Scheurende pilaren gevaar voor kerk
Turken bloeden voor onze oliestroom
Rolski-sport zoekt vaste grond in Leiden
„IN TURKIJE HEBBEN
WE NOG SOLBATEN
BIE WILLEN STERVEN..."
Mogelijk slagveld bij treffen tussen NAVO en Warschaupact-landen
PAGINA 4
VARIA
DINSDAG 18 OKTOBER 1977
„Allah, Allah, wij gaan sterven". Uit honderden kelen klinkt die kreet langs
de rotsen waar fanatieke Turkse militairen behendig omlaag klauteren. Wij
zijn in het uiterste oosten van Turkije, het plaatsje Sarikamis, in de buurt
van de grens met de Sowjet-Unie.
Turkije staat niet bekend als rijk,
maar in dit deel van het land leven
700.000 mensen vrijwel zonder uit
zondering onder uiterst behoeftige
omstandigheden. De winter is net
aan het beginnen. Van november
tot april zal hij duren en het kwik
zal vaak tot beneden de dertig gra
den vorst zakken.
De huizen hebben een dak van zand
of stro dat moet beschermen tegen
de aardbevingen. Ook de brood
magere koe en het kalf. alsmede de
talrijke kinderen zijn hier gestald.
De koeiepoep uit de afgelopen win
ter is in de zomer gedroogd, in
brokjes gehakt en ligt nu opgesta
peld om in de kachel verstookt te
worden. Een kale vlakte met krot-
tendorpjes en enkele grauwe ste
den. Gebied zonder bomen, zonder
groen - waar die koeien van leven is
een raadsel - en maar weinig be
hoorlijke wegen, al lijkt daar wel
verandering in te komen.
Door
Jan Werts
Voldoende voedsel? Misschien net.
Artsen? Veel te weinig. En de
scholen zijn te slecht om er onze
kippen in te zetten. Gemiddeld, zo
zegt de statistiek, heeft de Turk per
week te besteden wat wij in Ne
derland per dag opmaken. Op de
wereldladder van de welvaart staat
hij nog niet eens zo slecht. Maar in
deze streek komen ze gemiddeld
niet boven de 500 gulden inkomen
per jaar. En toch is het levenson
derhoud er behoorlijk duur.
Defensie heeft hier een hoge priori
teit. Voor de militarisering van dit
eventuele slagveld van NAVO en
Sovjet-troepen is de afgelopen 25
jaar ruim drie miljard gulden neer
geteld. De Turken moeten ieder
jaar een miljoen monden meer voe
den. Als zij over twintig jaar tot de
EG zouden toetreden, zijn ze met
hun tachtig miljoen het grootste
land van- de Europese Gemeen
schap. Deze krottenbewoners in
het oosten besteden zeven procent
van hun inkomen aan defensie. De
veel rijkere Nederlanders betalen
nog niet de helft. Voor het „sym
bool van.de solidariteit tussen de
vrije volkeren van Europa en
Noord-Amerika", zoals de NAVO
zich graag noemt, moeten de mil
joenen op het Turkse platteland en
in de steden relatief wel duur beta
len. Bovendien kent dit land een
langere militaire dienst bij een toch
drie keer zo hoog geboortecijfer als
in West-Europa. Deze jongelui
Zullen zonodig moeten bloeden
voor de beveiliging van onze
oliebronnen in het Midden-Oosten.
LEKKERE HAPJES
Het is een massale demonstratie,
daar in die bergen van Sarikamis.
In verband met de komst van een
groep in Brussel bij de NAVO
geaccrediteerde journalisten heb
ben de Turken een fraaie tent ge
bouwd van waar de heren het ganse
slagveld kunnen overzien. Er wor
den talrijke lekkere hapjes en de
bekende Turkse thee geserveerd.
Aan de overkant van het ravijn
waarop wij uitzien, daaronder en
bpven tot in de hoge bomen (die
hier om voor ons onbegrijpelijke
redenen ineens wel groeien) krioelt
het van met veel krijgsgehuil vech
tende infanteristen.
De reis van Brussel naar de zuide
lijke landen van de NAVO is in Na
pels echt begonnen. Daar ligt het
kraakheldere en zuinig ingerichte
militaire hoofdkwartier van de ver
dragsorganisatie voor deze regio in
de felle zon te blinken wanneer wij
ontvangen worden door chefstaf,
de luitenant-generaal Robert C.
McAlister. Hij staat hier voor de
verdediging van de 2600 kilometer
lange grenslijn langs Italië,
Griekenland en Turkije. In die lan
den wonen ruim honderd miljoen
mensen.
De Amerikaanse generaal schetst
op grote kaarten waarom volgens
hem bij een eventueel treffen in
Europa, Turkije waarschijnlijk het
slagveld zal zijn. (Kennelijk dus
niet West-Duitsland, zoals ze in
Brussel vaak vertellen). „Het olie-
embargo van 1974 heeft de Sov
jet-Unie geleerd dat ze het Westen
lam kan leggen door via Oost-Tur-
kije de aangrenzende olievelden
van het Midden-Oosten te bezet
ten".
Generaal McAlister acht in dat ge
val een aanval op Turkije van vier
kanten tegelijk bepaald niet on
waarschijnlijk. Belangrijk is het
slagveld in het oosten, waar alles
om draait, terwijl tegelijk invallen
mogelijk zijn westelijk via Bul
garije naar de Dardanellen en de
Bosporus en de begeerde uitval
swegen naar de Middellandse Zee.
Noordelijk verwacht men aanval
len via de Zwarte Zee en zuidelijk
vanuit Syrië.
Het valt ons op dat Joegoslavië in
het hele verhaal niet voorkomt. De
generaal: „De onafhankelijke op
stelling van Belgrado is voor de
NAVO van groot voordeel. Dat land
ligt voor onze verdediging in een
sleutelpositie", aldus de Ameri
kaan, die er nog op wijst dat de op
volging van president Tito voor
Europa daarom een gebeuren
wordt van grote politieke beteke-
MILITAIRE OVER
MACHT
Een dag later zijn we in Izmir, luxe
badplaats en commercieel centrum"
langs de Egeische Zee. Daar treffen
we de stafofficieren die dit deel van
het NAVO-gebied moeten verdedi
gen: Turken, Italianen, Amerika
nen, Britten en slechts enkele
Grieken, omdat dit land zich uit het
militaire deel van de NAVO heeft
teruggetrokken toen de Turken in
1974 Cyprus bezetten.
Turkije (400.000) en Griekenland
(150.000) kunnen iri oorlogstijd het
bondgenootschap dus ruim een
half miljoen militairen aanbieden.
In de schriftelijke voorlichting die
de pers ontvangt suggereert men
nauwelijks opgewassen te zijn te
gen een aanval van de Russen en
hun buren. Tijdens gesprekken
met de staf krijgen wij de indruk
dat het allemaal best meevalt.
Ook hier in Izmir verwacht
niemand op enige termijn moei
lijkheden met de landen van het
Warsehau-pact. „Maar het punt is
dat zij beseffen met hun militaire
overmacht via een veldtocht door
Turkije de olie van het Westen te
kunnen veroveren. Hoewel de aan
dacht van de Sowjet-Unie prin
cipieel altijd op dë landen van Cen-
traal-Europa (West-Duitsland) is
gericht, lijkt het er sterk op dat die
in "toenemende mate verschuift
naar het oostelijk deel van de Mid
dellandse Zee, de Perzische Golf en
het Noordafrikaanse gebied", aldus
leidende officieren.
„Inderdaad, wij zijn ernstig getroffen door het be
sluit van de VS van 1974 om ons geen wapens meer te
leveren. Maar dat zal ons toch niet verhinderen om
bij een treffen alle Russische tanks te vernietigen.
Wij hebben nog soldaten die bereid zijn om voor
dat doel te sterven".
De verbaasde journalisten uit
West-Europa hebben hun
glaasje'racki (Turkse nationale
drank) haastig weggezet. Wat
begonnen is als cocktail-party
waarde Turkse militaire staf ae
pers uit het Brusselse NAVO-
hoofdkwartier wil ontmoeten,
was al snel een rommelige pers
conferentie geworden, waar de
collega's elkaar met bloknoot-
jes in de hand verdrongen.
Wij zijn in de stad Èrzurum,
Oost-TurkijeHet enige land
van Europa dat 500 kilometer
lang direct aan de Sowjet-Unie
grenst. Het was de bedoeling
van de NAVO-officials in Bnis-
s'el om de Westeuropese en Ame
rikaanse journalisten eén in
druk te geven van de militaire
situatie in dit gebied.
De Turkse generaal Burha.net-
tin Bigali verstaat echter geen
woord Engels en zelfs zijn tolk
heeft het er maar moeilijk mee.
Terwijl we ons afvragen hoe dat
in tijden van spanning moet als
Turken en Amerikanen hier met
andere legers gezamenlijk zul
len opereren, noteren we op
merkelijke uitsprakenDe gene
raal wekt de indruk dat het be
ruchte Amerikaanse wapenem
bargo hem een zorg zal zijn.
,fiet komt niet op een paar
tanks meer of minder aanmaar
op de bereidheid van onze sol
daten om massaal te sterven".
Overigens vernemen we van
Amerikaanse officieren dat het
embargo niet zo strikt geldt als
vaak wordt gesuggereerd. Dit
jaar en het vorige ontving het
land militaire leningen van de
VS ter grootte van 375 miljoen
gulden en president Carter wil
in 1978 zelfs een half miljard
gulden toesteken.
Geen bedelaars
Waarschijnlijk begrijpen we u
verkeerd, zo laten wij de gene
raal via de tolk weten. In de
NAVO-kwartieren te Izmir en
Napels is ons immers ingepe
perd hoe kritiek de situatie kan
worden bij een inval in Turkije.
Troepen van het Warschau-pact
zouden onze oliebron in het
Midden-Oosten kunnen inpik
ken en zo West-Europa lamleg-
gen.
Hebt u die wapens werkelijk
niet dringend nodig?"
Antwoord: „Alles wat wij aan
militaire inspanpingen nodig
achten zetten wij toch door. De
Turken zijn geen bedelaars. Zie
onze historie. De afgelopen 200
jaar voerden wij zeventien oor
logen met de Russen. Natuur
lijk zitten wij nu met een tekort
aan tanks en anti-tankgeschut.
Maar dankzij onze troepen
macht kunnen we elke Russi
sche tank vernietigen", her
haalt hij". „Niet het aantal
tanks, maar de instelling van
onze soldaten is daarbij beslis
send".
Turkije is dus niet zuinig op zijn
manschappen. De legerleiding -
historisch de vooruitstrevende
kracht achter de
Kemal Ataturk - is de afgelopen
dertig jaar naar rechts opge
schoven. Met hun bevoorrechte
welvaarlsvaste posities in een
land dat nauwelijks sociale
voorzieningen kent, zijn de of
ficieren nog wel te porren voor
kadaverdiscipline onder hun
manschappen.
Daags daarna staan wij na een
urenlange tocht per autobus
aan de grens met de Sovjet-
Unie. Nog onder de indruk van
de bittere armoede in dit Oost-
Groningen van Turkije. Een
journalist wijst naar het op het
eerste gericht niet zo'arme Rus
sische dcp^i Harko, daar aan de
overkantva. n de rivier. „Dat
ziet er vet boeter uit".
Een TurUe kólJfnel reageert
verschrikt,,Pas op.0jWij mogen
niet naar d Russen v. vijzen. Dat
is bij het gsnsverdrat van Le
ningrad in 921 vastgelegd".
door
Herman van
Amsterdam
Tips voor deze rubriek kunt U elke
morgen tot 10.00 uur aan mij kwijt, tel.
071-144941, toestel 38. U mag ook
schrijven.
De brokken springen van
de pilaren, de ouderlin
gen en diakens zitten bij
een flinke regenbui in de
drup: twee in het oog
springende mankemen
ten aan de kerk van de
hervormde gemeente in
Rijnsburg.
De bouwpolitie heeft een Rap
port over de conditie van de
kerk samengesteld. En dat
ziet er alarmerend uit. Of er
moet op korte termijn gestut
worden, óf het gebouw moet
dicht. In het belang van de
.kerkgangers.
Brokken steen
"Ja, je kan inderdaad spreken
van een noodsituatie", zegt de
Rijnsburgse historicus Leen
heer, nauw betrokken bij de
geplande restauratie van dit
monument.
"De kerk gaat nu snel achteruit.
Bijna dagelijks vindt de kos
ter brokken steen die omlaag
zijn gekomen. Een duide
lijker teken dat er nodig moet
worden ingegrepen is er niet.
Maar ja, waar halen we het
geld vandaan? Dat zie ik er
een, twee, drie nog niet ko
men".
De kerk van de hervormde ge
meente is in drieën gebouwd.
De toren staat er al vanaf 1130
(een restant van de oude ab
dijkerk), de moederkerk
werd, na te zijn verwoest, in
1578 herbouwd met oud ma
teriaal van een Noordwijkse
kerk.
Roesten
In zowel 1903 als in 1923 werd
aan de Grote Kerk, zoals die
wordt genoemd, een nieuwe
vleugel toegevoegd. Op de
plaats waar aie aanbouwen in
de "moederkerk" overlopen
zijn destijds stalen draagbo-
gen aangebracht en daar zijn
nu de problemen door ont
staan.
Uitlopers van die bogen zijn
toen namelijk weggewerkt in
een aantal zuilen. Het staal
daarin is gaan roesten en
De koster bij één van de scheurende pilaren in de Rijnsburgse hervormde kerk.
werken. Een kwalijk effect
dat de constructeurs toen niet
hebben voorzien maar dat nu
de kerk in gevaar heeft ge
bracht..
"Er zit niets anders op dan die
zuilen weg te halen", zegt
Leenheer. "Als historicus
gaat me dat wel erg aan het
hart, want het zijn zeer zeld
zame Romaanse zuilen uit de
12e eeuw. Maar ze zijn niet
meer te redden".
De pilaren, die hoofdzakelijk
als steun fungeren, zijn gaan
wijken. Elke maand gaan ze
méér uit het lood staan. Met
het dak is het ook slecht ge
steld. De leien hadden allang
vervangen moeten worden.
Het onderliggende hout ver
toont volop gaten en scheu-
Omgerekend in hedendaagse
bouwprijzen zou een totale
restauratie 2,2 miljoen moe
ten gaan kosten. Van het geld
zou men extra en nieuwe
steunzuilen kunnen bekosti
gen, de binnen- en buitenmu
ren bewerken, het fundament
opknappen en het dak, het
grote zorgenkind, kunnen
Het imposante orgel is kort
geleden gerestaureerd. Maar
er zit nu niets anders op dan
dat het weer wordt gedemon
teerd en ergens anders wordt
opgeslagen. Zolang een res
tauratie gaat duren.
Niet happig
Het benodigde bedrag is er nog
op geen stukken na. De be
langrijkste geldschieter, Mo
numentenzorg, heeft tot nu
toe nog niet de toezegging
willen doen dat in de nabije
toekomst, zeg binnen een jaar
of vijf, geld voor deze ingrij
pende restauratie zal worden
uitgetrokken. En zolang'die
toezegging er niet is, zal het
vergaren van de benodigde
voorschotten onoverkome
lijke problemen opleveren.
Als CRM c.q. Monumentenzorg
niet over de brug komt, zullen
de gemeente Rijnsburg en de
provincie, zo is de verwach
ting, ook niet erg happig zijn
in het bijdragen van een
steen.
De restauratiecommissie heeft
zichzelf bij CRM uitgenodigd
om de noodsituatie waarin de
kerk verkeert, te kunnen
voorleggen. Dat is al een keer
eerder gebeurd, maar toen is
de Rijnsburgers duidelijk
gemaakt dat er geen geld
voorhanden is.
Niet te verkopen
Met acties in het dorp is tot nu
toe al 400.000 gulden ingeza
meld. "Met dat bedrag zou
den we natuurlijk de nood
maatregelen kunnen bekos
tigen", zegt Leenheer, "maar
ergens is dat niet te verkopen
aan de Rijnsburgers. Zij heb
ben hun steentje bijgedragen,
omdat ze er min of meer van
uitgingen dat er een totale
restauratie zou komen. En dat
is ook waar we op aan willen
sturen".
.Alleen jammer dat Monumen
tenzorg het sein nog niet op
groen heeft willen zetten. In
Den Haag redeneert men na
tuurlijk vanuit het standpunt
dat er zoveel andere monu
menten óók om een subsidie
zitten te gillen. Dus waarom
zou men meer haast maken
met Rijnsburg?"
"Daar komt nog bij dat wel
iswaar de Rijnsburgers de
Elke maand
gaan ze meer
uit het lood
staan. Bijna
dagelijks
komen er
stukken
steen omlaag,,
kerk als een belangrijk mo
nument zien maar Monumen
tenzorg waarschijnlijk toch
wat minder, ondanks het fei:
dat de kerk op de monui
tenlijst is geplaatst. En als da
zo is, kan ik me dat wel voor
stellen ook.
Die twee vleugelsdie er in het
begin van deze eeuw tegen
aan zijn "geplakt" hebben het
gebouw als mcnument in
•waarde laten dalen. Maar dat
neemt niet weg dat we er als
Rijnsburgers veel voor over
hebben om de kerk weer in
goede staat te brengen".
Dat blijkt dan onder meer uit de
manier waarop de Rijnsbur
gers tot nu toein de geld
buidel hebben getast. Naast
de vier ton die al op tafel is
gekomen hebben banken en
bloemengrossiers aan
zienlijke giften in het vooruit
zicht gesteld.
'En niet alleen 1
de "eigen" kerkgemeen
schap", zegt Leenheer, "maar
ook de anderen".
Eedelij k
"Tijftig jaar geleden zou zoiets
liet mogelijk zijn geweest.
Toen was het hier tussen ge-
eformeerden en hervormden
'aak haat en nijd. Tegen-
yoordig kunnen ze elkaar re
delijk vinden.
Ik de het er zelfs van komen dat
ve straks bij de gereformeer-
cen het verzoek zullen indie-
rèn of we tijdelijk samen van
hin kerk gebruik kunnen
naken".
Als het aan de Leidse masseur
en sauna-eigenaar Vis ligt,
reppen binnenkort honder
den sportievelingen zich per
(rol)ski over (vlakke) Leidse
wegen of het geaccentueerde
fietspadenbetum in de
Noordwijkse duinen.
Vis is één van de drie Neder
landers die in de komende
jaren zich zullen inzetten om
het rolskiën in hun land po
pulair te maken.
Op de eerste plaats uit com
merciële overwegingen, om
dat hij geld verdient aan het
aan de man brengen van de
bij de rolskisport behorende
uitrusting. Die bestaat uit
skistokken, speciaal gecon
strueerde schoenen en een
"onderstel", twee ski's op
wieltjes, die doen denken
aan houten kinderstepjes
waarvan de staander is ver
wijderd.
Vis zegt de rolskisport (in
niet-sneeuwlanden het al
ternatief voor de zgn. lang
lauf) ook te willen propage
ren "omdat het enorm goed
voor je conditie is en je weer
eens heel andere spieren
leert benutten".
Als er voldoende animo is wil
hij wat clubs op poten zetten
en in Leiden en omgeving
trajecten uitzetten waar ge
durende alle jaargetijden
geskied kan worden.
