Wie in Québec alleen
maar Frans spreekt is
veroordeeld tot armoede
mnum
ZATERDAG 20 MEI 1978
PAGINA 2?"
Het nationalisme in Québec
krijgt met de dag concreter
vorm. Onvermijdelijk komt
er voor Canada een dag dat
de machtsverhoudingen tus
sen de provincie Québec en
de federale regering in Ot
tawa herzien moeten wor
den. Zal Canada in stukken
uiteenvallen, ophouden te
bestaan?
Het is nog te vroeg voor zulke
paniek. Eerst moet in Qué
bec zelf nog een strijd ge
streden worden over de ge
wenste mate van zelfstan
digheid. Is een eenvoudige
aanpassing van de huidige
grondwet voldoende: het
overhevelen van wat macht
van de federale regering
naar het provinciaal be
stuur? Dat is de gematigde
koers van de liberale opposi
tie in Québec. Het andere ui
terste stelt de invloedrijke
vereniging Société St.-Jean
Baptiste; Québec kan alleen
een eigen leven leiden als het
absoluut zelfstandig is, los
van de "dieven" in de hoofd
stad Ottawa.
Dit najaar, of begin volgend
jaar, zal in Québec een refe
rendum gehouden worden
over de positie van de pro
vincie ten opzichte van de
rest van het land; het histo
rische verlossende woord
moet dan gesproken worden.
De regerende Parti Québe-
cois hanteert de Benelux en
de Europese gemeenschap
als voorbeelden hoe het zou
moeten worden: onafhanke
lijk, maar wel in samenwer
king.
Meest opmerkelijk in het sepe-
ratisme is de omslag in de ja
ren zestig. Van een rechts
soort zich uitleven in fol
klore werd het een opstand
tegen de "dubbele kolonise
ring": de door Ottawa ge
steunde overheersing van de
Engels-Canadezen en de
macht van het Amerikaanse
kapitaal.
In twee afleveringen zal Qué-
becs seperatisme en het be
lang ervan voor heel Canada
toegelicht worden. In dit
eerste verhaal komt veel ge
schiedenis aan de orde: hoe
kon een links nationalisme
ontstaan dat zozeer het be
drijfsleven tegen zich in het
harnas jaagt? In het tweede
verhaal zal aan de orde ko
men hoe nu, voor het refe
rendum en de daarvoor nog
komende federale verkie
zingen, Prime Minister Tru-
deau, zijn aartsvijand Pre
mier Lévesque van Québec
en andere belanghebbenden
zich opmaken voor de beslis
sende strijd.
De nieuwe skyline die Mon
treal - de machtigste stad van
Québec - zich de laatste 20 jaar
heeft aangemeten (foto links). In
de stad Québec (anders dan in
Montreal) geeft een oud centrum
nog een beeld van de historische
cultuur (foto rechts).
MONTREAL - De partijen die
op het strijdtoneel van het se
peratisme zijn te ontwaren
hebben de hele Canadese ge
schiedenis door een rol ge
speeld in de strijd om de
macht. De hoofdrol hebben
allicht de Frans-Canadezen
van Québec, de tegenvoeters
zijn de Engels-Canadezen.
Bij de laatsten moet onder
scheid worden gemaakt tus
sen de Engelstalige minder
heid in Québec, en de Engel
staligen in de overige provin
cies. Verder hebben de Ver
enigde Staten duidelijk hun
stempel gedrukt op de Cana
dese samenleving. De rol van
de kerk, als laatste partij is
politiek gezien nu vrijwel uit
gespeeld, maar was tot de ja
ren zestig van eminent be
lang.
Frans ritme
De huidige Franse cultuur in
Canada's zuid-oosthoek is
een restant van een glorieus
Frans verleden. Op een hoge
rots bij de brede stroom van
de "Sainct Laurens" bouw
den Franse kolonisten in 1608
de stad Québec. Vandaaruit
hebben de Fransen systema
tisch grote delen van Noord-
Amerika veroverd.
Stroomopwaarts kwamen ze bij
de grote meren terecht, daar
vandaan zakten de kolonisten
langs de Mississippi af naar
het zuiden. In de Verenigde
Staten herinneren stadsmen
sen als Louisville en New Or
leans hier nog aan. Grote pech
was het voor de Fransen toen
ze halverwege de achttiende
eeuw een oorlog tegen de En
gelsen verloren: de Engelsen,
die overigens ook voet op
Amerikaanse bodem hadden
gezet, namen alle Franse bezit
in Noord-Amerika over.
De toen volgende maatregelen
zouden tot op heden de situa
tie in en rond Québec bepa
len. In het gebied van de hui
dige Verenigde Staten waren
getalsmatig weinig Fransen
te vinden. De Engelsen beslo
ten dat dit gebied verder vol
ledig volgens Engelse wet ge
regeerd zou worden. Maar in
het gebied van de grote meren
tot aan de stad Québec had
den de Fransen zo'n stevige
voet aan de grond dat de En
gelsen het wijzer vonden die
situatie te handhaven. In de
provincie Québec bleef het
Franse levensritme gehand
haafd terwijl overal elders
zich een nieuwe Engelstalige
cultuur ontwikkelde, Tweede
maatregel voor Québec: de
katholieke kerk kreeg een
aanzienlijke macht, dat bleek
een prima garantie dat de rust
onder de onderdanen ge
handhaafd zou blijven. Tot na
de Tweede Wereldoorlog zijn
onderwijs en pers in handen
van de kerk geweest. Het be
tekende dat slechts een elite
hoger onderwijs kon volgen,
terwijl de kerk er gezagsge
trouw voor waakte dat er niet
aan de bestaande machtsver
houdingen getornd zou wor
den. Tot de "Stille Revolutie"
in de jaren zestig zorgde de
kerk voor censuur op al te
losbandige films, boeken en
zovoorts.
Engelse intocht
Toen de Verenigde Staten in
1776 zelfstandig werden wa
ren er nogal wat Engelse ko
lonisten die dat helemaal niet
leuk vonden. Deze loyalisten
trokken naar het gebied waar
nog helemaal geen drang was
om onder Engelse heer
schappij uit te komen: het
huidige Canada. Slechts heel
langzaam en veel later dan de
VS is Canada naar zelfstan
digheid gegroeid.
Door de toevloed van de loyalis
ten uit de Verenigde Staten
dreigde de Franse cultuur
overspoeld te worden. Om de
onrust de baas te worden pas
ten de Engelse overheersers
een verdeel en heers-politiek
toe: het gebied van de grote
meren tot aan de stad Québec
werd in tweeën gesplitst.
Rond de grote meren ont
stond het eèrste belangrijke
Engelstalige gebied (Upper
Canada, later de provincie
Ontario), vanaf Montreal tot
Québec (wat nu de provincie
Québec is) werd Lower Cana
da genoemd: een Franstalig
gebied met de oude Franse
wetten waaronder echter ook
een Engelstalige minderheid
kwam te leven.
De gevolgen van de Engelse in
tocht en de verdeling zijn nu
nog onmiddellijk aan te wij
zen. Ontario is het centrum
geworden van de Engelstali
ge macht in Canada, alle be
langrijke industrie is er ge
vestigd. De stad Montreal is
een Frans-Engels overgangs
gebied geworden. Québec is
komen te staan tegenover een
toenemend aantal Engelstali
ge provincies. Hoewel van de
Canadese bevolking, zo'n 23
miljoen mensen, een kwart
Franstalig is, is Québec een
wat minderwaardig buiten
beentje tussen de andere pro
vincies.
De verschillen kwam soms
dramatisch aan het licht, zo
als tijdens de Eerste Wereld
oorlog, toen het land bijkans
verscheurd werd door heftige
discussies of men al dan niet
hulptroepen moest sturen
naar Europa om Engeland
(waar nog zulke sterke ban
den mee waren) te steunen.
Ook tijdens de Tweede We
reldoorlog ontstond hierover
een crisis. En de cijfers van
een in 1942 gehouden refe
rendum spreken boekdelen
over de afstand tussen Qué
bec en de andere provincies.
In Québec vond 72 pet. dat
men in Europa niets te zoeken
had, terwijl in de Engelstalige
provincies 80 pet. stemde
voor het sturen van troepen.
Elite
T 'stalige minderheid in
ci Canada ontwikkelde
zich als een elite die het hele
provinciale zakenleven ging
beheersen. Tot aan de dag van
vandaag geldt dat vrijwel alle
grote zaken in handen zijn
van Engels-Canadezen. Het is
een economische macht die
zich niet onbetuigd laat in de
strijd om onafhankelijkheid.
Er wordt gedreigd met een
uittocht als de Parti Québe-
cois nog verder gaat met haar
"anti-Engelse" politiek. De
Fransen hebben zich van
oudsher een levensonder
houd trachten te verschaffen
in de kleinere, traditionele
bedrijvigheid als de schoe
nenindustrie en op het plat
teland. Ongelukkerwijs voor
hen takken van de economie
waar weinig expansie in mo
gelijk is gebleken, terwijl de
Engelse industrie jarenlang
bloeide en groeide. Allicht
een uitstekende voedingsbo
dem voor afgunst en achter
docht.
Het zwaartepunt van Canada's
industriële bedrijvigheid ligt
in Ontario, op die provincie
richt zich veel van de aan
dacht van de federale rege
ring, tot ongenoegen van
Québec dat zich achterge
steld voelt.
Een deel van de Engelse min
derheid gaat in deze kritiek,
op gematigder wijze mee met
de Franstalige seposisten.
Naarmate gedurende het eind
van de negentiende eeuw en
later in de twintigste eeuw de
industrie zich ontwikkelde en
het moderne zakenleven
vorm kreeg is het meer en
meer een stempel gaan druk
ken op de Franstalige sa
menleving. Het grootkapitaal
ontwikkelde zich: enkele al
lesoverheersende Engelstali
ge firma's konden het gezicht
van de samenleving gaan be
palen. Eenvoudig gezegd:
Engels werd de voertaal als er
zaken gedaan moesten wor
den, Engelstalige reclame
verdrong het Frans. Na de
Tweede Wereldoorlog is dit
complex een belangrijke oor
zaak voor het ontstaan van
een massala oppositie tegen
het gevestigde gezag.
Confederatie
Naast het oude Upper en Lower
Canada ontstonden in de loop
van de geschiedenis nog een
aantal andere, Engelstalige
provincies. Deze provincies
vormden allemaal zelfstandi
ge eenheden. Zelfstandig in
zoverre dat paste in het Britse
koloniale systeem allicht: in
1866 wordt Canada als Domi
nion tamelijk onafhankelijk,
praktisch geheel zelfstandig
wordt het in 1931 als onder
deel van de Commonwealth.
Tussen, de zelfstandige provin
cies groeide wel een behoefte
aan samenwerking, maar het
is pas na lang en moeizaam
onderhandelen dat in 1866
een confederatie gevormd
wordt. De band tussen de
provincies onderling op dit
moment heeft dus een heel
andere achtergrond en in
houd dan die tussen bijvoor
beeld de staten van de Ver
enigde Staten. Dat maakt de
spanningen tussen het cen
trale. gezag in Ottawa en de
provincies inzichtelijk.
Want er is niet alleen een onaf
hankelijkheidsstreven in
Québec, ook in andere pro
vincies bestaat er ontevre
denheid over het federale sys
teem. Daar speelt niet de cul
turele achtergrond mee als in
Québec, maar meer de door
Ottawa gehanteerde verde
ling van het geld. En de van-
oudsher in de grondwet vast
gelegde verdeling van taken
en verplichtingen van het fe
derale bestuur sluit niet meer
aan bij de eisen van de mo
derne tijd.
Zo wordt er gediscussieerd over
vernieuwing van de federale
grondwet en een herverde
ling van de taken tussen Ot
tawa en de provincies. Het
wordt de liberale Prime Mi
nister Trudeau kwalijk ge
nomen dat hij zo laks is met
initiatieven op dit gebied. In
bijna alle partijen (ook zijn ei
gen partij wat betreft Québec)
en delen van het land heerst
de mening dat Trudeau's
starheid aangaande federale
hervormingen de verhoudin
gen met Quebec ook onnodig
vertroebeld heeft.
Stille Revolutie
Van 1930 tot 1960 is de zeer con
servatieve Union Nationale
aan het bewind geweest in
Québec. Samen met de kerk
werd elke vernieuwing te
gengehouden. Toen na de
oorlog corruptie en manipu
laties aan het licht kwamen
trad de ontbinding van dit
conglomeraat van behou
dende krachten in, bezegeld
door een liberale overwin
ning in 1960. Toen veranderde
ineens in een verbijsterend
tempo het politieke en cultu
rele leven. Het bestuursappa
raat werd vernieuwd, de cen
suur werd opgeheven, het
onderwijs werd voor iedereen
toegankelijk, het zakenleven
kreeg een nieuwe impuls,
kortom, Québec werd opge
stoten in de vaart der volke
ren. Deze jaren kregen de
naam "Stille Revolutie".
Wat echter bleef was de Engels
talige invloed en, merkte de
arme inwoner van Québec, in
zijn portemonnee werd hij
van de vernieuwing niet veel
wijzer. Want nog steeds was
er de oude structuur waarbij
veel grondstoffen buiten
Québec pas verwerkt werden.
Het scharnier naar het ont
staan van een links nationa
lisme in die jaren is geweest
het betrekken van een nieuwe
economische visie in het na
tionale denken: het bestuur
moes.t meer greep krijgen op
de economie.
Québec kwam in die jaren in
ternationaal in het nieuws
door het gewelddadige op
treden van de FLQ (Front de
Libérations du Québec). Deze
radicale groepering veroor
zaakte de "oktobercrisis" in
1970 met de ontvoering van
de Britse handelscommissa-
ris Cross en het ontvoeren en
doden van het regeringslid
Laporte. Tot woede van Qué
bec kondigde premier Tru
deau toen de staat van oorlog
af en zond troepen de provin
cie in.
De president-generaal van de
invloedrijke culturele vereni
ging Société St. Jean Baptis
te, die toendertijd zelf enige
dagen in hechtenis werd ge
nomen, veronderstelt nu dat
de hele oktobercrisis opzet is
geweest van de federale rege
ring om het seperatisme ver
dacht te maken.
Na de oktobercrisis keerde de
rust vrij snel weer. Momen
teel is een zekere discussie
gaande om enkele gevangen
FLQ-leden gratie te verlenen,
een aantal vluchtellingen
heeft verzocht het land weer
in te mogen.
Links program
Cijfers over de economie van de
jaren zestig illustreren de lo
gica van het betrekken ervan
in het nationalistische den
ken. Hoewel een kwart van de
Canadese bevolking Fransta
lig is, is 93 pet. van de econo
mische top Engelstalig. Op
het werk is Engels veelal ver
eist, zelfs als de meerderheid
van het personeel Frans is. De
levensstandaard in Québec is
25 pet. lager dan in de rest van
Canada. Het gemiddelde in
komen van de Engels spre
kenden ligt, ook als ze Frans
spreken, rond de 6000 dollar.
De twee talen sprekende
Franstalige komt gemiddeld
niet verder dan 4523 dollar.
Wie alleen maar Frans
spreekt verdient gemiddeld
3107 dollar. Voor velen luidde
de conclusie: als het zo door
gaat is de enige keuze te assi
mileren aan de Engelstaligen
of arm te blijven.
Onder leiding van de razend
populaire René Lévesque
verenigden zich een aantal
kleine partijen onder een ge
matigd links, seperatistisch
program. Bij de verkiezingen
van 1976 had deze Parti Qué
bec een overweldigend suc
ces: van de 100 zetels in de as
semblee veroverden ze er 71.
Spanningen
De komst van de PQ heeft grote
spanningen teweeggebracht.
Het seperatisme van Léves
que wordt door de federale
krachten in Ottawa onder lei
ding van Trudeau niet ge
pruimd. Regelmatig zijn er
botsingen tussen het federale
en provinciale bestuur. Veel
ernstiger dan deze landelijke
meningsverschillen zijn de
spanningen in Québec zelf.
Het bedrijfsleven vreest de
nieuwe regering in drie op
zichten. Als de PQ het beloof
de referendum over onafhan
kelijkheid met succes weet te
houden, zal Québec dan een
geïsoleerde staat worden,
omgeven door fiscale barriè
res die import en export be
lemmeren? Het Frans is door
een taalwet tot officiële taal
verheven. Bedrijven moeten
voortaan naast Engels in ie
der geval ook Frans paraat
hebben voor de klanten. Dat
geeft vertaalkosten en
problemen voor Engelstalige
firma's. Snerend wordt op
gemerkt dat zelfs reclame
voor Engelse boeken in het
Frans moet. De grootste le
vensverzekeringsmaat
schappij in Montreal dreigt
om deze taai-reden haar wol
kenkrabber te verwisselen
voor eentje buiten Québec.
En tenslotte vreest men in dit
land van "free enterprise" en
vrezen de belangrijke Ameri
kaanse investeerders de acti
viteiten van de PQ-regering
om de overheid enigszins een
greep te geven op de econo
mie. Gewerkt wordt aan ge
deeltelijke nationalisering
van het Amerikaanse ertsen-
bedrijf Asbestos.
Engelstaligen in Québec voelen
zich sinds de nieuwe taalwet
ineens een bedreigde min
derheid. Er is een uittocht van
Engelstaligen op gang geko
men die weigeren alsnog
Frans te leren of hun kinde
ren naar de Franstalige scho
len te sturen.
In dit explosieve klimaat be
reidt de PQ-regering haar re
ferendum over onafhanke
lijkheid voor. Tegen welke
variant van onafhankelijk
heid de burgers "ja" of "nee"
mogen zeggen wordt om tac
tische redenen nog geheim
gehouden. Maar uitgangs
punt zal zijn: onafhankelijk
heid in samenwerking. Dat
wil zeggen dat in ieder geval
geen geld, althans geen grote
bedragen meer van Québec
naar Ottawa zullen gaan.
Hoewel momenteel Québec
veel geld ontvangt van de fe
derale regering, meent het
provinciale bestuur op eigen
benen te kunnen staan: wat
ontvangen wordt is tenslotte
evenveel als wat afgedragen
wordt. Terwijl nu Ottawa be
slist over de besteding van
ons geld, zullen we dat als we
zelfstandig zijn zelf kunnen
bepalen, zo luidt de filosofie.
Om die filosofie aan de man te
brengen zal de regering nog
een flinke campagne moeten
voeren. Want voorlopig lijkt
het erop dat nog geen over
tuigende meerderheid op die
manier baas in eigen huis wil
worden. De teruggang in de
wereldeconomie speelt ook in
Québec door, angst voor nog
meer economische proble
men in een onzekere toe
komst geeft de doorslag.
President-generaal Cosette
van de invloedrijke culturele
beweging Société St. Jean Bap
tiste die zich sterk maakt voor
de grootst mogelijke onafhan
kelijkheid voor Québec. Foto
links: De regering van Québec
voert een campagne om het ge
bruik van Frans te bevorderen:
'Frans is spreek het van harte"
