Levensverhaal Reind
Voorbeeld
bedrijf s-
democratie?
deelname van alle werkne
mers aan het beleid van het
bedrijf waarin ze werken.
Winstdeling is daarbij een
sleutelwoord: wie het niet
aan zijn portemonnee merkt
wanneer hij er op de vloer
een extra schepje bovenop
doet, zal nauwelijks gemoti
veerd zijn om hard te wer
ken.
De winstdeling bij Breman is
strikt geregeld. Vastgesteld
is ook, dat de vijf gebroeders
Breman niet van de ene dag
op de andere hun geld aan de
zaak kunnen onttrekken.
Want zij hebben dat geld
permanent aan de werkne
mers te leen gegeven.
Deze constructie bevalt de 560
man die in Genemuiden voor
Breman Beheer BV werken
uitstekend. Nergens in Ne
derland, zo zeggen zij met
voldoening, wordt zo weinig
gelummeld onder werktijd.
De resultaten zijn er ook naar,
terwijl andere bedrijven de
balansen zien dalen, breidt
Breman zich met opmer
kelijke regelmaat uit.
ZATERDAG 18 FEBRUARI 1978
Is Breman Beheer BV in Ge
nemuiden een voorbeeld van
bedrijfsdemocratie dat het
verdient door het totale Ne
derlandse bedrijfsleven te
worden overgenomen?
Mr. Lex Jongsma, die met een
speciale werkgroep van de
Leidse universiteit de her
structurering van het instal
latiebedrijf juridisch ge
stalte heeft gegeven, meent
dat hei Breman-model niet
klakkeloos kan worden ge-
copiëerd maar voegt daar
wel aan toe dat kleine wijzi
gingen en aanpassingen aan
de concrete situatie per ge
val tot het gewenste resul
taat kunnen leiden.
Dat resultaat is, simpel ge
steld, een ver doorgevoerde
LEIDEN - Praten over bedrijfsde
mocratie en het erkennen van de
gelijkwaardigheid van allen die
bij het produktieproces betrok
ken zijn, is één kant van de zaak.
En zeker niet de minste. Maar om
nu ook werkelijk aan die mede
zeggenschap inhoud te geven is
nog niet zo eenvoudig. Willen
christelijke levensovertuiging en
idealisme niet in botsing komen
met de realiteit dan zal er ook
aandacht moeten zijn voor het
economisch funktioneren van de
onderneming en de beloning van
de samenwerkende produktie-
faktoren. zoals het kapitaal dat
ter beschikking wordt gesteld.
Wie deze uitgangspunten met el
kaar in harmonie wil brengen én
er bovendien nog een werkbaar
geheel van wil maken, zal al
spoedig tot de ontdekking ko
men dat er in het Nederlandse
rechtsbestel minder mogelijk
heden zijn om bezit en macht te
ontkoppelen dan op het eerste
gezicht zou lijken.
"Wij hebben het ook eigenlijk ge
zien als een uitdaging", zegt mr.
A. K. P. (voor zijn schaakvrien
den Lex) Jongsma, die met een
projectteam van de fiscale vak
groep van de Leidse universiteit
het wettelijke fundament heeft
gecreëerd waarop het zelfbestuur
van Breman is gegrondvest.
"Voor ons stond voorop, dat elke
medezeggenschapsconstructie
in ieder geval zou moeten passen
binnen het bestaande vennoot
schapsrecht en de geldende fis
caal-juridische bepalingen. Het
zou immers van weinig reali
teitszin getuigen als we ons zou
den bezighouden met eventuele
toekomstige rechtsvormen. Wij
zijn uitgegaan van de maat
schappij zoals die is. Het recht
volgt die maatschappij
Sinds 1975
Het was in 1975 dat mr. Jongsma
met de Breman-bedrijven in con
tact kwam. De man die hem bij
het zelfbestuur-project betrok
was vakbondsbestuurder L.
Bootsma, die als economisch
medewerker van de Industrie
bond CNV al enige jaren de ont
wikkelingen bij Breman bege
leidde.
Sinds 1972 was in dit Gene-
muidense bedrijf een proces van
interne demokratisering op gang
gekomen, die tot een vergaande
medezeggenschap van de be
trokken werknemers heeft ge
voerd. Breman Beheer BV, ge
vestigd te Genemuiden, fungeert
als een holding met tal van
werkmaatschappijen op het ge
bied van cv-aanleg. sanitaire
voorzieningen, elektrotechni
sche installaties e.d. De centrale
gedachte achter deze opzet was
dat de bezitters van de produk-
tiemiddelen, in feite dus de vijf
broers als aandeelhouders van
Breman Beheer, de produktie-
middelen verhuurden aan de
dochtermaatschappijen, die voor
het overige zelf hun zaken regel
den op het gebied van inkoop,
verkoop, sociaal beleid enz.
Typisch een successtory, dat le
vensverhaal van Reind Breman
(40) uit Genemuiden. "Vader was
rijwielhersteller, totdat hij op het
werk ernstig aan een oog werd
gewond. Daarna ging hij door
met een galanteriezaakje. Ik
moest hem daarbij vaak helpen,
dan ging ik met closetpapier
langs de deuren. Later dreef hij
ook nog een sigarenwinkeltje,
maar veel werd het nooit. Je kunt
rustig zeggen dat wij zo rond de
oorlogsjaren straatarm waren".
"Mijn broers waren nogal tech
nisch aangelegd. Harm werd
electricièn, Jan-Willem leerde
voor loodgieter. En Piet en
Roelof Jan, die jonger zijn dan ik,
verging het al net zo. Eigenlijk
was ik qua aanleg een buiten
beentje: ik was fysiek nogal goed
en dus wilde ik sportleraar wor
den. Maar daar is niets van geko
men. Ik kwam in het bedrijfje van
mijn broers terecht en toen bleek
dat ik de enige van ons vijven was
die gevoel had voor organisatori
sche problemen.
Nou goed, om een lang verhaal kort
te maken: in 1964 noteerden we
voor het eerst een omzet van bo
ven het miljoen, in 1972 waren we
gegroeid tot een bedrijf met 150
werknemers en 15 miljoen omzet
en de jaarcijfers van 1977 zeggen
ons dat de omzet tot 53 miljoen is
gestegen met 560 werknemers".
"Als je zo'n spectaculaire groei
meebeleeft, dan ga je je op een
zekere dag afvragen waar je
eigenlijk mee bezig bent. Dan ga
je je realiseren dat het goed gaat
met je bedrijf zolang jij er zelfbij
staat, maar dat je, mocht je ko
Elke dochter heeft een onderne
mingsraad, die bindende voor
drachten doet met betrekking tot
de benoeming van de directeur
van de dochtermaatschappij,
terwijl er ook een soortgelijke re
geling is voor een eventueel ont
slag. De ondernemingsraden zijn
sterk bij allerlei procedures be
trokken en hebben een duide
lijke invloed op het beleid.
Toen mr. Jongsma met het Bre-
man-projekt werd geconfron
teerd was de medezeggenschaps-
gedachte al in sterke mate inge
voerd, terwijl het bedrijf geken
merkt werd door een gunstige
winstdelingsregeling waarvan de
uitvoering in handen lag van de
ondernemingsraden. In feite trad
de holding op als bankier en on-
roerendgoedmaatschappij, met
dien verstande dat er met betrek
king tot investeringen, benoe
ming en ontslag van bestuurders
(waarmee de leiding van de bv's
wordt aangeduid) een con-
sensusregeling was getroffen.
Onzekerheden
Hoewel het harmoniemodel van
Breman, waarin veel overlegp
rocedures voorkwamen, in de
praktijk uitvoerbaar bleek riep
het systeem toch tal van onze
kerheden op. Er was dan wel
sprake van een vorm van zelf
bestuur van werknemers, maar
binnen een volledige handhaving
van de eigendomsverhoudingen
en de struktuur van het kapitaal
verkeer. Dat was voor de werk
nemers, vooral ook de vakbon
den, aanleiding zich af te vragen
men te overlijden, veel te veel on
verzorgd achterlaat. Je eigen fa
milie, de werknemersEn wie
garandeert je de continuïteit van
je onderneming?
Daarom heb ik deze constructie
bedacht, die nu dankzij de Leidse
werkgroep ook een rechtsgeldige
basis heeft gekregen. Simpel ge
zegd is het idee dus, dat wij, de
vijf gebroeders Breman, al onze
bezittingen ter beschikking stel
len van het werknemerscol
lectief. Het blijft wel ons eigen
dom, maar wij kunnen er niet
naar eigen goeddunken over be
schikken.
"Wel is het zo, dat wij de rente van
ons kapitaal moeten krijgen. Dat
is dan ook de eerste zorg van de
560 mensen die bij ons werken:
dat zij met hun arbeid in ieder ge
val de normale rente blijven op
brengen. Je zou het kunnen ver
gelijken met de huur die iemand
moet betalen. In feite wordt ons
kapitaal gehuurd door onze
werknemers. Maar voor de rest
doen zij alles zelf, ze bepalen zelf
de lonen en beslissen zelf over de
aard en de omvang van de herin
vesteringen".
"In principe zijn ze zelfs gerechtigd
om de winst op te souperen, maar
dat zullen ze nooit doen natuur
lijk omdat ze daarmee hun eigen
toekomst in de waagschaal leg
gen. Nee, ze zullen herinvesteren,
niet zozeer om het kapitaal van
mijn broers en mij te vergroten
als wel om noodzakelijke mest
stof aan te voeren voor het be
drijf. Want zonder herinvesterin
gen kan een bedrijf niet door
gaan, dat is een ijzeren wet".
in hoeverre het systeem onaf
hankelijk van de huidige eige
naars zou kunnen worden ge
maakt via een nadrukkelijke ju
ridische constructie.
Deze onzekerheden hebben er toe
geleid, dat CNV-vertegenwoor-
diger Bootsma in 1975 op zijn
verzoek de steun verkreeg van de
fiscale vakgroep in Leiden, die
wetenschappelijk hopfdmede-
werker mr. Lex Jongsma belastte
met de leiding over een "project
groep medezeggenschap" waar
van deel uitmaakten: mr. Jo
Creemers, Adèle van Exter en
Remko Roosjen.
De groep, die als opdracht kreeg
een legale structuur voor de me-
dezeggenschapsgedachte bij
Breman te ontwerpen, stelde
zichzelf als voorwaarde, dat de in
het bedrijf reeds aanwezige uit
gangspunten en feitelijke situa
ties zo nauwkeurig mogelijk ver
taald moesten worden in statu
ten, reglementen en contracten,
maar dat daarbij geen beroep kon
worden gedaan op buitenwette
lijke constructies al of niet op
grond van "experimenteerbepa
lingen. Men wilde volledig bin
nen het kader van de wettelijke
bepalingen, de jurisprudentie en
de ministeriele richtlijnen
blijven, terwijl anderzijds cen
traal moest staan dat het eindre
sultaat alleen dan acceptabel zou
zijn wanneer de structuur van het
zelfbestuur-systeem "eenvoudig
en uitlegbaar" zou zijn.
In een periode van ruim twee jaar is
er in nauwe onderlinge samen
werking tussen de eigenaren van
het Genemuidense bedrijf,
Door Alexander
Münninghoff en
Fred v. Overbeeke
Bootsma, de Leidse projectgroep
en prof. dr. H. J. van Zuthem van
de TH Twente, die een sociologi
sche inbreng had, een "Bre
man-model" onstaan, dat inmid
dels vermaardheid heeft gekre
gen als een vorm van zelfbestuur
waarin enerzijds bezit en zeggen
schap zijn ontkoppeld maar an
derzijds het eigen belang en de
eigen verantwoordelijkheid ge
stalte hebben gekregen.
Wie nu aan Lex Jongsma vraagt of
dit Leidse model een kwestie is
geweest van briljante juridische
vondsten of geniale invallen
krijgt heel relativerend te horen,
dat de gecreeerde oplossing toch
in eerste instantie het gevolg is
geweest van de gezamenlijke in
breng, van de multidisciplinaire
aanpak. Wél wordt van iedereen
een zekere mate van onorthodox
denken verwacht
Al zal de toekomst moeten uit
wijzen of de Breman-structuur
tegen de storm der tijden opge
wassen zal zijn, de opzet is in
ieder geval vrij eenvoudig van
aard, voor zover althans een der
gelijke in elkaar grijpende con
structie simpel gehouden kan
worden. En eenvoud is wellicht
ook hier het kenmerk van het
ware.
560 werknemers
Breman Beheer BV telt nu twaalf
dochterondernemingen met in
totaal 560 werknemers, verspreid
over plaatsen als Genemuiden,
Hasselt, Meppel en Ermelo. Elk
der bedrijven heeft een onder
nemingsraad, die ruime be
voegdheden bezit. Zo kan Bre
man Beheer een voordracht voor
benoeming of ontslag van een di
recteur enige tijd tegenhouden,
maar uiteindelijk zal zij zich moe
ten neerleggen bij arbitrage.
Toch zijn de o.r.'s alléén niet vol
doende gebleken om een stevige
structuur aan de medezeggen
schap te geven. Want zelfbestuur
houdt meer in dan ontslag en
aanstelling van de directie. Er
zijn voorzieningen nodig met be
trekking tot het investeringsbe
leid en uiteindelijk echter ook tot
het waarborgen van de con
tinuïteit. bijvoorbeeld indien één
van de huidige eigenaren of erf
genamen het aandeel in Breman
Beheer zou willen vervreemden.
In de Leidse constructie is daarom
voorzien in de oprichting van een
nieuwe vennootschap: de BV
Brebank, waarvan de aandelen
op fifty-fifty basis verdeeld zijn
over Breman Beheer en de werk
nemers. Om dat laatste juridisch
mogelijk te maken is de "Vereni
ging Werknemersbelangen" op
gericht, die als rechtspersoon - en
dus als aandeelhouder - kan op
treden. De vereniging wijst één
van de drie directeuren aan van
de Brebank: de holding Breman
Beheer (dus op dit moment de
vijf broers) benoemt de tweede
direkteur, terwijl de derde door
beide groepen aandeelhouders
als een soort "onafhankelijke"
bestuurder wordt gekozen.
ters, dus wat geeft mij dan het
recht om via bezit over andere
mensen, mijn medemensen, te
heersen"?
'Als je, zoals wij, aan het geld zijn
magie ontneemt wordt je hele
werksituatie anders dan normaal.
Werken wordt dan weer een zaak
van harmonie. Een eensgezind
heid die op de vloer net zo nood
zakelijk is als bijvoorbeeld in een
huwelijk. In andere bedrijven
belandt de winst via dikke divi
denden in de zakken van de kapi
taalverschaffers, die dan kunnen
afreizen naar de Canarische
Eilanden. Zo'n kapitaalleveraar
zal het dus een zorg zijn hoe de
werksituatie is, als hij zijn geld
maar krijgt".
"Nou, die houding tref je bij ons
niet aan. Dit systeem stelt de
mens centraal, eenvoudig omdat
het belangrijker is een goede sa
menwerking met iemand te heb
ben dan een steriele topfunctie te
bekleden. Een wanneer je de in
vloed via het kapitaal ontkent
dan is het ook opeens afgelopen
met kruiwagens of iets derge
lijks. Ik bedoel maar, als mijn
zoon bij Breman zou willen sol
liciteren dan is hij nummer zo en
zoveel, hij krijgt beslist geen
voorkeursbehandeling".
"Ook erfeniskwesties, die vaak een
heel bedrijf tot de ondergang
brengen omdat één of twee per
sonen hun kapitaal aan de onder
neming onttrekken, behoren tot
het verleden. Ook al komen de
vijf broers Breman gelijktijdig te
overlijden, dan nog is het bezit
voor de werknemers veilig ge
steld".
Deze driehoofdige directie is bij
bindende voordracht tevens de
raad van commissarissen van
Breman Beheer. Hoewel de
structuurwet niet van toepassing
is en de commissarissen dus
slechts een toezichthoudende
taak hebben, versterkt deze con
structie in elk geval de nauwe
band tussen Brebank en Breman
Beheer. Deze laatste, verplicht
zich contractueel uitsluitend te
investeren via Brebank, terwijl in
de overeenkomst tevens besloten
ligt dat de winsten uitsluitend
aangevend kunnen worden voor
herinvesteringen of uitbreiding
van het concern.
De directie van Brebank is dus al
leenheerser ten aanzien van de
investeringen, die (overigens al
leen op papier) via haar lopen. Zij
moet echter wel intern eenstem
mig blijven. Is dat niet mogelijk
dan wordt een algemene verga
dering van aandeelhouders
bijeen geroepen, die eventueel
verplicht zijn bindende arbitrage
in te roepen.
Om te voorkomen dat door ver
vreemding de continuïteit in ge
vaar zou worden gebracht heeft
Breman Beheer, de holding dus,
één prioriteitsaandeel geëmit
teerd en geplaatst bij Brebank.
Daarmee wordt iedere potentiële
verkoper van aandelen langs
Brebank "geleid".
Kiesreglement
De constructie van Brebank, waar
van de aandeelhouders dus zijn
zowel Breman Beheer als de Ver
eniging Werknemersbelangen en
de directie wordt gevormd door
'Of als één van mijn dochters met
een fuifnummer wil trouwen, dan
kan dat wel, maar dan moet zij de
aandelen eerst kunnen verkopen
op een acceptabele manier. De
ontwikkeling naar mijn systeem
is niet meer tegen te houden,
dunkt me. Eerst dacht ik dat het
snel zou gaan, maar er moet ken
nelijk een mensenleven overheen
gaan. Het zij zo".
'Ik denk dat ongeveer de helft van
de 560 man die hier werken zich
bewust is van wat er structureel
gaande is. Vanzelfsprekend heb
ben wij iedereen geïnformeerd,
maar je merkt toch wel dat de
echte belangstelling gecon
centreerd ligt bij het hogere ka
der. Inmiddels zijn we nu al een
jaar of vijf in de praktijk bezig dit
model van werknemersparticipa
tie".
"De jongens die hier met 16,17 jaar
zijn gekomen, dat zijn nu de 22-
jarige bollebozen die al een tradi
tie van meedenken en meepraten
hebben. Je merkt het ook in het
sociale leven van het dorp Gene
muiden. De werknemers van
Breman vind je terug achter de
bestuurstafels van de ver
schillende verenigingen, of dat
nu de voetbalclub of de klaver
jassers betreft".
"Een van de nevenaspecten van de
Bremanconstructie is, dat wij
geen gastarbeiders gebruiken
voor de vuile karweitjes. Want
het rotwerk, bijvoorbeeld het
spuiten van ontluchtingskappen,
ik noem maar iets, dat wordt bij
ons zeer goed betaald. Iemand
die dat werk doet krijgt hetzelfde
PAGINA 23
de afgezanten van arbeid en kapi
taal plus één onafhankelijke
buitenstaander, appelleert pas
dan aan een gevoel voor even
wicht als de dochtermaat
schappijen op evenredige wijze
hun stem kunnen laten gelden in
de aandeelhoudersvergadering.
Dit wordt bereikt door het instellen
van een verenigings-kiesreg-
lement dat bepaalt hoe de ver
deelsleutel is voor de be
stuursverkiezing. Het bestuur
van de vereniging bestaat uit mi
nimaal één vertegenwoordiger
per dochter plus één man per
vijftig werknemers van de doch
ter. Op deze wijze komt de mede
zeggenschap via het bestuur en
vervolgens via Brebank in het in
vesteringsbeleid van elke werk
maatschappij tot uitdrukking.
Voor de winstdelingsregeling is de
volgende constructie gekozen: de
winst wordt verdeeld in drie on
geveer gelijke porties, res
pectievelijk bestemd voor belas
tingen, werknemers en Breman
Beheer. De vereniging deelt op
basis van de afzonderlijke be-
drijfsuitkomsten het werkne
mersaandeel toe aan de dochters
en stelt tevens een vijftal catego
rieën in. Wie op grond van zijn
functie tot de hoogste klasse be
hoort ontvangt tevens de hoogste
uitkering. De verhouding direc
teur-monteur is ongeveer 5 tegen
1.
Tegenover deze opvallende dif
ferentiatie staat wel, dat de sala
rissen van bijvoorbeeld deze
beide functies zich slechts ver
houden als 2:1. De directeur kan
dus zijn relatief lage basissalaris
compenseren door een hoog win
staandeel, mits er uiteraard een
gunstig bedrijfsresultaat wordt
geboekt.
Voor de vijf aandeelhouders Bre
man is vastgelegd, dat zij recht
hebben (als dividend en even
tueel salaris) op een bepaald per
centage van het geïnvesteerd
vermogen, dat gelijk is aan de
marktrente op de balansdatum.
Nu ligt deze op circa 8 procent.
Als bestuurder kunnen zij daar
naast nog een tantième ontvan
gen en indien ze bijvoorbeeld als
adviseur optreden een passend
honorarium.
"Geen confectie"
Voor de projectgroep van de Leidse
Universiteit is het uitgangspunt
niét geweest tot een universeel
toepasbare constructie te komen
"Wij hebben maatwerk geleverd,"
géén confectie", zegt Jongsma.
Niettemin is er zoveel spit- en
graafwerk verricht dat het model,
en zeker enkele onderdelen er
van, toepasbaar is in andere on
dernemingen. Met name in
kleinere bedrijven waar de werk
nemers door de aard van de pro-
duktie een zekere mate van auto
nomie hebben.
Het maatschappelijke voordeel van
zelfbestuur is met name gelegen
in de houding van de werkne
mers tegenover hun werk, hun
bedrijf en allerlei economische
vraagstukken binnen de onder
neming. Zo is er bij Breman een
zeer laag ziekteverzuim. Boven
dien leidt de medezeggenschap
tot bijzondere inspanning om tot
concurrerende prijsstelling op de
markt te komen. Men heeft im
mers belang bij het behalen van
winst. Daarnaast kan veel plezier
in het werk en een gering per
soneelsverloop worden gecon
stateerd.
'Kenmerkend voor deze vorm van
zelfbestuur is dat men de beslis
sing over de lonen neemt in di
recte confrontatie met de gevol
gen voor de concurrentiepositie -
en dus de werkgelegenheid - en
omvang van de winst", zo con
cluderen Jongsma en Van Zut
hem. "Het laatste raakt niet al
leen hen zelf - men krijgt immers
de helft van de winst - maar ook
de positie van de eigenaar. Mede
zeggenschap confronteert werk
nemers met de gevolgen van ei
gen handelen en doet derhalve
een forse aanval op de vervreem
ding die veel werknemers bele
ven. Ligt hier niet een kernp
robleem van onze arbeids
verhoudingen?"
salaris als een hoofduitvoerder
J a. we zouden daar een Tu rk voor
kunnen nemen en die zou je dan
minder betalen. Maar dat vinden
wij niet in de haak".
'U hebt gelijk: mijn broers stonden
wel even raar te kijken toen ik ze
voorstelde om het kapitaal ter be
schikking van het arbeiders
collectief te stellen. Uit zichzelf
waren ze er natuurlijk nooit aan
begonnen. Maar ik heb het ge
woon doorgedrukt: als jullie er
niet aan willen dan stap ik op. heb
ik tegen ze gezegd. Puur
machtsmisbruik van mijn kant,
maar wat wil je, ik had de visie, zij
niet".
'En nu beginnen we de vruchten te
plukken. Steeds vaker komen
hier delegaties van andere be
drijven een kijkje nemen, w.mt
onze balans steekt jaar na jaar
steeds gunstiger af bij de. rest.
Beatrix en Claus zijn hier ook al
eens op werkbezoek geweest. Om
dit experiment van de grond te
krijgen is aanwezigheid van kapi
taal wel een voorwaarde. Zoals ik
al zei: de regels van het geld moe
ten in acht genomen worden"
"De eersté indruk is er één van een
soort super-arbeiderszelfbe-
stuur, maar in wezen is onze con
structie niet zo vergaand als bij
voorbeeld in de communistische
modellen. De mensen maken zelf
wel uit hoe hoog hun winst is.
Daar is geen ruggespraak met
overheden voor nodig. Het enige
nieuwe is. dat wij aan het kapitaal
zijn dictatoriale macht ontzeg
gen. En ik beechouw dat .>i een
voorwaarde voor een gelukkiger
leven".
"Het eindresultaat is, dat wij van
Breman een ideaal systeem heb
ben, dat naar onze heilige over
tuiging navolging verdient over
de ganse wereld. U zult het wel
met me eens zijn, dat we leven in
een wereld waar het kapitaal de
dienst uitmaakt. De praktijk
toont telkens weer, dat ook de
vakbonden het uiteindelijk af
leggen tegen de macht van het
geld".
"Natuurlijk is er veel veranderd
vergeleken met 1000jaar geleden,
toen de landheer op grond van
zijn kapitaal naar willekeur kon
ingrijpen in het leven van zijn ho
rigen. Maar in wezen is de hou
ding van ons mensen tegenover
geld niet veranderd. Zelfs de po
gingen om werknemers in be
drijven te laten participeren gaan
uit van de foutieve veronderstel
ling, dat het kapitaal de dienst
uitmaakt. En dat is verkeerd, op
die manier kom je er nooit. Want
of je nou met vijf broers eigenaar
bent of met tweeduizend vrien
den, dat verandert niets aan de
foute uitgangssituatie".
"Ik vind als christen, dat we terug
moeten naar de eerste dag, toen
iedereen mocht gebruiken zon
der te betalen. Kapitaal zou geen
voorrecht voor een kleine groep
moeten zijn, maar iets gemeen
schappelijks, net zoals bijvoor
beeld lucht of water. Hoewel, met
water zie je al dat het belast
wordt. En zaken als grond of mi
neralen, die zijn al geheel opge
deeld".
"Onnatuurlijk naar mijn gevoel. En
net zo onnatuurlijk komt die on
gelijke verdeling van het kapitaal
Remd. Breman.
op mij over. Geld is een fictie, het
bestaat alleen bij de gratie van het
geloof dat men er aan hecht. U
kunt multimiljonair zijn, maar als
•de mensen niet voor uw geld
willen werken kunt u uw bank
biljetten opeten en verder niet".
Ik begrijp wel, dat een en ander u
nogal vaag en utopisch in de oren
klinkt. Terug naar de eerste dag
dat acht u geen haalbare kaart.
Welnu, de constructie die er nu
voor onze bedrijven uit de bus is
gekomen is allerminst utopisch.
We blijven wel gebonden aan de
regels van het kapitaal, maar wij
ontkennen de dictatuur van het
geld. Hierin' spreekt ook mijn
christelijke achtergrond mee. We
komen hier op aarde immers na
kend, als niet meer dan rentmees
