de Grote Kerk
in Noordwijk-Binnen
nu het oude kerkpor
taal worden nage
bouwd zoals dat werd
neergezet halverwege
de 17e eeuw (de periode
waarin het gebouw tot
stand kwam). Het
schilderij laat de
Noordwijkse kerk zien
mét kerkportaal, de
enige afbeelding die er
van bestaat.
Lang geleden, niemand weet
precies wanneer, is dat oor
spronkelijke portaal afgebro
ken. Er zou waarschijnlijk
geen ander meer voor in de
plaats zijn gekomen als men
niet een paar jaar terug bij res
tauratiewerkzaamheden rond
de Grote Kerk was gestuit op
de complete fundering van
het portaal. Er gingen toen di
rect stemmen op om het weer
in ere te herstellen, maar de
vraag was alleen hoe men aan
de weet kon komen hoe het er
vroeger had uit gezien.
De onlangs overleden Leider-
dorpse architect Piet van der
Sterre, die destijds de restau
ratie op zich nam, kwam aan
de weet dat ergens in Zweden
een schilderij moest hangen
met daarop de "complete"
Noordwijkse kerk. Dat schil
derij is gevonden, er is een fo
to van gemaakt en voor Van
der Sterre, groot deskundige
op het gebied van de kerkar
chitectuur, was het toen niet
moeilijk een bouwtekening te
maken.
Met de uitvoering is inmiddels
van start gegaan. Er is een be
drag van ongeveer 420.000
gulden mee gemoeid. De helft
daarvan betaalt het rijk en iets
meer dan een derde van het
totale bedrag neemt de ge
meente Noordwijk voor haar
rekening. Ook de provincie
draagt bij. Voor de kerkvoog
dij blijft dan nog een naar
verhouding klein bedrag
(20.000 gulden) over.
In het kerkportaal zal een
brandvrije archiefruimte
worden verwerkt, waar de
kerkelijke administratie zal
worden opgeborgen. Eind
van dit jaar is de oplevering.
Met de totale restauratie van de
Grote Kerk (inclusief dus het
kerkportaal) is een bedrag
van drie miljoen gulden ge
moeid.
Rob van Duyn
.gemotiveerd tot oefenen
Muziekles
op cassette
Na een half jaar experimente
ren hebben vier jonge lera
ren aan de Muziekschool
voor de Bloembollenstreek
een muziek-onderwijssys-
teem op poten gezet dat voor
Nederland uniek mag wor
den genoemd. Het is speciaal
afgestemd op kinderen die
de eerste stappen op muzi
kaal gebied zetten en thuis
aan het oefenen slaan.
Het systeem zit vrij simpel in
elkaar. Naast de boekjes
waarin in notenschrift de te
spelen muziekstukjes staan,
vervaardigden de leraren
cassettebandjes met daarop
(door henzelf gespeelde) mu
ziek die overeenstemt met
wat in de oefenboekjes staat
aangegeven. "Zodoende kan
een leerling thuis controle
ren of het stuk goed wordt
gespeeld", zegt Rob van
Duyn, één van de vier "uit
vinders".
Het nut van het systeem",
meent Van Duyn. "In de
praktijk is gebleken dat ve
len er al snel de brui aan ge
ven als het oefenen niet snel
resultaten oplevert. Als ze
dit systeem volgen houden ze
er veel langer de moed in".
Het initiatief van de vier heeft
inmiddels commercieel ge
stalte gekregen in de muziek.
Studie Cassetten Centrale
(MSCC), die bandjes in de
handel heeft gebracht. De le
raren hebben zich beperkt
tot vijf instrumenten;
blokfluit, klarinet, saxofoon,
trompet en dwarsfluit. Ze
voegen daar waarschijnlijk
nog de piano aan toe.
Jonathan Cape in boek over Lockheed-affaire:
LONDEN GPD) - Morgen verschijnt een boek over de
Lockheed-affaire en de nasleep ervan, dat oude wonden
zal openhalen. Een deel ervan is gewijd aan de rol die
prins Bemhard in de zaak heeft gespeeld. Hoewel de be
langrijkste vraag ook door dit boek niet wordt beant
woord, namelük waar de 1,1 miljoen dollar die voor de
prins waren bé%temd zijn gebleven, heeft de auteur een
aantal nieuwe feiten opgediept.
Het boek, „The Lockheed Papers",
is geschreven door de 42-jarige
David Boulton en wordt uitgege
ven door Jonathan Cape. Boulton
is de verantwoordelijke redac
teur voor drama-documentaires
van Granada-televisie in Man
chester. Tijdens de hoorzittingen
van de onderzoekcommissie van
de Amerikaanse senator Frank
Church in 1976 was hij televisie
verslaggever in Washington.
Hij maakte er twee documentaires
over van een half uur, die begin
1976 in Engeland werden uitge
zonden, maar hij had zoveel ma
teriaal verzameld dat hij besloot
er een boek over te schrijven. Dat
nam twee jaar in beslag. Van zijn
boek zei hij zelf dat de waarde er
van niet in de eerste plaats ligt in
het aandragen van nieuwe ont
hullende feiten, maar dat het los
se eindjes van het veel landen
omvattende schandaal samenk
noopt.
Voor zijn verslag van de handel en
wandel van prins Bemhard was
hij aangewezen op de groten deels
al bekende documenten die de
Church-commissie ter beschik
king had, het Nederlandse Don-
ner-rapport, en de papieren van
de Amerikaanse beurs-commis
sie die tot nu toe door weinigen
zijn bestudeerd. Boulton zei dat
hij gesprekken had aangevraagd
met Fred Meuser, Lockheed's
vertegenwoordiger in West-Eu
ropa, die een van de schakels was
tussen de Lockheed-directie en
prins Bomhard, en Hans Teengs
Gerritsen, die goed bevriend is
met de prins en optreedt als een
van Lockheed's talrijke contact
personen. Beiden weigerden ech
ter met hem te praten.
Van het Donner-rapport zegt Boul
ton dat het „een diplomatiek
meesterwerk" is, dat echter niet
op alle punten de conclusies van
de vastgestelde feiten wilde of
durfde te trekken. Met name zegt
hij dat de commissie te weinig
waarde heeft gehecht aan de ver
klaringen van de voormalige
Lockheed-employè Ernest Hau-
ser, die de eerste was die prins
Bemhard noemde in verband
met de steekpenningen die de
vliegtuigmaatschappij royaal
uitdeelde.
„Hauser is natuurlijk een schelm",
zegt Boulton, „maar bij mijn on
derzoek bleek dat veel van wat hij
zei waar was, ook al klopten soms
de details niet helemaal'.
De volgende gegevens zijn aan
„The Lockheed Papers" van Da
vid Boulton ontleend.
Het was Fred Meuser die in no
vember 1959 Lockheed voorstel
de prins Bemhard een Jetstar ca
deau te doen, om op die manier
de prins aan Lockheed te binden.
Daar had Lockheed oren naar,
maar begin 1960 meldde Meuser
uit Geneve dat de prins net een
Fokker Friendship had gekregen
en geen belangstelling meer had
voor de Jetstar, maar dat hij geen
bezwaar zou maken tegen een
ander vriendschappelijk ge
baar.
Lockheed stelde voor om de prins
een miljoen dollar te geven - toe
vallig het bedrag dat aan com
missies betaald zou worden voor
Lockheed-leveranties aan Ne
derland over de daarop volgende
drie jaren. Het was ook ongeveer
de waarde van een Jetstar. Prins
Bemhard had na dit voorstel op 2
september 1960 in Rome een ge
heime ontmoeting met Lock-
heeds president-directeur Robert
Gross om te bespreken hoe en
waarheen het geld zou worden
overgemaakt.
Het was duidelijk dat beiden het
uitlekken van de transacties en
een daaropvolgend schandaal
van gigantische proporties wil
den voorkomen. Drie weken later
stuurde Gross vanuit het Lock
heed hoofdkantoor in Burbank,
Californië, een telegram naar de
prins om een ontmoeting te ar
rangeren met Lockheeds belang
rijkste juridische adviseur Roger
Bixby Smith. Die ontmoeting
vond plaats op 30 september 1960
op paleis Soestdijk.
De prins stelde toen voor het geld
via de Zwitserse advocaat en
Lockheed-vertrouwensman Hu-
bert Weisbrod over te maken op
een geheim Zwitsers banknum
mer. Roger Smith zou zich daar
toe op 3 oktober 1960 (men liet er
kennelijk geen gras over groeien)
moeten bevinden in het hotel
Dolder in Zurich, waar hij bena
derd zou worden door een me
neer Pantchoulidzew, die nadere
inlichtingen zou geven over het
banknummer.
Kolonel A. E. Pantchoulidzew is
van Wit-Russische oorsprong en
jarenlang de huisvriend van de
inmiddels overleden moeder van
prins Bernhard, prinses Arm
gard. De kolonel gaf Smith op af
gesproken plaats en tijdstip een
papier met zijn naam erop, een
banknummer, en de mededeling
dat het geld via Weisbrod over
gemaakt diende te worden.
Weisbrod is een vriend van Fred
Meuser, al sinds hun gemeen
schappelijke kostschooldagen in
Zwitserland.
Het bedrag werd in drie betalingen
gestort. Prins Bernhard heeft
ontkend er ooit een cent van te
hebben gezien en zei tegen de
commissie-Donner dat het be
stemd was voor Meuser wegens
commissies. De prins zou voor
Meuser bij Lockheed een goed
woordje hebben gedaan, en toen
het geld inderdaad werd uitbe
taald zou hij Meuser volgens zijn
eigen verklaring hebben voorge
steld om een deel van „deze mee
valler" te verdelen onder vrien
den die. het hard nodig hadden.
Meuser bevestigde later dat hij
dat gedaan zou hebben, tot een
totaal van 100.000 dollar aan ano
nieme giften.
Waar bleven dan de overige 900.000
dollar? Ook David Boulton heeft
dat niet kunnen uitvinden. Hij
zegt in zijn boek: „Tenzij men
aanneemt dat de prins erop stond
deze oude relatie (kolonel Pant
choulidzew) te belonen door hem
een zeer rijk man te maken, moet
aangenomen worden dat het uit
eindelijk de prins zelf was die de
beschikking had over deze fond-
16 december 1967 vond opnieuw
een geheime ontmoeting plaats
tussen prins Bernhard en drie
Lockheed-topfiguren, onder wie
de eerder genoemde Bixby
Smith. De Nederlandse regering
stond op het punt een beslissing
te nemen over de aankoop voor
de marine van de Franse Brèguet-
Atlantic of de Amerikaanse P-3
Orion. De prins werd op de bij
eenkomst gevraagd zijn invloed
bij het ministerie van defensie
aan te wenden om de beslissing
die de regering op 22 december
zou nemen, uit te stellen.
De prins zei dat die beslissing niet
vóór het nieuwe jaar genomen
zou worden en hij het de indruk
achter dat hij het was die daar
voor al gezorgd had. In feite had
de regering al besloten tot uitstel.
Maar daar bleef het niet bij. Nadat
de regering besloot de Franse
Atlantic te kopen, schreef prins
Bernhard Lockheed dat er geen
nood aan de man was want de
aankoop moest nog door een
meerderheid van het parlement
worden geratificeerd. De prins
zei dat hij zijn best zou doen het
parlement er van te overtuigen
dat het geen goede keuze van de
regering was geweest.
Uiteraard kreeg Lockheed de in
druk dat de prins de verkoop nog
kon redden. Bixby Smith en nog
een Lockheedfunctionaris wer
den naar Annecy gestuurd, waar
de prins toen verbleef. Ze boden
hem een half miljoen dollar voor
zijn diensten aan. Maar, zo
schrijft Boulton in zijn boek, „tot
hun verbazing weigerde de
prins". Hij was tot de conclusie
gekomen dat de beslissing niet
gewijzigd kon worden.
Boulton schrijft verder „Wat toen
volgde was een van de meest bi
zarre episodes in de Lockheed-
zaak". Het kwam er op neer dat
Lockheed zo onder de indruk
was van de integriteit van de
prins dat men hem niettemin
100.000 dollar aanbood, „als be
wijs van waardering voor zijn
eerlijkheid". Opnieuw werden
Smith en een Lockheed-man
naar Europa gestuurd, waar zij de
prins ditmaal op het golfterrein
De Pan bij Utrecht ontmoetten.
Datum: 7 september 1968. De
prins werd daar een brief over
handigd van Carl Kotchian, vice-
president-directeur van Lock
heed, waarop de prins op 13 sep
tember antwoordde. In beide
brieven werd uiteraard geen ge
wag gemaakt van 100.000 dollar.
Niettemin, het „eerlijkheidsbe
drag" werd enige tijd daarna naar
Genéve overgemaakt en geincas-
seerd.
Begin 1973 maakte de Nederlandse
regering zich weer op nieuwe
toestellen te kopen.Er waren drie
kandidaten: De Britten, de Fran
sen, en Lockheed met een gewij
zigde versie van de Orion. Fred
Meuser nam opnieuw contact op
met de prins en deed hem een
voorstel. Het kwam er op neer dat
wanneer Nederland een contract
zou aangaan met Lockheed, voor
toestellen en onderdelen, een
groot bedrag door Lockheed ter
beschikking zou worden gesteld.
Meuser suggereerde dat het aan
het Wereld Natuurfonds zou
kunnen worden overge
maakt.
Prins Bernhard zei met nee, en in
april 1974 gaf Meuser hem een
concept van een brief die aan
Lockheed gestuurd zou kunnen
worden. Daarin werd onder meer
voorgesteld om de bekende Hu-
bert Weisbrod in Zwitserland aan
te stellen als „geheim vertegen
woordiger" voor het Orion-pro-
ject, op basis van de blijkbaar ge
bruikelijke provicie van vier pro
cent voor verkochte vliegtuigen
en acht procent voor onderdelen
en onderhoud. Weisbrod zou
weer ingelicht worden over waar
het geld heengestuurd moest
worden.
9 april 1974 stuurde prins Bernhard
dit concept van Meuser naar Bix
by Smith, met een begeleidende
brief in zijn eigen handschrift.
Het was een van de twee docu
menten die de commissie-
Church later in handen provincie
krijgen en die leidden tot de ont
zetting van de prins uit al zijn za
kelijke en militaire bevoegdhe
den. In die brief schreef hij dat
„na een hoop geduw en getrek"
het er naar uitzag dat er dit keer
iets met de Orion bereikt kon
worden.
Lockheed ging aan het rekenen en
kwam tot de conclusie, dat, als de
koop van d'e Orion doorging, de
prins via Weisbrod ongeveer vijf
miljoen dollar zou moeten krij
gen. Carl Kotchian, inmmiddels
president géworden van Lock
heed, vond dat te gek en stuurde
Bixby Smith dit keer naar Parijs
waar op 30 oktober 1974 een ont
moeting met prins Bernhard
plaatsvond.
Het gesprek verliep moeizaam. De
prins was eerst geirriteerd, later
boos dat Lockheed zijn percen
tages te hoog vond. Een paar da
gen later, op 2 november, schreef
prins Bernhard opnieuw een
brief in zijn eigen handschrift
naar Lockheed, waarin hij ver
wees naar zijn jarenlange contac
ten met de maatschappij. „In de
dagen van Bob en Courtland
Gross zou dit nooit gebeurd zijn",
schreef hij. De prins schreef dat
hij veel tijd had gespendeerd aan
het beinvloeden van een juiste
beslissing, dat hij dat gedaan had
op basis van zijn oude relaties
met Lockheed, eh dat hij zich nu
wat verbitterd voelde en niets
meer voor Lockheed zou onder
nemen. Hij dreigde de Neder
landse regering zelfs ten nadele
van Lockheed te beinvloe
den.
Lockheed, blijkbaar onder de in
druk van deze wending in de rela
ties, deed een nieuw aanbod. De
prins zou 1 miljoen dollar krijgen,
maar alleen als de Nederlandse
regering tenminste vier vliegtui
gen zou aankopen. Bixby Smith
bracht het aanbod 2 december
1974 op paleis Soestdijk aan prins
Bernhard over en het werd on
middellijk geaccepteerd. Maar de
prins stelde de conditie dat de
advocaat Weisbrod in dit geval
geen commissie zou krijgen en
zelfs niet als tussenpersoon ge
bruikt zou worden Het bedrag
zou direct gestort moeten worden
op een speciaal daarvoor te ope
nen geheime rekening in Zwit
serland. Over het Wereld Natuur
fonds werd blijkbaar niet ge
sproken.
De Nederlandse regering besloot
uiteindelijk de Orion van Lock
heed niet te kopen omdat op de
defensiebegroting werd be
snoeid. Prins Bernhard liep zijn
tweede miljoen dollar mis.
Niettemin blijft de vraag: Waar ble
ven de vorige miljoen dollar,
waaraan werd het uitgegeven,
voor welke doeleinden werd het
besteed?
