uiteen voor
de barones
zoals in de liefde
KERKDIENSTEN
I DONGJUM IS UITGEKEKEN...
ZATERDAG 27 AUGUSTUS 1977,
vFeodale
Finale
studie over
twee dorpen
In Hummelo, een prachtig
temidden van bossen en
akkers gelegen dorp tussen
Doesburg en Doetinchem,
bleef na de kerkdienst ieder
op zijn plaats tot de gravin
vanuit haar hooggeplaatste
"loge" de kerk had verlaten.
Pas als zij uit het gezicht was
verdwenen, schuifelde het
gewone kerkvolk uit zijn
halfcirkelvormige banken.
De gravin overleed in 1938.
Haar zoon, niet
onwelwillend om de
zeggenschap van de familie
in kerkelijke
aangelegenheden te
beperken, handhaafde wel
deze oude gewoonte. Pas na
diens overlijden in 1973
werd het, uit het feodale
tijdperk stammende,
eerbetoon afgeschaft.
Eén van de oorzaken van het
vertrek van veel arbeiders
uit de kerk is geweest, dat de
kerk te weinig begaan was
met hun lot. Ze was geen
kracht tot maatschappelijke
verandering en
gerechtigheid en voelde zich
het best bij handhaving van
het bestaand. De bezitters
hadden vaak ook de
kerkelijke touwtjes in
handen. Het waren
enkelingen die de moed
hadden om het "recht der
armen", dat met de mond
werd beleden maar in de
praktijk soms met voeten
getreden, te stellen
tegenover de van
zelfsprekende rijkdom en
invloed van de
machthebbers.
Sociologen hebben willen
aantonen, dat er nauwe
betrekkingen bestonden
tussen godsdienst en
economie. A. J. Wichers
bijvoorbeeld heeft het, wat
ons land betreft, over het
"spiegelkarakter" van de
godsdienst, waarmee hij
bedoelt, dat de maat
schappelijke verhoudingen
in de godsdienst
weerspoiegeld werden.
Drie jonge Utrechtse
antropologiestudenten,
Floris Blankenberg, Steeph
Custers en Jaap van
Donselaar, komen in hun
studie over feodale resten in
de Achterhoekse gemeente
Hummelo-Keppel globaal
tot dezelfde conclusie: de
maatschappelijke ver
houdingen in deze plaatsen
zijn weerspiegeld in het
kerkelijke leven. Op grond
van hun sterke positie in de
economie konden -de
landheren van Enghuizen
(Hummelo) en Keppel) een
belangrijke rol in het
kerkelijke gebeuren spelen.
Hun zeggenschap is nu sterk
afgenomen. Maar als men
weet, dat in 1930 nog 60
procent van
beroepsbevolking t
Hummelo en Keppel in de
landbouw werkzaam was
dat vroeger 70 procent a
de Nederlanders op het
platteland woonde, dan
het wel duidelijk, dat ze>
velen de macht van het
landbezit aan den lijve
hebben ondervonden. Al
moet daaraan onmiddellijk
worden toegevoegd, dat de
landeigenaren voor
sociale en economische
ontwikkeling en verheffing
van menige streek van grote
betekenis zijn geweest.
LEIDEN - Herv. Gem. Hoogl. Kerk 10
ds. Langenbach, 11.45 oec. stud, dienst,
Marekerk 10 ds. Meijers, 5 ds. De Jong,
Maranathakerk 10 ds. Koolstra, Bethle-
hemkerk Driftstr., 10 ds. Pannekoek,
av.-maal, Bevrijdingskerk 10.30 ds.
Bouhuys, Vredeskerk 10 ds. Hemmes,
Waalse k. 10.30 ds. Ribs, Acad. Ziekenh.
10 mevr. Koopmans R.dam, Diac. huis
10.30 ds. v. Achterberg, Merenwijk 10 ds.
Hortensius, Petrakerk Sur. straat 10.30
dhr. Landman, dienst voor doven, psy
chiatrisch ziekenhuis Endegeest, 9 prot.
dienst, 10 rk dienst, Geref. Kerk Zuider-
kerk 10 ds. Overduin Veenendaal, 5 ds
Wentzel Den Haag, Petrakerk 10 ds. v.d.
Ree Alphen, 5 ds. Hortensius, O. Vest 10
ds. De Zeeuw V.schoten, 5 ds. Koolstra,
Maranathakerk 10 ds. Koolstra, 5 ds. El-
gersma Noordwijk, Bevr. kerk 9 ds.
Hofman, 5 dhr. Van Loo Amstelveen,
Groenhoven 10 dhr. Van Loo, De Mirt 10
dhr. Van Garderen, Mierennest 10 dhr.
v.d. Velden, Merenwijk 10 ds. Hortens
ius, Petrakerk 10.30 dhr. Landman,
dienst voor doven. Dolerende Noodgem.
Groot Leiden (Pieterskerkstr. 1) 8.30 en 5
dr. Zeegers, Geref. Kerk Vrijg. (Heren
gracht 70) 10 en 5 ds. Gootjes, Chr. Geref.
Kerk (Steenschuur 9) 10 en 5 ds. v. Mulli-
gen Utrecht. Geref. Gem. (N. Rijn) 110 en
4.30 leesd., GerV. Gem. in Ned. (Bethl.
kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30, Evang. Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgracht) 10.15 mevr.
Westera Leiden, Remonstr.-Doopsgez.
Gem. (Pieterskerkstr. 1) 10 dr. Meijering,
3aptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds. v. Mame
ren, Evang Chr. Gem. (Middelstegracht
3) 10 dhr. Dikkes, Zendingswerk Mid-
dernachtsroep (Zoeterw. singel 21)5 dhr.
v. Duuren, Evang. centrum Zijlsingel 2,
zo. 10 en di. 8 dhr. Zijlstra, Pinkstergem.
(O. Rijn 3) 3 dhr. Eikerbout, Leger des
Heils (Hooigracht) 10 en 7.30, Nw. Apost.
Kerk (H. Rijndijk 24) 9.30 en 4, woe. 8,
Chr. Science (Steenschuur 6) 10.30, Kerk
van J. Chr. v.d Heiligen der L. Dagen
(Steenschuur 6) 10.15, Oud Kath. Kerk
(Zoeterw. singel) 10 h. mis, Vrij Kath.
Kerk (Vreewijkstr.) 10.30 h. mis, RK
Kerken Merenwijk zat. 7, zo. 10, Haag-
weg zat. 7, zo. 9.10.45,12 en 6.30, Steens
chuur zat. 10 en 7, zo. 8.30, 10,11.30, 6 en
7, Lammenschansweg zat. 7, zo. 9,10.30,
12 en 6, Haarl. straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45,
12.15 en 6, Rijndijk 281 zat. 7, zo. 9.30 en
11.30, Boshuizerlaan zat. 7, zo. 9.30 en 11,
In het Friese Dongjum lijkt de kerk één groot mausoleum te zijn voor de barones. De hele achterwand wordt in
beslag genomen door een bombastisch monument tot haar nagedachtenis, waarbij de preekstoel bescheiden
afsteekt. Zeer illustratief voor haar positie in de streek en voor de eerbied die het volk haar toedroeg.
Aan weerszijden van de tombe hangt een gedrapeerd gordijn. Het is niet de bedoeling dat dit tijdens de diensten
gesloten is. Maar dat hoeft ook niet, want het kerkvolk is nu wel op de hoge vrouwe uitgekeken.
HUMMELO - De drie studenten, die voor onderzoek een
paar maanden ter plaatse gewoond hebben en met alle mo
gelijke mensen gesprekken voerden over het feodale verle
den en de nawerkingen daarvan, richtten zich vooral op de
agrarische en industriële sector en het gemeentebeleid. De
kerk - ongeveer 70 procent van de bevolking behoort tot de
Hervormde Kerk - kon daarbij uiteraard niet buiten be
schouwing blijven.
Zij loopt namelijk als een rode
draad door het patroon van de sa
menleving heen en nauw verweven
is geweest met de overheersende
positie der grootgrondbezitters.
Gezag
Hoewel het grondbezit en de daar
uit voortvloeiende machtspositie
van de landheren de laatste 50 jaar
aanzienlijk zijn verminderd, con
cluderen de drie studenten toch,
dat de invloed die de heren op de
agrarische sector kunnen uitoefe
nen nog steeds belangrijk is, met
name op de bedrijfsvoering van de
pachters. Maar de pachter verkeert
sinds de invoering van de pachtwet
in 1958 niet meer in een positie van
volslagen afhankelijkheid.
De invloed van de landheer op de
plaatselijke ijzergieterij is groten
deels verdwenen. Die is wel bijzon
der groot geweest en strekte zich
zelfs uit tot het personeelsbeleid
van de directies. Arbeidsonrust is
er nooit geweest. De onderzoekers
schrijven dat mede toe aan een door
de kerkelijke leer verordineerde
erkenning van het gezag en angst
voor mogelijke maatregelen van de
kant van de landheer, de directeur
of zelfs mede-arbeiders en dorps
genoten.
Ten aanzien van de gemeentepoli
tiek merken zij op, dat de landeige
naren door hun grondbezit invloed
op het beleid kunnen uitoefenen. In
1972 was de gemeente 4325 hectare
groot, maar meer dan de helft daar
van was eigendom van de landgoe
deren. Het heeft meermalen ge
botst als de gemeente voor haar
plannen grond nodig had, omdat
het beleid van de landeigenaren ge
richt is op behoud van hun goed.
Lange tijd is het volk buiten het be
stuur gehouden. Blankenberg,
Custers en Van Donselaar consta
teerden een aarzeling "om van de
gemeenteraad een politieke i
te maken". Burgemeester en wet
houders spelen een dominerende
rol. Men is terughoudend, al neemt
dat wel af. Een woord als "kritisch"
wordt zelden gehoord. De feodale
traditie is, volgens de schrijvers,
daaraan niet vreemd.
In het centrum van Hummelo staat
de kerk. Het echtpaar Van Heecke-
ren, dat het kasteel bouwde, liet in
de vorige eeuw ook deze kerk neer
zetten. In de kerk bevindt zich een
hoger dan de de gewone banken
geplaatste "loge" met aan de ene
kant van een houten schot de plaat
sen voor de heer van Enghuizen en
aan de andere kant voor de groot
grondbezitter van Keppel. De
tombe op het kerkhof steekt ook
boven de rest van de stenen uit.
De familie Van Pallandt liet de kerk
van Laagkeppel bouwen, dichtbij
het kasteel. Die van Hoogkeppel
lag te ver weg en dat was vooral 's
winters maar lastig. Wel heeft de
familie haar grafkelder in Hoog
keppel.
In Hummelo (Achterhoek) is de relatie tussen kerk en kasteel lange tijd zeer hecht geweest. De hervormden
hebben hun kerk in het centrum van het dorp aan de Van Heeckerens te danken.
In de rij
"Als de barones zondags in Laag
keppel naar de kerk ging, dan week
het volk voor haar uiteen", vertelde
een bewoner. Soms bezocht ze de
ideeèn Dan stonden de kinderen
keurig in de rij, de jongetjes met de
petten in de hand. Ieder had eer
bied en ontzag voor de familie.
De baron, eigenaar van zeer veel
grond en een groot aantal wonin
gen, was ook president van de
kerkvoogdij. De Keppelse landheer
heeft die functie ook nu nog. Tot
voor enkele jaren waren pastorie en
kerk in Laagkeppel eigendom van
het landgoed. Iemand vertelde, dat
het kerkbestuur, waarin ook pach
ters zaten, bij afwezigheid van de
baron geen beslissingen mocht
nemen. En dat gebeurde nogal
eens, omdat hij vaak in het buiten
land verbleef. Dat zou voor een lid
aanleiding zijn geweest voor deze
functie te bedanken.
Bang
Enghuizen (Hummelo) had in deja-
ren 30 zo'n 70 pachters. Volgens een
boer waren ze geweldig bang voor
de gravin. Het kwam wel niet vaak
voor dat een pachter om redenen
van ongehoorzaamheid de pacht
werd ontzegd - de gravin moest wel
allerlei zaken door de vingers zien-,
maar er was wel een voortdurende
dreiging dat dit kon gebeuren. Dat
betekende, dat de pachter een ge
drag moest ontwikkelen dat opzeg
ging van de pacht min of meer uit
sloot. Een houding dus van gehoor
zaamheid, onderdanigheid en con
formisme, vooral geen uiting geven
aan ideëen en gevoelens die strijdig
waren met die van de landeigenaar.
"Vóór 1958 had Enghuizen alles te
vertellen", bevestigde een geboren
en getogen Hummeloër. Procede
ren deed je eenvoudig niet, uit
angst voor tegenmaatregelen".
Die angst bestaat hier en daar nog.
De onderzoekers stootten op twee
gevallen waarin om de lieve vrede
van procederen werd afgezien,
hoewel er alle aanleiding toe was
(het terugnemen van stukjes land
zonder enige vorm van overleg).
Iemand vertelde: "Als je van de
gravin een stuk land aangeboden
kreeg, dat net van je buurman was
afgenomen, durfde je het niet te
weigeren. Je wilde haar niet voor
het hoofd stoten. De angst voor
haar was sterker dan de solidariteit
met de gedupeerde".
In de kerk was de gravin "opper-
kerkvoogdes". Het "collatierecht",
dat de landheren invloed gaf op de
keuze van de te benoemen predi
kant, mocht dan in 1922 zijn afge
schaft, gezien haar machtspositie
had de opperkerkvoogdes een
vrijwel volledige zeggenschap in
kerkelijke zaken. In dat college zat
ook een aantal pachters en die
waagden zich uiteraard niet aan te
genspraak.
Daar was een politieke ver
gadering. Iemand moest zijn hart
luchten over het afschaffen van de
bede in de troonrede. Daarmee
was voor hem de band tussen
OranjeGod en het vaderland
verbroken.
Hugo Claus
Ook anderen luchten hun hart.
Hugo Claus, die zegt: "Ik was een
uiterst gelovig kind, totdat ik me
vragen ging stellentotdat ik ging
twijfelen en me bedrogen voelde.
De zusters hadden me bang
gemaakt met Gods bliksem. Nu
ben ik agressief tegen het
katholicisme"
Omgaan met God: wij schommelen
allemaal tussen die heilige
zekerheid en die agressie. "Wat is
GodAlleen met die vraag al zit
ik als een rat in de val". (Ed
Hoomik).
Je gelooft makkelijk in tekenen.
Maar Jezus is erg nuchter over
zulk enthousiast geloof: Hij wist
zelf wat i?i de mens was". Wij
hebben pas de laatste tijd ontdekt
dat het geloof vol tegenstellingen
zit. Wat drijft de mens naar God?
Zij eigen menselijk tekort. Van
daaruit gaat de mens naar een
ander, ook naar God. Het is heel
ontnuchterend dat vast te stellen.
Wat is je geloof in God op die
manier nog waard?
Je gelooft in licht omdat je zeifin het
donker zit. Je projekteert je
zen groter iemand, en
die noem je dan God. Zo gewoon
zo miezerig zit mijn omgang met
God in elkaar. Religie is dan ook
een zeer menselijk verschijnsel.
Hoe meer je idealiseert,hoe groter
de ontgoochelingzelfs zo dat je
zegt: voor mij hoeft het niet meer;
dan doe ik het liever zonder God.
En als je dan ziet dat mensen
politiek bedrijven met hoge
religieuze idealen en er ook niet
veel van terecht brengen, dan is
de zaak helemaal af.
Jezus wist wat in de mens was.
Omgaan met God heeft te maken
met omgaan met jezelf. Iemand
heeft eens gezegd tegen mij:
"socioloog word je uit
achterdocht. psycholoog uit
nieuwsgierigheid, pastor uit
bemoeizucht!" Ons geloven is
zeker gemengd met heel gewone,
menselijke motieven.
Maar ons omgaan met God is geen
statische houding, maar een
beweging vanuit onze door de
nood gekleurde godsvoorstelling
naar een geloof in God zoals hij
werkelijk is.
God is groter dan ons begeren
dromen, vrezen. God kennen in
zijn eigenheid, grootheid, dat
hebben de mystieken gezien, en
daar waren ze vol van, daar
raakten ze niet over
uitgesproken.
Eén van hen, Eckhart (13e eeuw):
God is geen koe die je bemint om
zijn melk of zijn vlees. Ook geen
kaars die je gebruikt om iets
anders te zoeken.
Bij het zoeken van God gaat het
zoals in de liefde: eerst de ver
liefdheid, die erg ik-betrokken is;
daarna groeit een sterkere
gerichtheid op de ander, de ander
zoals hij is en niet zoals je hem
wenst of droomt.
In het geloof is er
het kennen van God zoals hij is en
zich openbaart. Je treedt uit jezelf
en roept zijn naam. Maar je weet
dat de aam die wij hem geven
kleiner is dan zijn werkelijkheid
En je moet ervoor waken die
naam niet tot een idool te maken!
Dr. Hans Jansen
de gravin stelde na
haar dood (1938) geen prijs op deze
titel, maar dat maakte nog geen
eind aan zijn invloed. Toen in 1950
de plannen voor een nieuwe pasto
rie in een vergevorderd stadium
- de oude was vervallen en
vrijwel onbewoonbaar-, verhin
derde hij de bouw door de pachters
onder druk te zetten. Terwijl de
'-.ozijnen al waren gemaakt.
Hij wilde het landschap bescher-
aar anderen zeggen dat de
nieuwe pastorie zijn uitzicht zou
bederven. Met financiële steun van
de graaf werd het oude huis toen
verbouwd.
Beteugeling
Na 1945 werd in vele hervormde
gemeenten de kerkvoogdij een on
derdeel van de kerkeraad. Eén van
de redenen was de beteugeling van
de particuliere bemoeienis in ker
kelijke zaken. Hummelo ging met
de nieuwe regeling mee, omdat de
landheer toch al geen kerkvoogd
meer was, maar Keppel, waar hij
nog aan het hoofd van de kerk
voogdij stond, reageerde afwijzend.
Die combinatie bestaat nog altijd.
Grondbezit en sociale afstand zijn
in de loop der jaren aanmerkelijk
verkleind. Hierdoor, maar vooral
ook voor de positieverbetering van
pachters en arbeiders is de invloed
van de landheren sterk teruggelo
pen. Het onderzoek heeft de
Utrechtse studenten echter beslist
niet geleerd, dat de invloed van de
landheren in het heden een te ver
waarlozen factor is.
Broeders
Ton Zwaan van het Instituut voor'
Culturele Antropologie in Nijme
gen meent in zijn voorwoord tot
deze studie, dat de auteurs erin ge
slaagd zijn, iets van de zich wijzige
nde tussenmenselijke verhoudin
gen in deze samenleving te verhel
deren. "Eerder dan een beschuldi
gende vinger uit te steken behoort
het tot de taak van antropologen en
sociologen, mensen betere inzicht
te verschaffen in hun leefsituaties".
Het geschrift van de drie studenten,
dat als titel "Feodale Finale" mee
kreeg, toont aan, dat mensen min
der afhankelijk van elkaar zijn ge
worden en dat de uitoefening van
macht en de aanvaarding van
machtsverschillen minder vanzelf
sprekend zijn dan voorheen.
Losgemaakt
Herensingel zat. 7, zo. 8.30, 9.30 en 11.
ABBENES - Herv. Gem. 9.30 ds. Kooien
Den Haag.
AARLANDERVEEN - Herv. Gem. 10
dhr. De Wolf Alphen, 7 zie Geref, Geref.
Kerk 10 ds. Buitenhuis Bodegraven, 7
ds. v. Harmeien, Chr. Geref. Kerk 9.30 d.,
6.30 ds. Wallet Ouderkerk a.d. Amstel,
RK Kerk zat. 7, zo. 7.30 en 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN-Herv. Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Bogers, av.-maal,
6.30 ds. Heijmans Boskoop, Kruiskerk
9.30 ds. Hanemaayer, Opst. kerk 9.30 ds.
Hoogendijk, Nabij 9.30 jeugdkapel, Salv.
kerk 6.15 zang, 6.30 jeugddienst, ds. Ha
nemaayer en dhr. Tenyenhuis, G.H.
Kerk 9 dr. v. Santen, De Bron 10.30 dhr.
v. Santen, 6.30 Sipke v.d. Land, zangd.,
Oudsh. weg 10 ds. Oort, Sionskerk 9.30
ds. Verploeg, 6.30 ds. Gijsbetsen Gouda,
Geref. Kerk 9.30 ds. v. Harmeien, 6.30 ds.
Buitenhuis Bodegraven, Salv. kerk 9.30
dhr. Tenyenhuis gezinsd., 6.30 ds. Ha
nemaayer en dhr. Tenyenhuis jeugdd.,
G. H. Kerk 10.30 ds. Verheul, 6.30 ds. De
Ruiter, De Bron 9 ds. v.d. Ree, 9.30 ds. De
Ruiter, 7 dhr. v.d. Lang, Land, Geref.
Kerk Vrijg. 8.45 dienst, 6.30 ds. Borg-
dorff, Geref. Kerk Vrijg. Buiten V. 9.30
dhr. Woensdrecht, 4.30 kand. Muller
Alkmaar, Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst,
2.30 ds. v.d. Ent, Oud Geref. Gem. 9.30 en
4, Baptistengem. 10 en 6.30 ds. Koek
koek, Noord (Sportlaan) 10 dhr. v.d.
Vlugt, Volle Evang. Gem. (school Prelu-
deweg 10 dhr. v. Leeuwen, Leger des
Heils 10 en 6.30, Corn. d. Vlamingstr.,
Remonstr. Kring 10 ds. Hooykaas, Mo
luks Prot. Kerk 4 ds. Tomasoa, Moluks
Evang. Kerk 11 ds. Sitanala, RK Kerken
Bon. kerk zat. 7, zo. 8.30,10 en 11.30, Pius
zat. 7, zo. 9, 10.30 en 11.45, De Bron zat.
6.30, zo. 8.30 en 11.
BENTHUIZEN - Herv. Gem. 9.30 en 6.
Geref. Gem. 9.30 leesd., 2.30 ds. Bac
Boskoop, woe. 7.30 ds. Elshout Slikker-
BODEGRAVEN - Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Droogers, 6.30 ds. De
Vreugd, Salvatorkerk 9.30 kand. Van
Osch Utrecht, 6.30 ds. Boogaard Wier
den, Bethl. kerk 9.30 ds. De Vreugd, 6.30
ds. Poepjes Rotterdam, Geref. Kerk 9.30
en 5 ds. Maneschijn Amstelveen, 6.30
applausdienst.
BOSKOOP - Herv. Gem. 9.30 ds. Her
mans, 6.30 ds. Stelwagen, De Stek 9.30
ds. Stelwagen, Geref. Kerk 9.30 en 6.45
ds. Omta, Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
kand. v.d. Berg, Geref. Gem. 9.30 en 6,
Opwekkingsgem. (Concordia) 9.30,
Verg. v. Gelovigen (Nieuwstr.) 9.30 en 5,
RK Kerken kerk zat. 7, zond. 8.45,10 EN
11.30, Ontm. zat 5.30, zo. 10.30.
HAZERSWOUDE - Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. Geertsema, Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Versluys, RK Kerk Anker zat. 7, zo.
8.45en 11.15, Bern. zo. 10dorp,zat. 7,zo.
10 en 11.30.
HILLEGOM - Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz, 7 zie Geref. Kerk 10 dhr. Brouwer, 7
Evang dienst Chr. Geref. Kerk 10 dienst,
7 zie Geref., RK Kerk Mart. kerk zat. 7,
zo. 8.30,10, 11.30 en 12.45, Jozefk. zat. 7,
zo. 8.30, 10 en 11.30.,
HOOGMADE-Herv. Gem. lOds.Oostte
L.dorp, RK Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG - Herv. Gem. 9.30 ds. Car-
stens, RK Kerk zat. 7, zo. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv
Gem. Dorpskerk 9.30 ds. Gebraad, 6 ds.
Van Ieperen Bergschenhoek, Ontm.
kerk 10 dhr. Vink, 6.30 ds. Gebraad, Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v.d. Horst, 6.30 ds. Vro-
lijk, RK Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15,
KATWIJK AAN ZEE - Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Hovius, 6 ds. Kool, O. Cats-
burg, Ichthusk. 10 ds. Vink, 5 kand. v.
Roest, Pniélk. 9.30 ds. Catsburg, 6 ds. De
Vos, Gr. v. Pr. school 10 ds. Krijger Den
Haag, Hoekst. 10 Duitse dienst, Over
duin 2 ds. Baas, Geref. Kerk Vr.k. 9.30 ds.
De Vries, 5 ds. v.d. Horst, Tr. k. 9.30 ds.
Vrolyk, 6.30 ds. De Vries, Geref. Kerk
Vrijg. 10.15 dienst, 3.30 ds. Hoff, Geref.
Kerk Vrijg. Buiten V. 8.45 ds. Roukema,
7 ds. De Jong Amsterdam, Chr. Geref.
Kerk 10 en 5 ds. v.d. Ent, Geref. Gem. 10
dienst, 7 ds. Hakkenberg Lisse, do. 1
sept., 7.30 ds. Honkoop R.dam, Volle
Evang. Gem. (Voorstr. 100) 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem. 10 ds. Baas Katwijk, 7 ds. Baas, in
geref. Geref. Kerk 10 ds. Swierts, 7 zie
Herv.
LEIDERDORP - Herv. Gem. en Geref.
kerk Dorpskerk 10 ds. Geursen, Hoofd-
str. kerk 10 mr. Reugebrink, 6.30 ds. Win
ter Den Haag, Sch. kerk 9 en 10.30 ds.
Doesburg, 5 ds. Geursen, Leythenrode
LEIMUIDEN - Herv. Gem. 9.30 ds. De
Vree, Geref. Kerk 9.30 mevr. Leitner
N.-Vennep, 7 dhr. v.d. Kraan R.dam, RK
Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE - Herv. Gem. Gr. kerk 10 ds. Den
Tonkelaar Warmond, Pauluskerk 10.30
ds. v.d. Velden Mijdrecht, bevestiging
ds. De Gelder, 3 intrede ds. De Gelder,
Geref. Kerk 10 en 7 ds. De Wit, Geref
Kerk Vrijg. 10 en 5, Geref. Kerk Vrijg
Buiten V. 10.45 en 5 ds. Schuurman
av.-maal, Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30
stud. Groenleer, Geref Gem. 10 en 4 ds.
Hakkenberg, Oud Geref. Gem. 9.30 en 3,
do. 7.30 ds v.d. Kamp, RK Kerken
Agatha zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30, Poel-
huys zat. 7, zo. 9 en 11.30, Maria zat. 7, zo.
8.30, 10 en 11.30, Engelbew. zat. 7, zo.
7.30, 9.30, 11 en 5 45.
NIEUWKOOP - Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Bronsgeest, Geref. Kerk 9.30 en 6.30
ds. Hartkamp Hillegom, Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 6.30, RK Kerk zat. 7. zo. 7.30,
9 en 10.45.
NIEUWVEEN - Herv. Gem. 9.30 ds.
Wolthaus, 6.30 ds. Klusener Breukelen,
Geref. Kerk 9.30 en 7 ds. Pouwels H.gom,
RK Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW VENNEP - Herv. Gem. 9.30 ds.
Sirag Leusden, 7 ds. Goverts, Geref.
Kerk 9.30 ds. Rang, 6.30 ds. Hasper
Halfweg, Chr. Geref. Kerk 9.30 en 3 dhr.
Wagenaar Apeldoorn, RK Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gem. 9.30 kand.
Immink Utrecht, 7 kand. v.d. Berg
Utrecht, Geref. Kerk (Woerdense Ver-
NOORDWIJK - Herv. Gem. Voorstr. 10
ds. Streefland Nykerk, 7 ds. Vink Kat
wijk, S. Mio 9 ds. Keuning, Hoofdstr. 10
ds. Cupedo St. Michelsgestel, De Rank
10 ds. Van Eyk Gouda, 3 30 ds. De
Vreugd, Bodegr., 5.30 ds Keuning, 8
Duitse Dienst, Geref. Kerk Hoofdstr. 10
ds. Warnink, 7 ds. Elgersma, Vinkenl.
9.30 ds. Elgersma, 7 ds. Warnink v.d. B.-
St., 11 ds. Bouma, Ned. Prot. Bond 10.30
ds. Kuipers Leiden, RK Kerk Zee 9,11 en
7, Binnen 8, 10.30 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT-Herv. Gem. 10
dhr. Stroo Koudekerk, De Zilk 10 ds.
Kalkman, RK Kerk Jozef zat. 7, zo. 8,10,
11.30 en 6, Viktor zat. 7, zo 8.9.30,11 en 6,
De Zilk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30, St.
Bavo 9.30, S. Maria zat. 7.15, zo. 10.
OEGSTGEEST - Herv. Gem. Gr. kerk
9.30 ds. Ter Linden, Pauluskerk, 10 ds.
Sasse, av.-maal, gem. centr. 10.30 ds. mr.
v. Leeuwen Lochem, 7 ds. Vegter, v.
Wijckerslooth 4.30, Geref. Kerk 10 ds.
Dijk, 7 zie Herv., Geref Kerk Vrijg. Bui
ten V. 8.45 br. Moleveld, 4 ds. v.d. Berg,
RK Kerk Will, kerk zat. 7, zo. 9, 10.30 en
12, Bon. kapel zat. 6.30, zo. 9 en 11, Volle
Evang. gem. (gem. centr.) 4 dhr. v.d.
Brugge.
OUD-ADE - RK Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gem. 9.30 ds. Lalleman Geref.
Kerk 9.30 ds. v. Es Zwanenburg, 6.30 ds.
Damsma R.burg, RK Kerk zat. 7. zo. 8.15,
9.45 en 11.30, Remstr. Gem. 7.15 mevr.
Vos Katwijk.
ROELOFARENDSVEEN - RK Kerken
P. Banden zat. 7, zo. 8. 9.30, 11 en 12.15,
M. Pr. zat. 7, zo. 8, 9.30 en 11.
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gem. 9.30
kand. Van 't Kruis, 7 ds. v. Hoegee, Chr.
Geref. Kerk 9.30 dienst, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG - Herv. Gem. gr. k. 9 30 ds.
v.d. Bogerd, 5 ds. Quak Vianen, Bethelk.
9.30 ds. Wisse Wageningen, 5 ds. v.d. Bo
gerd, Geref. Kerk Petrak. 9.30 ds. Huis
man, 5 ds. Damsma, Imm. kerk 8.30 en 10
ds. Haayen, 5 ds. Huisman, Mar. k. 9.30
ds. Damsma, 5 ds. Baayen, camping 10
dhr. Bergman, Geref. Kerk Vrijg. 10 en
5.15 ds. Blokland, Chr. Geref. Kerk 9.30
dienst, 7 ds Ribbers Aalsmeer, Evang.
Chr. gem. (aula mavo) 10 RK Geemschap
(aula tuinb. school) zat. 7, zo. 10.30.
RIJPWETERING - RK Kerk zat. 7, zo.
7.30, 9' en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gem. 9 ds. Jan
sen Noordwijk, 10.30 ds. Overgaauw
Valkenburg, 6.30 ds. Heykoop IJmui-
den, Geref. Kerk 9.30 ds. v. Santen, 7 ds.
Den Tonkelaar Warmond, Chr. Geref.
Kerk 10 ouderling Rozema, 2.30 ds. Star-
reveld Delft, RK Kerk zat. 7, zo. 8,9.30 en
11.
TER AAR - Herv. Gem. 9.30 ds. Lefeber,
6.30 ds. Lindenburg, Geref. Kerk 10 dhr.
v. Wallinga, 6.30 ds. v.d. Heiden, RK
Kerk Langeraar zat. 7, zo. 8, 9.30, 11 en
12.15, dorp 9 en 12.
En wat de kerk betreft, ook aan
haar is het ontwikkelingsproces
niet voorbijgegaan. Door invloeden
van buitenaf en van binnenuit heeft
zij zich gaandeweg losgemaakt van
bindingen die wel haar materiële
positie ten goede kwamen maar die
óók wie weet hoeveel geestelijke
schade hebben veroorzaakt. Al is
die losmaking nog niet overal vol
tooid.
Het "Eén is uw Meester en gij zijt
allen broeders" is voor de gemeente
van Christus een leefregel die niet
straffeloos kan worden genegeerd.
S. J. de Groot
VALKENBURG - Herv. Gem. 10 ds.
Reyenga te L.dorp, 6.30 ds. Overgaauw,
Geref. Kerk 9.30 kand. De Raadt, 6.30 zie
Herv., Geref. Kerk Vrijg. 9.30 ds. Hoff, 5
VOORHOUT - Herv. Ge 10 ds. Broker
hof, RK Kerk zat. 7, zo. 9, 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Kok Zoetermeer, 7 zie Geref,
aula NH 9.30 ds. Meijering, Hulp eh H. 10
ds. Verheule, Geref. Kerk 9.30 ds. De
Zwart, 7 ds. Oliemans Dordrecht, jeugd
dienst, Geref. Kerk Vrijg. 10.15 en 4.30
ds. Boxman, RK Kerken M. G. Kerk zat.
7, zo. 8, 10 en 11.30, Laur. zat. 7, zo. 8.30,
10.30 en 12.
WADDINXVEEN - Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Kooien, 6.30 ds. Verwelius,
Hoekst. 9.30 ds. v.d. Heuvel, 6.30 ds.
Verboom, Bethelk., 9.30 ds. Verboom, 5
ds. Jongerden, Geref. Kerk Kr. Kerk 9.30
ds. Modderaar, 5 ds. Pietersma, Ontm.
kerk 9.30 ds. Pietersma, 5 ds. Modderaar,
Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds. Verloop,
Volle Evang. Gem. (Lindengaarde 17a)
WARMOND - Herv. Gem. 10 ds. Baart te
O.geest, RK Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.30.
WASSENAAR - Herv. Gem. Dorpskerk
10 dr. Frederikse afscheid, 4.30 ds. Tuk
ker, 7 orgelconcert, Kievietkerk 10 ds.
Wiersma, Messiaskerk 8.30 ds. Tukker,
10.15 ds. v. Zanten, Geref Kerk 10 en 7
ds. v.d. Meulen, Zuid 10 ds. v.d. Kamp, 7
ds. Sybrandi Montfoort.
WOUBRUGGE - Herv. Gem. 9.30 ds.
Lagerwey Den Haag, 6.30 ds. De Jong
Leiden, Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Booy
Linschoten, RK Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gem. 9.30 ds.
Nicolai, Geref. Kerk 9.30 ds. v. Wijk, 7 ds.
v.d. Ree Alphen, RK Kerk zat. 7, zo. 9 en
10.45.
ZOETERWOUDE - Herv. Gem. 10 ds.
Schoch, zat. 7.30 tot 8 av.-gebed, RK
Kerken Jansk. zat. 7.30, zo. 9.30, C. D.
Kerk zat. 7, zo. 8.30 en 10, Meerburg, zat.
7, zo. 10. 12 en 6.
ZWAMMERDAM - Herv. Gem. 10 en
6.30 ds. Mostert, Geref Kerk 10 ds. v.d.
Heiden, 6.30 ds. Bezemer Ter Aar.
