Englandspiel blijft
ondoorzichtige zaak
Uniek experiment in Roermondse gevangenis
PUBLIEK
Al is dit een gouden kooi9 een kooi blijft het
Langzaam wennen
aan de vrijheid
PAGINA 4
VARIA
DONDERDAG 24 NOVEMBER 1 DQ
door
Herman van
Amsterdam
Tips voor deze rubriek kunt U elke
morgen tot 10.00 uur aan mij kwijt, tel.
071-144941, toestel 38. U mag ook
schrijven.
Het voormalige seminarie
te Haaren (Noord-Bra
bant) werd gedurende de
laatste wereldoorlog
door de Duitsers omge
toverd in een gevang
enis. De hokkige
priesterstudentenka
mertjes kregen een cel
deur en de ramen wer
den, op een kijkgat na,
dichtgemetseld.
Ook de tweede verdieping werd
benut. Daar zaten de gevange
nen die onder een valse naam
waren ingeschreven. Buiten de
bewakers en de gevangenislei
ding mocht niemand bij hen in
de buurt komen. Op die "gere
serveerde" verdieping huisden
namelijk de gearresteerde
agenten uit het Englandspiel
Zestig
Aanvankelijk waren dat er maar
een stuk of tien. Maar bijna elke
maand kwamen er wel een paar
bij, tot het er bijna zestig waren.
Pas toen drong het tot de ver
antwoordelijke instanties in
Londen door dat twee jaar lang
elke boven bezet Nederland
gedropte of op de kust afge
zette geheimagent direct door
de Duitsers was ingerekend.
En dat was ook het lot van de bo
ven Nederland afgeworpen en
voor sabotage bestemde 15.200
kilo springstof, 3000 stenguns,
2000 handgranaten, 75 zenders,
4,4 ton aan contanten, 200 fiets
banden en 10 paren schoenen.
De Zaandamse journalist Jelte
Rep trok er vier jaar voor uit om
deze spionagetragedie te on
derzoeken. Zijn bevindingen
staan in het vandaag versche
nen boek "Englandspiel". Al
vorens in te gaan op wat con
clusies die hij heeft getrokken,
eerst in vogelvlucht het verloop
van het Englandspiel, ook be
kend als "Unternehmen Nord-
poL"
Vlak na het uitbreken van de
tweede wereldoorlog zegde de
Britse geheime dienst de Ne
derlandse regering in balling
schap medewerking toe bij het
op poten zetten van een vanuit
Londen opererende inlich
tingendienst, die na enige tijd
zelfstandig zou kunnen opere
ren. Lodo van Hamel een on
verschrokken 25-jarige luite
nant-ter-zee, werd aangezocht
als geheimagent nummer één.
Zijn opdracht: in bezet Neder
land de mogelijkheden nagaan
Vergenoegde Duitsers van dp. SD bij afgeworpen Britse voorraden
'.ie in het "Englandspiel" in hun handen vielen.
voor het opbouwen van een in- naar Engeland werd geseind,
lichtingennet die de regering in Zoals Antonius van der Waals,
Londen zou moeten voorzien een Nederlandse verrader die
jarenlang moeiteloos infil
treerde in verzetskringen.
Viel een zender in Duitse handen
dan was er eigenlijk nog niets
aan de hand. Ook niet als de ge
vangen genomen geheim agent
uit angst voor martelingen zijn
code prijs zou geven. Immers,
naast die code bestond nog de
zgn. security-check, een afge
sproken seinteken dat steeds in
een verzonden bericht moest
worden verwerkt zolang een
agent in vrijheid werkte. Zo
niet - werd hij gedwongen te
seinen - dan liet hij zijp secu
rity-check weg om zodoende
Londen te waarschuwen dat er
iets niet in de haak was. In dat
geval zou Londen er wel voor
passen via die zender belang
rijke boodschappen te blijven
militaire en economische
gegevens.
In de nacht van 28 augustus 1940
kwam hij onopgemerkt per pa
rachute en met zijn koffer met
zender neer in de buurt van
Sassenheim. Na Van Hamel
landden daarna vrij frequent
nieuwe agenten, die oftewel tot
taak hadden voor de regering
nuttige inlichtingen te verza
melen óf sabotage te plegen.
Steeds in samenwerking met
vrijwilligers in bezet Neder
land.
Om contact te kunnen leggen met
Londen werden diverse agen
ten uitgerust met zenders
waarvan door de Engelse ont
werpers was gezegd dat ze niet
te peilen waren. Maar de "won
deren van techniek" bleken
wel degelijk door de Duitsers
opgespoord te kunnen worden.
En was het niet door een
peilwagen dan hadden de (el
kaar flink beconcurrerende)
Duitse contraspionagedien
sten nog wel andere troeven
achter de hand om achter de
plaatsen te komen van waaruit
Elke geheimagent had zijn eigen
security-check. Huub Lauwers
bijvoorbeeld koos als getal het
rampjaar 1672. Bij elkaar geteld
leveren de afzonderlijke cijfers
het getal 16 op. Seinde hij naar
Londen, dan maakte hij na de
16e letter van elk bericht of een
veelvoud daarvan, een opval
lende fout. Lauwers was één
van de eersten die met een zen
der werden gegrepen. De
Duitsers stelden hem voor de
keus. Of het zou slecht met hem
aflopen of hij zou gaan seinen
voor ze. De geheimagent koos
voor het laatste omdat hij
daarin een mogelijkheid zag
het "thuisfront te waarschu-
De Duitsers waren inmiddels via
hun eigen spionagedienst ach
ter het bestaan van de secu
rity-check gekomen maar
hoewel hij bij zijn gedwongen
uitzendingen werd omringd
door Duitse collega-marconis
ten, die nauwlettend in de ga
ten hielden wat hij naar Lon
den seinde, wist hij op een han
dige manier de security-check
zó te verdraaien dat het in Lon
den zo klaar als een klontje
moest zijn dat er iets mis was.
Maar daar gaf men geen krimp.
Men ging in Londen gewoon
door met het overseinen van
belangrijke berichten, zoals het
aankondigen van nieuwe agen
ten en het droppen van mate
riaal. Lauwers heeft diverse
malen in zijn seinen Londen
gewaarschuwd. Maar er werd
niet op gereageerd.
De Duitsers kregen steeds meer
zenders in handen en hielden
contact met Londen, terwijl
men daar dacht de geheim
agenten aan de lijn te hebben.
In Londen was men zo in de
nopjes over wat de jongens
overzee presteerden (gefin
geerde codes spraken regelma
tig over succesvolle sabotage
daden) dat één van de ge
heimagenten, Taconis, zelfs per
telegram werd meegedeeld dat
hem een militaire onderschei
ding was verleend. Wat men ui
teraard niet wist was dat Tacc-
nis allang gevangen zat.
Dankzij de buitgemaakte zenders
werden de Duitsers ook uitge
breid geïnformeerd over het
Plan Holland, een groots opge
zet sabotageplan. De geheima
genten die het plan moesten
uitwerken kwamen niet ver. Ze
werden direct opgepakt.
Ontmaskering
De vorig jaar in Katwijk overle
den Pieter Dourlein, zo blijkt
uit de onderzoekingen van
Rep, heeft een belangrijke rol
vervuld in de ontmaskering
van het Englandspiel. Samen
met nog twee geheimagenten
landde Dourlein in 1943 per pa
rachute op de Veluwe waar ook
hij werd "verwelkomd" door
de Duitsers.
De Zeeuw werd overgebracht
naar het seminarie in Haaren
maar nog maar nauwelijks was
de celdeur achter hem dicht
geklapt of hij was al bezig met
het bedenken van een manier
om het hoofdkwartier in Lon
den te waarschuwen. Tot dan
hadden de Duitsers het Eng
landspiel geheim kunnen hou
den. Als er maar één geheima
gent zou ontsnappen of een be
richt zou versturen dan was het
spiel worbij. Als 's avonds in
het seminarie de lichten wer
den gedoofd begonnen de ver
warmingsbuizen te tikken of
werden er fluisterende ge
sprekken gevoerd door uitge
slepen gaten onder de wastafel.
Via zo'n communicatiemoge
lijkheid kwam Dourlein in con
tact met een niet-gevangene die
op verzoek van de Zeeuw het
volgende bericht aan Londen
wist door te spelen: "VOOR
KOL. DE BRUYNE-STOP-
GEHELE ORGANISATIE IN
DUITSE HANDEN-STOP-
OOK RADIOVERBINDING-
ALLE GEVANGENEN IN
HAAREN-STOP.
Kort daarop wist Dourlein te ont
snappen. Samen met zijn cel
genoot Ben Ubbink. De in Ne
derland gestationeerde ge
heimagenten (lees: Duitseré)
seinden toen naar Londen dat
de twee door de Gestapo waren
opgepakt, zich bereid hadden
verklaard voor de Duitsers te
spioneren en nu op weg waren
naar Engeland om die woorden
kracht bij te zetten. Dat tele
gram is er ook de oorzaak van
geweest dat ze na hun behou
den terugkeer in Engeland
aanvankelijk met grote achter
docht zyn behandeld. Geen
grootse ontvangst, maar
strenge verhoren. Toen er uit
eindelijk wat meer klaarheid
was gebracht in hun zaak kre
gen Ubbink en Dourlein de
teleurstelling van hun leven te
verwerken.
Voor hun speciale geheime mis
sie waren de twee destijds in
rang bevorderd. Omdat hun
taak erop zat moesten ze weer
een stapje terug doen. Sergeant
Dourlein werd weer korporaal
en luitenant Ubbink, sergeant.
Beiden zijn daar altijd bitter
over gestemd gebleven.
Als de Duitsers het Englandspiel
hadden kunnen blijven speler
waren ze zo goed als zeker ooli
ip hun opzet geslaagd om aar
de weet te komen wanneer de
geallieerde invasie zou
plaatsvinden. De geheimagen
ten in Nederland zou dat t€
zijner tijd, zo was hen in hel
vooruitzicht gesteld, in code
bericht worden meegedeeld
Dat de Duitsers niet in hun op
zet slaagden, zo stelt Rep, is te
danken geweest aan Dourlein
en Ubbink.
Rep heeft wat conclusies aan zijn
spitwerk verbonden. Zo stelt
h^j dat "de verantwoordelijke
officieren De Bruyne en
Lieftinck zo ondeskundig wa
ren op het gebied van het ge
heime werk dat ze zelfs niet
wisten op welke wijze de be
trouwbaarheid van de berich
ten uit Nederland werd getest."
De Engelsen hadden de zend-
verbindingen in handen. De
Nederlanders, zo stelt Rep
hebben zich laten afscheper
met uittreksels van de tele
grammen waarop niets viel al
te lezen over gebruikte secu
rity-checks. Blindelings namen
ze aan dat hun dienst onge
kende successen boekte, zon
der zich af te vragen hoe dal
mogelijk was.
Beleidsfouten
Er zijn ook belangrijke beleids
fouten gemaakt. Toen Lauwers
zijn afgesproken security-
check plotseling niet meer ge
bruikte was dat wel door Lon
den geconstateerd, maar men
nam'aan dat de oorzaak daar
van moest worden gezocht in
storingen in de lucht of ner
vositeit of vergeetachtigheid
van Lauwers.
Dourlein heeft altijd de stelling
Verkondigd dat er in Londen
een verrader aan het werk moe
zijn geweest. Tot die conclusie
komt Rep niet.
ROERMOND (SP) - De Frans Douwenstraat in
Roermond. Op het eerste gezicht een gewone
straat. Ruime eengezinswoningen, twee onder
een kap, keurige voortuintjes, auto's voor de
deur, poep op de stoep. Maar ook een gevang
enis. Een bijzondere eigenlijk. Geen bewaarders
met rinkelende sleutelbossen, geen cellen met
tralies. Dat past hier niet. Iedereen heeft een
eigen kamer. Gevangenen in de letterlijke zin
van het woord zijn het eigenlijk niet.
Overdag werken ze bij een baas en
in het weekend zitten ze thuis.
Penitentiaire open inrichting,
huize Te Roer is de officiéle be
naming. Een open gevangenis
waar plaats is voor 18 langgestraf
ten die hier de laatste drie tot vijf
maanden van hun straf uitzitten.
Als voorbereiding op hun terug
keer in de vrije maatschappij.
Wantje kunt mensen die een tijd
lang opgesloten hebben gezeten,
niet van de ene op de andere dag
als vrije mensen op straat zetten.
Omgaan met vrijheid moet op
nieuw worden geleerd.
Daarom zijn er in ons land vier van
dergelijke open inrichtingen.
Behalve in Roermond staan ze in
Hoorn, Almelo en Warnsveld.
Ook daar werken gevangenen
"buiten de poort" en mogen ze af
en toe een weekend naar huis.
Maar wat Te Roer zo uniek maakt is
dat de bewoners elk weekeinde
bij hun vrouw of moeder mogen
doorbrengen. Vrijdagavond weg,
zondagavond terug.
erlofregeling (eenmaal
per maand naar huis) ingesteld,
terwijl er plannen zijn voor zo'n
experiment in gesloten inrich
tingen.
Maar in Limburg is de staatssec
retaris nog een stapje verder ge
gaan. In Te Roer zouden alleen
voordeden moest zo'n man we
ken wachten voordat hij er zelf
iets aan kon doen".
Minder spanningen
„Nu is dat een paar dagen. Hij kan
nu sneller aan de oplossing van
de problemen werken. Ze heb
ben minder spanningen en dat
heeft een gunstig effect op het
leefklimaat hier. En er is geen ja
loezie, omdat de een wel weg mag
en de ander niet".
Over de ervaringen tot nu toe met
het experiment zegt directeur
Van Bree voorzichtig: "Ik ben
niet ontevreden. Zoals het zich
nu laat aanzien is het aan 't luk
ken. De gevangenen zelf zeggen
dat het hun niet zo veel moeite
kost om zondagavond terug te
komen. Nee, er is er nog geen een
weggebleven. Wat ik heel opval-
Experiment
Directeur M.G
Het is een experiment waartoe ex-
staatssecretaris Zeevalking op 20
juli besloot. Ook hij weet dat veel
huwelijken van gevangenen ka
pot gaan en dat mag toch nooit de
bedoeling van gevangenisstraf
zijn. Als een gedetineerde zijn
contacten met de buitenwereld
zo veel mogelijk behoudt, kan hij
zich na zijn straf makkelijker aan
de maatschappij aanpassen, al
dus Zeevalking.
Vanuit de Tweede Kamer is wel
eens geopperd om gevangenen in
de gevangenis bijvoorbeeld
sexueel contact met hun partners
toe te staan. Maar dat ging Zeev
alking te ver. Hij beloofde de
verlofregeling te verruimen en
wees Te Roer aan als proeftuin
Twee weken geleden is ook in de
half-open gevangenis Ban-
kenbosch in Veenhuizen een
gevangenen uit Roermond en
omgeving komen te zitten. Ze
hoeven elk weekeinde dan niet zo
ver te reizen en voor hun familie
en kennissen wordt het ook
makkelijker hen te bezoeken.
Door deze "regionalisering" zit
ten er in Te Roer nu alleen Lim
burgers en Oostbrabanders.
"Het grote voordeel is dat de ge
vangenen contact met hun eigen
omgeving houden", zegt direc
teur M. G. van Bree. "Voor bege
leidende instanties zoals de re
classering of een geestelijke be
tekent het ook een verbetering".
Van Bree benadrukt dat de ruimere
verlofregeling te veel publiciteit
krijgt. "Het is niet meer dan een
logisch gevolg van de gedachte
dat als je deze-mensen wilt voor
bereiden op hun terugkeer, je dan
ook zo gunstig mogelijke om
standigheden schept", zegt hij.
"Ze moeten thuis ook weer ge
leidelijk hun plaats vinden. Ook
de vrouwen en kinderen moeten
er na een lange scheiding weer
aan wennen dat ze eens worden
herenigd met hun* man en hun
vader. Vroeger mochten ze eens
in de vier, vijf weken naar huis.
Als er zich thuis moeilijkheden
lend vind, is dat ze bijna nooit
ziek zijn. Wie ziek is, is ook echt
ziek", zegt hij glimlachend.
Werk
Het werk dat voor hen wordt ge
vonden kunnen ze ook na hun
straftijd blijven doen. Dat heb
ben ze in Té Roer voor op andere
gevangenen die na hun gevang
enschap vaak zo moeilijk aan de
slag kunnen. Van Bree zegt dat
hij er ondanks de weinig
rooskleurige werkgelegenheid in
Limburg nog altijd in is geslaagd
werkgevers te vinden die "zijn
mensen" willen hebben.. Niet
omdat het zulke goedkope krach
ten zijn, want ze verdienen net zo
veel als ieder ander.
"In de loop der jaren heb ik goede
contacten opgebouwd met werk
gevers die er begrip voor hebben
dat iemand over de schree.f is ge
gaan en die mee willen helpen om
zijn terugkeer tot een succes te
maken. Ze zijn erg enthousiast en
vragen soms uit zichzelf of ik nog
iemand kan leveren".
In Te Roer zitten mensen van ver
schillende pluimage. Voor
diefstal, oplichting, maar o<
voor doodslag. "In beginsel k;
iedereen hier komen", zegt Vf
Bree. "Maar ze moeten er wel g
schikt voor zijn. Je mag aann
men dat hij niet weer in de fo|
gaat. Dan is de man er niet mi
geholpen".
"Gevangenen met een specif»
drank- of drugprobleem, agrt
sieve zedendelinquenten of ec
gevaarlijke typen kunnen we hi
niet hebben. Zij zouden hi
plaats in de groep moeilijk ku
nen vinden. Maar bovendien z
ten we hier midden in de sta
Dat brengt een zware verar
woordelijkheid met zich mee
weet Van Bree.
Hij vertelt trots dat de omwone
den "erg goed reageren" en dat
nooit moeilijkheden zijn. Ma
ontmoet ook mensen die er he
anders over denken.
De bekende verhalen, dat de g
varigenissen tegenwoordig h
tels zijn, waar gevangenen in
watten worden gelegd. Maar d
ze het daar in Roermond wel e
bont maken. Dat misdadige
gewoon bij een baas werken i
dat ze in de weekeinden no
bene naar huis mogen. Dat d
toch geen straf is!
Vrijheid in onvrijhei
Van Bree, fel: "Een eigen kame
mag het alsjeblieft? Waarom m
gen ze geen recht op privacy hé
ben? Degenen die zo praten mo
ten zich niet blind gtaren op d
materiele voorzieningen. Schij
bedriegt. Het is een vrijheid
onvrijheid.
Er zijn hier duidelijke regels w
wel mag en wat niet. Hoe laat
binnen moeten zijn. Er is col
trole, en ook de politie weet dati
met verlof zijn.
Iemand die herhaaldelijk tegen dl
regels zondigt, loopt het risico dl
hij wordt overgeplaatst naar h
huis van bewaring. Vergeet ni
dat ze in een gesloten inrichtir
hebben gezeten en dus al flir
zijn gestraft.
Laat de mensen die zo kanken
zich eens voorstellen dat ze j
renlang huisarrest hebben, 'i
krijgen alle luxe, zelfs drank (d
ze hier niet krijgen), ze mogen e<
half uur per dag in hun achtc
tuintje wandelen. Maar ze mog<
er niet uit. Ik zou wel eens willi
weten of ze dat niet als een str
zien, als ze het contact met buit*
hebben verloren.
Al is dit een gouden kooi, een ko
blijft het".
