uoeK gevanen m
Zwolsman imperiu
De glorie kwam snel, de ondergang duurde
ZATERDAG 7 JANUARI 1978
£)e kracht van EM.S.ligtin haar
onroerend goed bezit. Dat is het
uitgangspunt. Uit cijfers alleen
kan men EMS. niet leren ken
nen. Uit definities over haar
werkzaamheden evenmin."
,Wij zouden U op een rondreis
moeten meenemen om met
EMS. kennis te maken.
Natuurlijk kan dit boekje geen
volledig beeld geven: 2000 per
celen en 500 hectare grond zou
den zelfs een fotorondreis te
uitputtend maken."
Deze tekst lazen de aandeel
houders van de Exploitatie
Maatschappij Scheveningen in
een met honderden foto's
geïllustreerd boekwerkje.
Gewoontegetrouw had de heer R.
Zwolsman ook van deze aan
deelhoudersvergadering op 18
november 1966 weer een gezel
lige dag gemaakt. De toeloop
was dan ook zo groot, dat zich
voor de ingang van het
Scheveningse Kurhaus een
lange rij wachtenden vormde.
Zwolsman bood zijn aandeel
houders dan ook meer dan al
leen maar een vergadering. Ze
konden rekenen op een keur
aan - gratis - versnaperingen,
terwijl het financiële gedeelte
van het programma werd afge
rond met een koud buffet en
een voorstelling van Wim Kan.
Zwolsman had de zaken voor die
dag handig ingekleed. De ver
gadering zou niet voor drie uur
's middags aanvangen. En ze
kon niet verder uitlopen dan
hooguit zes uur, om het amu
sementsprogramma niet in de
war te laten lopen. Zo temde de
EMS-topman zijn aandeel
houders. Elke vorm van aan
houdende kritiek zou letterlijk
gesmoord worden in-
het koud buffet.
Breukjaar 1966
Vermoedde Zwolsman toen al
dat zijn imperium wankelde?
Duidelijk is in elk geval dat -
achteraf gezien - 1966 een
breukjaar is geweest in de be
wogen geschiedenis van de
E.M.S.
Schommelden de winsten van de
E.M.S. in de eerste helft van de
jaren zestig nog tussen de een
en de tien miljoen gulden, na
1965 zette de kentering scherp
in. Het verlies van ruim een
miljoen gulden in 1966 liep
weldra op tot vele tientallen
miljoenen.
Tergend langzaam voltrok zich
het drama rond de Exploitatie
Maatschappij Scheveningen.
Zwolsman's gespartel ver
mocht niet het tij te keren.
Eindeloze conflicten stapelden
zich op. Machteloze aandeel
houders staken hun vuist op
naar Zwolsman. Aandeel
houdersvergaderingen liepen
uit tot diep in de avond, waarbij
het E.M.S.-bestuur de zaal let
terlijk niet veel meer te bieden
had dan een simpel kopje kof
fie. De aandeelhouders kregen
de rekening gepresen
teerd. inclusief de koffie.
Zo snel als de E.M.S. tot glorie is
gekomen, zo langzaam ging de
onttakeling van Zwolsman's rijk.
Doekgevallen
Dezer dagen is dan eindelijk het
doek over de E.M.S. definitief
gevallen. Binnenkort zal de
E.M.S. niet meer bestaan.
Op 25 oktober van het afgelopen
jaar werd tijdens een buiten
gewone aandeelhoudersverga
dering besloten dat de eens zo
roemruchte onderneming zou
worden ontbonden. Van de
miljarden aan onroerend goed
en andere bezittingen die de
E.M.S. eens bezat, was toen nog
maar een fractie over.
Voor Zwolsman zelf was het al
eerder afgelopen. Dat gebeurde
in feite op 18 augustus 1974. Op
weg van zijn landhuis aan de
Loosdrechtse plassen naar zijn
villa „Rust en Vreugd" in Was
senaar reed hij laat in de avond
bij Breukelen tegen een boom.
Zwolsman bestuurde - tegen
zijn gewoonte in - die avond z'n
Bentley zelf. Door de botsing
vloog de auto in brand. Twee
passerende jongens trokken de
geheel versufte en apatische
bestuurder nog net op tijd uit
de auto. Met de auto verbrand
den overigens ook twee koffers
vol dossiers en documenten
van Zwolsman.
Na dit ongeluk is Zwolsman
nooit meer de oude geworden.
Hij trok zich hoe langer hoe
meer terug op z'n villa in Was
senaar, maar vond daar „rust"
noch „vreugd". Z'n artsen ver
boden hem «te werken. Zijn
commissariszetel bij de E.M.S.,
waarvan deuitverkoop op volle
toeren draaide - bleef noodge
dwongen leeg.
Op de laatste aandeelhouders
vergadering - die op oude
jaarsdag 1974 - waarop Zwols
man - zij het alleen in naam -
vertegenwoordigd was, slaag
den'zijn mede-commissarissen
er nog wel in - ondanks alle,
protesten - een toelage van'
135.000 gulden per jaar voor
Zwolsman uit te slepen. Voor
zijn „advieswerkzaamheden"
de komende jaren. Kort daarop
werd zijn plaats in het be
stuur van de E.M.S. vervangen
Sindsdien slijt Zwolsman zijn
dagen op. „Rust en Vreugd" in
Wassenaar in een zelfgekozen
isolement, met als belang
rijkste gezelschap de stemmen
op de honderden geluidsban
den, die hij van belangrijke za
kelijke gesprekken in zijn
E.M.S.kantoor opnam. Menig
notabel in ons land, die ooit za
ken deed met Zwolsman, zal
met angst en beven de dag te
gemoet zien, dat die ban
den eens zullen spreken.
Vlag uit
Als de herinnering terugfladdert
naar het begin van de jaren zes
tig, fleurt het beeld wat op. Wie
zich zomers langs de
Loosdrechtse plassen liet ver
leiden tot een rondvaart, kon
dobberend langs de riante
villa's van een half dozijn za
kenlieden op het meest ooste
lijke deel van de plas de vol
gende informatie vernemen uit
de mond van de gids:
„De hele kuststrook moet wor
den ontsloten. Er moet een we
gennet komen voor recreatie,
met groenstroken en win
kelcentra," ontvouwt hij zijn
verdere plannen, die ook liggen
in de richting van de com
merciële televisie en de revolu
tionaire restauratie van de
Haagse binnenstad en Scheve
ningen.
In een televisieprogramma
zingt Zwolsman, omstuwd
door showgirls, het liedje
„Poen" en op feestjes mag de
bariton Zwolsman graag een
aria laten horen.
Op de beurs schreeuwt men om
het aandeel E.M.S....
Maar kort na het topjaar 1963
zijn er de eerste voortekenen
dat de grond onder de "koning
van het onroerend goed" begint
te hellen. In de Haagse gemeen
teraad spreken raadsleden hun
bezorgdheid uit over de macht
spositie van de Zwols-
mangroep, die andere particu
liere plannen in de kiem
smoort. De EMS-restaurants en
hotels gaan slechter lopen. De
financiers worden stroever om
middelen te verstrekken en de
E.M.S. komt krap te zitten in
haar geld. In de bestuurskamer
breken conflicten uit. Een plot-
,Jlech ts voor U ziet U. het zomer
verblijf van multi-miljonair
Zwolsman. Het huis is opge
bouwd uit Duitse natuursteen,
bevat 30 kamers, 12 badkamers
en een atoomvrije schuilkelder
De vlag hangt uit, dus-
de baas is er zelf."
Het plezierbootpubliek trok dan
de verrekijker of rekte de hals
uit óm vooral niet de kans te
missen een glimp op te vangen
van Nederlands meest bespro
ken en bekritiseerde na-oor-
logse zakenman.
Toen de rondvaartboten wat al te
frequent rond zijn buiten be
gonnen te cirkelen, maakte
Zwolsman - toch niet wars van
enige publiciteit - er ras een
einde aan. „Of het is afgelopen,
of ik koop je bedrijf op," gaf
Zwolsman de plezie'rbote-
neigenaar maar al te duidelijk
te verstaan.
Dat deze zo'n uitspraak niet als
een lichtzinnig dreigement
hoefde op te vatten, liet de
E.M.S.-topman dagelijks
blijken.
Zwolsman stoeide met on
roerende goederen en preten
tieuze projecten alsof-
het knikkers waren.
„Wij investeren anderhalf mil
joen gulden per week," ver
telde hij in 1964.
Daarvoor hadden weinigén van
hem gehoord. Via een aantal
banen in de onroerend goed
wereld, was Zwolsman in 1952
- hij was toen 40 jaar - directeur
geworden van de Verenigde
Aannemersbedrijven, die door
overnemingen en fusies zou
uitgroeien tot de Intervam, een
bedrijf dat tegenwoordig tot de
Hollandse Beton Groep behoor
In 1958 koopt Zwolsman de
„Landbank", een sluimerende
onroerend goed maatschappij,
met een bezit van ondermeer
500 huizen, voor een bedrag
van 3 miljoen gulden.
Als Zwolsman na een korte pe
riode van rust hersteld is van
een derde maagoperatie, begint
hij met zijn eerste grote on
roerend goed aankopen,
waarmee hij in de zomer van
1961 de eerste stenen legt voor
het onroerend goed-imperium,
dat weldra bekend zal staan
onder de naam E.M.S.
On-Nederlands
Nederland wrijft zich de ogen uit.
Het tempo, waarin Zwolsman
projecten en onroerende
goederen verwerft, gaat met
een zo on-Nederlandse snel
heid, dat velen hun hart vast
houden.
Zwolsman omringt zich met een
aantal bekende bestuurders en
begint aan de opbouw van een
concern.
De Landbank van Zwolsman
koopt voor 12 miljoen alle aan
delen van de Nederlandse
Grondbriefbank, voor 1,3 mil
joen het Haagse gebouw voor
Kunsten en Wetenschappen en
de bioscoop Odeon. In
diezelfde maand van augustus
1961 volgt de aankoop van het
Wassenaarse landgoed Bac-
kershagen en vier kantoorpan
den aan de Haagse Prinsesseg-
racht, terwijl voor 5,3 miljoen
de aandelen van dé Exploitatie
Maatschappij Laan van Meer-
dervoort worden opgekocht.
Zwolsman weet zijn Landbank
(die hij later omdoopt in
Zwolsmangroep) te voorzien
van een raad van commissaris
sen, waarin een aantal bekende
persoonlijkheden zitting ne
men; zoals jhr. J. A. G. Sand-
berg van het bankiershuis
Pierson, Heldring en Pierson.
dr. Paul Rijkens, ex-directeur
van Unilever, A. T. Staal, direc
teur van de Westland-Utrecht
Hypotheekbank, waarmee
Zwolsman veel zaken deed,
prof. mr. dr. W. C. L. van der
Grinten, de Nijmeegse hoogle
raar in het vennoot
schapsrecht, die bij de recente
kabinetsformatie als infor
mateur optrad en de Haagse
ex-planoloog dr. ir. F. Bakker
Schut. Pikant detail. Met
diezelfde Van der Grinten
kwam burgemeester Marijnen
van Den Haag indertijd op de
proppen, toen er een (onafhan
kelijke!!) bemiddelaar moest
worden gevonden om een hoog
lopend conflict tussen Zwols
man en de Haagse gemeente
raad over de verkoop van het
Circus-theater uit de wereld-
te helpen.
In januari 1962 doet Zwolsman
financieel de grootste sprong,
die hij tot op dat moment ge
maakt had. Met een bezit van
bijna 100 miljoen aan on
roerend goed achter zich, voelt
hij zich sterk genoeg om een
bod te doen op de aandelen van
de Exploitatie Maatschappij
Scheveningen, de E.M.S.
Deze maatschappij leende zich
uitstekend voor Zwolsman's
toekomstplannen. Die lagen
met name op het terrein van
„het ontwikkelingsproject met
ondergewaardeerd onroerend
goed".
De strategie was als volgt: koop
onroerend goed. Laat er mooie
ontwikkelingsplannen voor
tekenen door bekende "ar
chitecten. Geef aan die plannen
desnoods een begin van uitvoe
ring. Poets het project op en
verkoop het met winst.
Toen Zwolsman eenmaal eige
naar van de E.M.S. was, stond
hij aan het»hoofd van „heel
Scheveningen". Hij bezat toen
het Kurhaus, het Grand Hotel
en Palace, de Scheveningse
Pier, de Scheveningse hotels
Savoy en Rauch, de winkelga-
larij op de boulevard voor de
Oranjeflats, het Circusgebouw,
het pachtrecht op de EMS .-
stranden, het Palais de Dance,
zes cafe-restaurants en bars en
het Haagse restaurant Bosch-
lust.
Het gigantische onroerend goed
spel* kan nu pas goed begin
nen.
De koers van het aandeel E.M.S.
stijgt in 1962 al snel naar 530
punten en zal zelfs in het jaar
daarop een ongekend hoogte
punt behalen van bijna 1000.
Inmiddels zijn de reuzensp
rongen van het aandeel E.M.S.
het grote publiek niet ontgaan
en menig kleine spaarder zag
hierin een goede belegging.
Uiteindelijk zou er van het
aandeel E.M.S. niets over
blijven tot machteloze woede
van de kleine aandeelhouders.
Maar zover is het nog niet.
Imperium
Zwolsman zit niet stil. Rond de
E.M.S. bouwt hij een machtig
imperium. Nog in datzelfde
jaar koopt de E.M.S. de Maat
schappij Zeebad Schevenin
gen, De Vorstenlanden Cul
tuurmaatschappij (die op haar
beurt weer eigenaar is van de
sigarenfabrieken Cadena, An
tonio, Van den Dungen en
Claassens) en de rubbermaat
schappij Wonolangan Bandar.
Voorts neemt Zwolsman de
beleggingsmaatschappij Ge
meenschappelijk Eigendom
over, die in Den Haag en Rot
terdam duizend woonhuizen
exploiteert. Nog kan het niet op
en slaagt Zwolsman erin
nieuwe miljoenen op tafel te
brengen. Dit keer voor de aan
koop van hotel Brittania in
Vlissingen, de NV Chawinka
(met de Amsterdamse restau
rants San Marco en het Lido),
hotel Continental in Parijs,
Palacehotel in Hilversum, het
Haagse Houtrustcomplex, het
Carre-theater in Amsterdam en
Rutten's Bierbrouwerij, die een
groot aantal Heck's en Ruteck's
restaurants bezat.
Voorts start de E.M.S. met de
bouw van 1400 woningen in
Tilburg, 1200 in Den Haag en
500 in Scheveningen, een motel
bij Westkapelle, een pier bij
Vüssingen en een hotel
complex bij Vrouwenpolder.
Het meeste opzien baart het
Nervi-project in Den Haag, be
staande uit winkels, woningen,
garages en een kantoorflat, ter
vervanging van de oude sane-
ringswijken.
Geen ophouden
Nog steeds weet Zwolsman van
geen ophouden. Het Doelen
hotel in Amsterdam wordt
verworven, plus een aantal
panden in de Kalverstraat. En
de hotelgroep Terminus met
Grand Hotel Terminus in Den
Haag en het Dom Hotel, Hotel
Pays Bas en Hotel Terminu-
s in Utrecht.
In Italië neemt de E.M.S. deel aan
een project met vakantieflats
en aan de bouw van een pier bij
Rome. Met Shell ging de E.M.S.
samenwerken bij de ontwik
keling en exploitatie van on
roerende goederen, die in de
belangstellingssfeer van beide
bedrijven lagen. In Groningen
kocht de E.M.S. het garagebe
drijf ENNAM en in Den Haag
het autobedrijf Pietersen.
Honderden projecten in de sec
tor woningbouw, winkelcen
tra, kantoorgebouwen en ho
tels staan op stapel of naderen
hun voltooiing De Zwolsman
groep en de E.M.S. draaien in
het topjaar 1963 op volle toeren.
Er werken 6.000 mensen bij het
concern. De winst bedraagt
niet minder dan ruim 10 mil
joen gulden in dat jaar en de
totale bezittingen van de groep
benaderen het half miljard gul
den.
Intussen gaan de aankopen in ge
zwind tempo door de Leidse
dekenfabriek Van Wijk en
Heringa (die al snel wordt om
gezet in een onroerend goed
maatschappij), een groot na
tuurgebied bij Arnhem, de
Euromast in Rotterdam, maai
ook het amusementsimpres-
sariaat van Ben Essing en de
toeristische projecten-organi
sator Jac. Kleiboer.
Zwolsman deint tijdens twee
daagse feesten in het
Scheveningse Kurhaus met z'n
personeel mee op de tonen van
het lied „Geen woorden, maai
daden".
selinge scherpe koersval van de
aandelen E.M.S. zet de groep
opnieuw in een kwaad dag
licht. De aandeelhouders wor
den onrustig. De daden van
Zwolsman vallen tegen, zeggen
Rumoeriger
De aandeelhoudersvergade
ringen worden rumoeriger en
Zwolsman heeft steeds meer
moeite de zaal te sussen.
Gelukkig weet hij zich wat dat
betreft in de rug gesteund door
de „kampioen van de kleine
'aandeelhouder", W. Chr. Post
humus Meyjes, die, naar ver
luidt, voor elke aandeel
houdersvergadering samen
met Zwolsman de regie van de
komende bijeenkomst minu
tieus doornam. In 1968 werd
Posthumus Meyjes benoemd
tot commissaris van de E.M.S.
Nog geen tien jaar later mocht
de inmiddels tot president
commissaris benoemde Post
humus het einde van de E.M.S.
aankondigen. Voor de aan
deelhouders zal na de liquida
tie per stuk minder dan twee
tientjes overblijven. In de
hoogtijdagen van „de ho
sanna-sfeer" rond Zwolsman's
E.M.S. hadden de meesten van
hen vele honderden guldens
per aandeel betaald.
Gegoochel
Intussen verschenen de jaar
verslagen van de E.M.S. steeds
later en in een steeds magerder
uitvoering. Met de cijferopstel
lingen werd gegoocheld en de
financiële structuur van de g-
roep werd steeds warriger.
Aan het einde van de jaren zes
tig zette het verval van de
E.M.S. zich definitief in. Steeds
frequenter ontsloeg Zwolsman
zijn mededirecteuren.
„Afbouw" werd het parool.
Aan het jaarverslag over 1971
waarin toch al een verlies van
31 miljoen gulden werd gemeld
- weigerden de accountants in
niets verhullende termen zelfs
hun goedkeuring te verlenen.
De troon van de „koning" be
gon steeds heftiger te wanke
len. In de ogen van het publiek
kreeg Zwolsman het image van
een onverantwoordelijke
goochelaar, die het einde van
de voorstelling niet haalde.
In het hele proces van de ontta
keling van de E.M.S., - dat be
gon m de tweede helft van de
jaren zestig en dat het afgelo
pen jaar voltooid werd - bleef
Zwolsman zelf van een ding
rotsvast overtuigd; met een ij-
zersterke consequentie gaf
deze de schuld van aLle misluk
kingen, verliezen, en tegen
spoed aan anderen - vooral aan
de overheid en als grootste
boosdoener de gemeente Den
Haag.
De plannen, die Zwolsman de
gemeenteraad voorschotelt,
worden aanvankelijk in studie
genomen, daarna op de lange
baan geschoven en tenslot
te in de ijskast gestopt.
Zwolsman wordt het gekibbel
met de gemeente tenslotte
moe. De onzekerheid over de
pachtovereenkomsten voor de
gronden, waarop de meeste
E.M.S.-bezittingen in Scheve
ningen staan en de vaagheid
over de plannen, die Den Haag
met de badplaats heeft, doen
hem in 1972 besluiten de zaak
te verkopen. Het jaar daarop
komt de verkoop aan de pro
ject
ontwikkelingsmaatschappij
Bredero voor 56 miljoen rond,
zodat er na de afstoting van het
Scheveningse en Haagse bezit
nog maar eenderde van de
E.M.S.-groep overbleef.
Al in 1968 had Zwolsman van
een commissie van vijf „wijze
mannen" het advies gekregen
heen te gaan, omdat hij niet in
staat was zo'n concern finan-
cieel-econorfiisch te leiden."
Pas op 28 december 1972 trad
Zwolsman af als president-di-
rekteur van de E.M.S. Maar nog
bleef hij de zaken als commis
saris besturen. Pas na zijn on
geluk in 1975 trok hij zich
noodgedwongen definitief te
rug. De afbouw van de restan
ten van de E.M.S. werd buiten
hem om voltooid.
Even leven de gedesillusio
neerde aandeelhouders eind
1974 op als Caransa een bod op
de restanten van het E.M.S.-rijk
overweegt van 24 miljoen gul
den. Maar de Amsterdamse on
roerend goed-tycoon komt al
snel tot het besef dat de risico's
te groot zijn en trekt zich ge
schrokken terug.
Geheimzinnig
.Tot in de aandeelhouders
vergadering toe wordt Zwols
man achtervolgd over zijn
oorlogsverleden, in welke pe
riode hij de financiële basis zou
hebben gelegd voor zijn latere
imperium. Hoe, is nooit hele
maal duidelijk geworden.
Zwolsman maakte zich altijd
razend om deze beschuldigin
gen. In 1950 was hij trouwens
persoonlijk door de koningin
gerehabiliteerd, toen hij de
Bronzen Leeuw voor zijn ver
zetswerk kreeg opgespeld. Ge
heimzinnigheid bleef er wel
bestaan, rond de vele branden,
die er in Zwolsman's bezittin
gen woedden. Achtereenvol
gens brandden hotel Rauch, in
de Scheveningse Keizersstraat,
het Gebouw van Kunsten en
Wetenschappen, een aantal
winkels op de Pier, het Haagse
restaurant Boschlust, het Pa
lais de Dance, het oude land
huis Backershaegen in Was
senaar, het Scheveningse
Grand Hotel, terwijl in het
Kurhaus een begin van brand
net op tijd kon worden ge
smoord. In veel gevallen was de
brand in financieel opzicht een
meer dan „gelukkige bijkom
stigheid" voor de E.M.S.
Hoewel Zwolsman onverbre
kelijk verbonden zal blijven
aan de opkomst en de onder
gang van de Exploitatie Maat
schappij Scheveningen, is zijn
naam niet de enige die gekop
peld moet worden aan het wel
en wee van Nederlands meest
bewonderde en vergruisde
vennootschap.
Want in de geschiedenis van de
EMS duiken ook de namen op
van bijvoorbeeld een dr.
C. M. J. Veldkamp (de ex-mi
nister), drs. A. Th. Bogaerdt
(burgemeester van Rijswijk),
Chr. G. Matser (burgemeester
van Arnhem), drs. W. K. N.
Schmelzer (ex-mimster), dr.W.
L. P. M. de Kort (indertijd pre
mier in spe), mr. A. P. J. M. M.
van der Stee (minister), ing.
J. T. Mellema(CHU-voorman),
om er maar een paar te noemen.
Op vragen in de Tweede Kamer
naar aanleiding van een serie
artikelen in Vrij Nederland, die
„de indruk wekten dat een aan
tal met name genoemde perso
nen zich schuldig zou hebben
gemaakt aan, zo al niet aan
strafbare feiten, dan toch aan
laakbare gedragingen," kwam
nauwelijks enige reactie van de
minister van justitie. Van Agt.
Maar ook de in het artikel, zelfs
van nogal niet geringe mani
pulaties, beschuldigde perso
nen reageerden helemaal niet.
Noch met een proces wegens
smaad, noch enige andere ge
noegdoening.
Niemand blijkt bereid te zijn
het hoofdstuk E.M.S. opnieuw
te openen. Alleen Zwolsman
mijmerde onlangs bij een be
zoek aan Scheveningen: „Ik zie
nu tenminste dat het grootste
deel van mijn plannen hier nu-
toch verwezenlijkt wordt."
