Neurenberg
voor de
wetenschap
VOEDSELDWANG hoort tot plicht
ZATERDAG 17 SEPTEMBER 1977
De tijd lijkt rijp voor een nieuw "Neurenberg-
tribunaal" waarin niet een slordige zes miljoen
doden van de Tweede Wereldoorlog worden ge
wroken, maar de miljoenen meer die de weten
schappers in de wereld op hun geweten schijnen
te hebben en krijgen.
De wereldorganisatie voor cultuur, wetenschap
en opvoeding UNESCO lijkt de juiste instantie
om zo'n monsterproces te organiseren en te voe
ren: ze heeft geld, en gezag in de gehele wereld.
WETENSCHAP
TECHNOLOGIE
door
P. Bok
Een schrijnend, maar realistisch beeld van de Londense slv,msgetekend door Doré. Is dit voor verantwoordelijkheid i
wetenschappers die de industriële revolutie ontketenden of voor verantwoording van het "achtergebleven" maatschappelijk denken?
De grote moeilijkheid voor wetens
chappers en hun technische broe
ders is het feit, dat tegenwoordig
een maatschappelijke alzijdige be
kwaamheid wordt gevergd: zij die
nen te weten wat de maatschappij
met hun werk doet en eventueel
kan misdoen. Dat vergt een alwe
tendheid, die juist in een zich sterk
specialiserende maatschappij niet
meer realistisch is. De wetens
chapsbeoefenaar kan onmogelijk
tevens socioloog, politicus, eco
noom, medicus en wat al niet meer
zijn.
In wezen moest dit van de wetens
chapper en technicus al eeuwen
verlangd worden. De eerste mens
die een bijl zette in een aantal Do
men om vruchtbaar bouwland te
krijgen, had eigenlijk moet besef
fen dat hij daarmee de ontbossing
van de wereld in gang zette. Had hij
kunnen voorzien tot welke milieu
problemen dit duizenden jaren la
ter zou leiden?
Toen Faraday in de eerste helft van
de vorige eeuw de eerste elektrici
teitswetten ontdekte kon hij zich
met geen mogelijkheid bewust zijn
van het feit, dat uiteindelijk zijn
ontdekkingen zouden leiden tot de
elektrische stoel in Amerika.
De medici die op Java voor het
-eerst een goede gezondheidszorg in
het leven riepen kan men nu toch
moeilijk verantwoordelijk stellen
voor de overbevolking van tachtig
miljoen van dit langzaam eroder
ende paradijselijke eiland.
James Watt, die ruim twee eeuwen
geleden de eerste bruikbare
stoommachine construeerde en
daarmee de industriële revolutie
ontketende, kon moeilijk voorzien
tot welke ellende dit aanvankelijk
zou leiden en welke zegeningen er
later uit voortkwamen.
Gebrek
De vraag is echter gerechtvaardigd,
of het gebrek aan inzicht bij de we
tenschappers en technici aan hen
verweten kan worden. Wanneer
men stelt, dat zij de plicht hadden
de gevolgen van hun arbeid ook op
andere terreinen te overzien, dan
vraagt men zich af of het niet mede
de taak van die "anderen" was (po
litici, economen, sociologen etc)
om te anticiperen op de resultaten
van de wetenschap, en de maat
schappij zo te beïnvloeden dat het
effect van de wetenschap in de
goede in plaats van kwade richting
werd gestuurd. In dat opzicht is er
evenveel reden om politici en socio
logen voor een Neurenberg-
tribunaal te dagen als de tegen
woordig zo verguisde wetenschap
pers.
Aanleiding tot dit verhaal was een
ingezonden stuk in dit blad van de
heer Eijkelhof, gepubliceerd onder
de titel „wetenschap" op 3 septem
ber, Daarin werd kritiek geleverd
op de wijze, waarop in deze rubriek
wetenschapsvoorlichting wordt
bedreven. Hij stelt, dat naast het
goede dat de wetenschap ons heeft
gegeven, deze ons ook voor grote
problemen heeft gesteld zoals
milieu-verontreiniging, lawaai (wat
hetzelfde is), het hoge levenstempo,
de ontwikkeling van kernwapens,
de uitputting van grondstoffen e,d.
Het wil mij voorkomen, dat deze
kritiek foutief gericht is: niet de we
tenschap moet op het verdachten
bankje zitten, maar de sociologie,
de maatschappij- en menskunde.
Deze hadden de consequenties
moeten voorzien van de ontwikke
lingen, die de wetenschap bood.
De heer Eijkelhof verwacht van een
goede wetenschapsvoorlichting
dat op serieuze wijze aandacht
wordt besteed aan mogelijkheden
en beperkingen van wetenschap en
techniek, maar in de eerste alinea
van zijn schrijven heeft hij het over
„regelmatige artikelen" in deze ru
briek waartegen hij ernstige be
zwaren heeft. Ik mag dus aanne
men dat hij deze rubriek regelmatig
volgt. De schrijver had dus kunnen
weten, dat ik (als vertolker van de
gedachtengang van de wetens
chappers) in het verleden regelma
tig de ernstigste bezwaren heb
geuit tegen een grote energie
overdracht via kortegolf-straling
uit de ruimte waarover het bekriti
seerde artikel ging.
Kenmerkend
Ik kan dan ook niet anders dan dit
overigens waardeerbare ingezon
den stuk beschouwen als een ver
draaiing van de feiten, welke han
delwijze ik kenmerkend vind voor
acties als deze. Vandaar ook de
term „zich democratisch noe
mende actiegroepen" die elders in
dit artikel werd gebezigd.
De heer Eijkelhof heeft voorts be
zwaren tegen het feit, dat ik niet in
haak op bezwaren tegen de toepas
sing van kernenergie die door ge
renommeerde wetenschappers als
Nobelprijswinnaars zijn geuit. Het
doet vreemd aan, acties tegen de
wetenschap te ontketenen en als
argument daarvoor uitlatingen van
de beste wetenschapsbeoefenaren
te gebruiken. Overigens zijn deze
uitlatingen van Nobel-laureaten te
gen kernenergie mij niet bekend,
wel die tegen kernwapens, die ech
ter niet anders mogen worden be
schouwd dan als vormen van mis
bruik van kernenergie.
De bezwaren die Eijkelhof uit tegen
een ruimte-energiestation getuigen
bovendien van een (wetenschappe
lijke) kortzichtigheid, die veront
rustend is. De verstoring van com
municatiemiddelen door gebruik
van hetzelfde golflengtegebied is
een zaak, die hier volledig buiten
staat, hoogstens marginaal van be
lang is.
Het verstoren van de aardse com-'
municatie lijkt mij wel het allerge
ringste bezwaar tegen een ruimte-
energiestation. In de eerste plaats is
die communicatie niet altijd van
het hoogste allooi en in de tweede
plaats is er heus nóg wel wat te be
denken om dit bezwaar te onder
vangen. Bovendien moet men dan
wel gaan afwegen. Wat is belangrij
ker, een ongestoorde energievoor
ziening van de samenleving of on
gestoorde radio- en televisiever
bindingen? Het antwoord op die
vraag lijkt mij voor de hand te lig
gen.
Inderdaad zijn er geen 10.000 men
sen nodig om het ruimtelijke ener
giestation draaiende te houden.
Laat ik er een slag naar slaan en
zeggen dat er honderd man voor
nodig zyn. Die kan je echter niet
zonder gezinnen naar de ruimte
verbannen, dus de bezetting zou in
elk geval enige honderden moeten
bedragen. Om voor die bevolkings
groep een normale verzorging in
stand te houden, zijn er ook scholen
nodig, winkels en al dat andere dat
wij op aarde kennen. Dan kom je al
gauw aan een paar duizend. Op
aarde is het evenmin mogelijk, er
gens in de leegte van bv het polder
land of de woestijn een volautoma
tische industrie te vestigen met al
leen woningen voor de enkele tien
tallen werknemers die nodig zijn
om het geval draaiende te houden.
Een "selfsupporting" ruimtesta
tion moet dan ook inwoning bieden
aan minstens een honderdvoud van
het bedieningspersoneel.
Kleinschaliger
Het isoleren van mensen uit hun
"natuurlijke" omgeving is geen
probleem. Dat doen we nu ook met
ruim driemiljard mensen op het
ruimteschip aarde. In het ruimte-
energiestation zou dat alleen wat
"kleinschaliger" zijn, maar niet los
ser van het "natuurlijk milieu"
wanneer het om een behoorlijke
bevolkingsgroep gaat van wie de
meesten na verloop van tijd uit in
de ruimte geboren leden bestaat.
Inderdaad hebben die ruimtevaar
ders vanaf de aarde niet meer nodig
dan zuurstof en water. Proviand
kan uit eigen teelt worden ver
zorgd, de grondstoffen voor nood
zakelijke industrieën kunnen van
de maan worden betrokken op
technisch vrij eenvoudige wijze.
Door de geringe aantrekkings
kracht van de maan kunnen deze
langs hellende banen voor slede-
raketten worden weggeschoten
met behulp van elektromagneti
sche middelen, waarna zij buiten
het ruimtestation betrekkelijk
moeiteloos opgevangen kunnen
worden.
Tegen het slot van zijn brief zegt de
heer Eijkelhof o.i.: durf in concep-
tioneel denken is geheel iets anders
dan een aanzet tot roekeloosheid.
Eigenlijk raakt de inzender hier het
kernpunt van het gehele probleem.
In hoeverre mag een wetenschap
per "durf' tonen in de ontwikke
lingvan bepaalde projecten. En wie
zal het recht krijgen om die toe
stemming te geven, de grenzen van
het al of niet geoorloofde vast te
stellen? Die grenzen liggen kenne
lijk niet daar, waar de honderd pro
cent zekerheid over het strikt on
gevaarlijke is bereikt. De doorlich
ting met röntgenstraling waarmee
miljoenen mensenlevens zijn ge
red, was ook niet zonder gevaar,
maar dit gevaar kon tijdig worden
onderkend. Moet de wetenschap
per zich van het begin van een con
ceptie af bewust zijn van de ex
treme consequenties daarvan, of
mag hij de hoop koesteren, dat die
consequenties tijdig worden gesig
naleerd?
Zonder de "durf' van de wetens
chappers in het verleden zouden
wij in alle opzichten nog enige dui
zenden jaren achter liggen bij de
huidige "beschaving".
Ruim vijfjaar geleden, in mei 1972
werd in Driebergen een belang
wekkende conferentie gehouden
over verschillende aspecten van de
euthanasie. Voor zover wij ons van
dat congres kunnen herinneren, is
daarbij één merkwaardig aspect
van de euthanasie niet behandeld,
dat de laatste jaren maatschappe
lijk van belang is geworden: de
hongerstaking van gevangenenOp
het eerste gezicht lijken deze twee
zaken weinig met elkaar te maken
te hebben, maar iets verder door
denkend moet men wel tot de con
clusie komen, dat zij nauw verwant
zijn.
Jan Karl Raspe, één van de tot
levenslange gevangenisstraf ver
oordeelde leden van de Baader-
Meinhof-groep, heeft onlangs zijn
honger- en dorststaking beëindigd.
Een van zijn kamerdaden van de
harde kern van deze terreurgroep,
Holger Meins,overleed in de gevan
genis als gevolg van een eerdere
hongerstaking
Aanleiding tot deze beschouwing is
in eerste instantie de honger- en
dorst-staking van enkele leden van
de Baader-Meinhof-groep, die in
Duitse gevangenissen boeten voor
de gewelddaden, die zijweggen uit
politieke motieven te hebben be
dreven. De gevangenis-autoriteiten
zijn overgegaan tot" gedwongen
voeding om te voorkomen dat zij
door hun zelf gekozen dood marte
laren zouden worden. Is zo'n afge
dwongen voeding (d.m.v. een slang
door de neus om stukbijten van de
voedingstoevoer te voorkomen)
wel gerechtvaardigd op ethische en
juridische gronden? Hebben ge
vangenen het recht," zelfmoord te
plegen door voedsel en drinken te
weigeren?
Van land tot land verschillen de
opvattingen over deze vragen, en
derhalve ook de rechtsregels die er
op worden toegepast. In de meeste
westerse landen is zelfmoord niet
strafbaar. Wel, zoals ook in Neder
land, het uitlokken van of het hulp
verlenen bij zelfmoord. Wanneer
niettemin allerlei sancties op zelf
moord bestaan, zoals het niet uitke
ren van levensverzekeringen, be
rust dat op clausules in de verzeke
ringsovereenkomsten, die uitke
ringen verbieden in een geval van
zelfrnoord. Dat zijn evenwel vrijwil
lig geaccepteerde voorwaarden, die
bindend zijn. In vele gevallen
wordt ook deze sanctie in verzeke
ringscontracten tegenwoordig niet
meer opgenomen.
Conservatief
In Engeland, dat altijd wat conser
vatief denkt en regelt, is zelfmoord
nog wel strafbaar, hoewel er nooit
of zelden tot strafvervolging wordt
overgegaan. In de eerste plaats zou
het dan een mislukte zelfmoordpo
ging moeten zijn geweest, en in de
tweede plaats ziet men de effectivi
teit van een strafvervolging niet
meer zo zitten. Meestal betreft het
psychisch gestoorden hopeloze ge
vallen, die zich door een veroorde
ling toch niet laten afschrikken
i herhaling van hun poging.
Bovendien bestaan er slechts drie
gronden voor straf: vergelding,
voorkomen van herhaling en be
scherming van de samenleving. Op
de eerste en laatste grond is straf
tegen zelfmoord zinloos, op de
middelste grond ondoeltreffend.
Bij zeer veel zelfmoorden treedt,
waarschijnlijk, op het laatste en
veelal te late tijdstip berouw of spijt
op over de genomen beslissing,
maar het haalt in wezen niets uit of
men bij mislukking van de poging
nog eens gestraft wordt: .dit zou de
neiging tot herhaling alleen maar
kunnen bevorderen.
De strafbaarheid van zelfmoord is
al in het begin van de vorige eeuw
uit het Nederlandse strafrecht ver
wijderd. Hoe zit dat nu bij een hon
gerstaking? Die is in wezen volle
dig geoorloofd. Het is in uiterste
consequentie een zelfmoordpo
ging. De motieven daartoe zijn niet
in geding, alleen de actie zelf.
Maar er is iets anders: gevangenis
autoriteiten en "de" justitie zjjn
wettelijk verantwoordelijk voor de
gezondheid, het lichamelijk welzij n
van gevangenen of mensen in voor
arrest. Die wettelijke voorschriften
gelden in vrijwel ieder geciviliseerd
land, zowel in West-Duitsland als in
Nederland.
Op grond van deze bepalingen is
het systeem van gedwongen voe
ding van hongerstakende gevan
genen terecht, hoezeer het ook te
gen de menselijke waardigheid in
druist en primair in strijd lijkt met
het recht op zelfmoord.
Fanatisme
De Duitse gevallen van bestreden
honger- en dorststaking zijn voor
zover bekend de eerste van deze
aard in de geschiedenis. De tech
nieken voor het gedwongen voeden
zijn dan ook betrekkelijk nieuw en
het fanatisme van deze Duitse sta
kingen is nog nooit vertoond.
Dat gaat dan voornamelijk over de
dorst-staking. Het is haast onbe
grijpelijk, dat de betrokken gevan
genen deze vorm van zelfmoordpo
ging zo lang hebben kunnen vol
houden. Dat vereist een welhaast
bovenmenselijke zelfvernieti-
gingszucht.
Ook in ons land hebben gevange
nen wel het wapen van de honger
staking gehanteerd, maar nimmer
de dorst-staking. Bij alleen een
hongerstaking was het nog moge
lijk, bv. melk in plaats van water te
verstrekken, en op deze wijze
voedseltekorten zeer langdurig op
te vangen, zeker wanneer in die
melk nog essentiële voedingsmid
delen werden vermengd.
In Duitsland is wel eens een gevan
gene (ook van de Baader-groep)
namelijk Holger Meins door uitput
ting als gevolg van een hongersta
king om het leven gekomen. Dat
heeft tot grote opschudding geleid,
die deels kon worden teruggevoerd
:>p „mishandeling" van de gevan
gene, deels tot het verwijt, dat men
onvoldoende tegenmaatregelen
had toegepast met het oogmerk,
spijt-op-de-valreep mogelijk te
maken.
Beide argumenten zijn ondeugde
lijk. Er was geen sprake van mis
handeling wanneer men een zelf
gekozen hongerdood sterft noch
van onvoldoende rekening houden
met het spijt-effect wanneer dit te
voren in talloze gespreken met de
gevangene is behandeld Boven
dien bleek bij het overlijden, dat
het ging om een zeer bewuste keus,
een zeer nadrukkelijk tot het het ui
terste gewenste juridisch geoor
loofde zelfmoord. Maar het is na
dien nooit duidelijk geworden,
waarom de autoriteiten in dit geval
niet het tegen-wapen van de ver
plichte zorg voor de gezondheid, in
dit geval gedwongen voeding heb
ben toegepast.
Waarschijlijk is de gewijzigde in
stelling tegenover de huidige
honger- en dorststaking het gevolg
van de opwinding die ontstond na
het overlijden van Holger Meins.
Men had te kiezen tussen twee
kwaden: de mensonwaardige ge
dwongen voeding of de opschud
ding als gevolg van het overlijden
van een gevangene. Men heeft voor
het eerste gekozen.
Men had deze keuze uit twee kwa
den kunnen vermijden door toe te
geven aan de eisen van de honger
stakers zoals samenbrengen in één
gevangenis met de mogelijkheid
van een nauw onderling contact.
Dit achtte men ontoelaatbaar om
dat het ontsnapping zou kunnen
bevorderen. De ervaring heeft ge
leerd, dat geen enkele gevangenis
voor 100 procent ontsnappings-
proof te maken is, en dat samen
brengen van een groep gelijkden-
kende gevóngenen het gevaar van
ontsnapping vergroot. En dat zou
in dit geval duidelijk in strijd zijn
met het kennelijke doel van de
straf: bescherming van de maat
schappij.
Toepassing
Het lijkt wat overdreven, deze za
ken naar aanleiding van een voor
val in Duitsland te behandelen in
de rubriek wetenschap, maar uit
eindelijk gaat het om toepassing
van consequenties van de juridis
che wetenschap en haar toepassin
gen en bovenal is het geheel niet
uitgesloten, dat wij binnen afzien
bare tijd soortgelijke gevallen in
ons eigen land te verwerken zullen
krijgen.
De hongerstaking is typisch een ac
tie die te verwachten is (bij een re
delijk en geen aanstoot gevend ge-
vangenisbeleid) van politieke of po
litiek geïnspireerde wetsovertre-
met de Zuid-Molukkers die hiei
gevangen zitten wegens misdaden
begaan uit naam van een strever
naar onafhankelijkheid van een In
donesische eilandengroep.
Het is nuttig om te weten, dat der
gelijke zaken ook ons te wachten
kunnen staan.
Dit zijn twee tot levenslang ver
oordeelde leden van de Baader-
Meinhof-groepdie onlangs besloten
hun honger- en dorst staking te
beëindigen Boven Gudrun Ennslin
en onder Andreas Baader. Er zijn
nog enkele leden van deze groep in
hongerstaking maar niet in de
kwellende en bovenmenselijke
dorststaking.
