EXTRA
IMAANDAG 22 AUGUSTUS 1977
t)eze zomer is batikkleding ondanks koel weer meer in het Nederlandse straatbeeld te zien
dan voorgaande jaren. Vrouwen dragen hessen en rokken, luchtige jurken met de vaak
veelkleurige vrij drukke motieven. Batik-stof is te koop in typisch Indonesische winkels,
maar ook in gewone Leidse kleding- en stoffenzaken. Op allerlei creatieve cursussen is
gelegenheid om batik zelf te leren maken. Her en der in tijdschriften, .waar de knutselaar
ster of hobbyist(e) tips krijgt om zijn of haar vrije tijd te vullen, staan handleidingen om te
batikken.
P Batik is bij ons bekend geworden
doqr onze relaties met Indonesië,
het vroegere Nederlandsch-Indië.
Op het Indonesische eiland Java
zijn een aantal centra waar de batik
geproduceerd wordt. Batik is op*
Java een veelgebruikte dagelijkse
dracht en het is ook te zien en te
koop op de andere Indonesische ei
landen.
Batikpröcéde
Wat batik is? Een vorm van stofver-
sieren. Het typische van batik komt
goed tot uiting bij het procédé dat
een doek ondergaat voordat het
met recht een batik is. Het batikken
voltrekt zich in een aantal stadia,
waarin dé batik zijn motieven en
kleuren krijgt, zijn geur; aspekten
waarom een liefhebber een geba-
tikte doek meer of minder waar
deert.
Het batikken berust op een uitspa
ringstechniek. Het Javaanse
werkwoord „mbatik" betekent let
terlijk „met was tekenen".
Stap voor stap gaat batikken als
volgt met was wordt een patroon
meestal aan beide kanten op de stof
getekend. Het tekenen met (bi-
jen)was vindt plaats na voorbewer
king van de stof, zodat ze geschikt
is voor de wasbewerking en het ver-
fbad.
Het aanbrengen van een motief ge
beurt met een „canting" (uit te
spreken als 'tjanting'), die meestal
Verven
Nadat een doek met was bedekt is
hetzij door tekening hetzy door
hem te stempelen, volgt de verving.
Evenals bij het stempelen zijn het
de mannen, die dit werk doen. Oor
spronkelijk gebruikten de Javanen
voor verving plantaardige kleur
stoffen. Dagenlang waren zij dan
bezig om een doek te verven.
Elk batikcentrum van Java heeft
zijn specifieke kleurengebruik,
maar over het algemeen wanen er
niet veel kleuren. De ververs van
Midden-Java, de zogenaamde Vor
stenlanden, pasten vooral blaUw
van de indigoplant en bruin, ver
kregen uit de bast van de sogaboom
toe.
Alleen die delen van de doek wor
den door de verf geraakt die met
was zijn bedekt. Meestal krijgt de
lap een paar keer een verfbad om
verschillende zuivere en meng-
kleuren te krijgen. Nu men tegen
komen zijn, waar men zogenaamde
'sitsen', 'kleedjes', in de dertiende
eeuw naar Java ging exporteren.
Op Java heeft men de techniek ver
fijnd door het gebruik van de 'can
ting'. Vrouwen gingen hiermee in
tegenstelling tot India, waar man
nen het ambacht beoefenden met
een verfpenseel de was op de stof
aanbrengen.
Etiquette
Eeuwenlang was, kleding gemaakt
van batik bestemd voor mensen uit
de gegoede kringen, voor de Ja
vaanse adel. Het motief dat de ba
tikkleding sierde, was ook gebon
den aan de rang die iemand in deze
gelaagde samenleving bekleedde.
Er bestonden zelfs officiële verbo
den op het dragen van bepaalde ba
tikpatronen. De "semèn" bijvoor
beeld, een motief waar veel plan
tenranken de stof sieren, werd als
dé dracht voor prinsen en prinses
sen beschouwd. Een variatie ervan
mocht weer wel door de lagere adel
gedragen worden. Een ander voor
beeld van de ranggebondenheid
van een batikpatroon geeft het mo
tief met schuine banen dat "parang
rusak"( uit te spreken als roesak)
heet. Dit bezat een vergelijkbare
beladenheid: het zal zeker onbe
hoorlijk geweest zijn, als een „de
sa" vrouw (desa dorp) een batik
met dit zogenaamde „parang" mo
tief gedragen zou hebben. Als ze in
dergelijke dracht bij de vorst ver
scheen zou ze er begin vorige eeuw
nog om gestraft zijn. Maar behalve
de regels die golden bij het dragen
van bepaalde batikpatronen, was
de batik ook duur. Daarom droegen
de meeste Javanen kleren gemaakt
vhn inheems geweven stof. Inmid
dels is er wel veel veranderd: rijk en
arm in Indonesië schaft zich te
genwoordig batik aan. Door veel
vuldig huwelijk tussen adel en
niet-adel verwaterden bovenge
noemde verboden in de jaren veer
tig in Indonesië. De invoering van
stempelbatik in de vorige eeuw
maakte batik voor grote groepen
van de bevolking ook veel beter be
taalbaar. En nu is batik op Java een
gewone dagelijkse dracht en is het
veel te zien en te koop op de andere
Indonesische eilanden.
Om de Indonesische identiteit te
stimuleren is batik de laatste jaren
zelfs tot officiële feestkleding ver
heven. Ook scholen schrijven uni-
maar tot op zeer beperkte hoogte
een vrije expressieve kunst, en
vroeger nog veel minder dan te
genwoordig. Batikken was uitslui
tend een ambacht. Men hield zich
daarbij strak aan het gebruik van
bestaande motieven, waarvan er
wel vele waren. Zo maakte men bij
voorbeeld het al eerder genoemde
voor vorsten bestemde „semèn"-
motief. De betekenis ervan is „uit
bottende gewassen", omdat veel
plantenranken op dit motief voor
komen. In het midden beeldt men
op dit „semèn"-motief vaak een
grote vogel af van de mythische vo
gel Garuda. Wel aardig is te beden
ken, dat de Garuda ook voor het
Indonesische nationale embleem
staat. Men heeft hem eveneens ge
kozen als naam voor de Indonesi
sche luchtvaartmaatschappij The
Garuda Airways. Een ander be
staand motief, de „parang rusak",
werd eveneens veel door de adel
gedragen. Er zijn een paar vertalin
gen voor de naam „parang rusak",
en één ervan is „grillig uitge-
schuurde rots". De reden voor deze
vertaling is de volgende. De vroe
gere sultan Agung zat eens aan het
strand en zag daar hoe een rots tot
een vreemde grillige tekening uit-
geschuurd was door de golven van
de zee. Met dit beeld in gedachten
liet de vorst toen een patroon ba
tikken, de „parang rusak". De „se
mèn" en de „parang rusak" zijn
maar twee voorbeelden van be
staande batikpatronen, maar er zijn
tientallen bestaande motieven en
hun variaties. Elke streek van Java
waar batik vandaan komt heeft zijn
kenmerkende motieven, maar als je
nu een batik bekijkt is vaak niet di
rect te zeggen, waar hij vandaan
komt. De fantasie van de ontwerper
van batik komt tegenwoordig meer
aan bod dan vroeger, toen hij bijna
uitsluitend bestaande motieven
weer namaakte.
Öan volgt de onderdompeling in
[het tweede vèrfbad. Soms krijgt de
doek nog een derde en vierde kleur
weer volgens bovenbeschreven
wijze, dus eerst na afkrabben van
was en eventueel weer opbrengen
van nieuwe. Batikken is zo een vrij
bewerkelijke, tijdrovende bezig
heid.
Nadat het hele procédé voltooid is,
smelt men tenslotte alle was in heet
water af en hangt de doek nog enige
tijd te drogen.
Op Java worden zo al eeuwenlang
batikdoeken gemaakt, hoewel het
stempelen pas vorige eeuw inge
voerd werd.
Oorsprong
Batik-jurken, overal te koop.
Toch moet men de vroegste oor
sprong van dit batikken niet in In
donesië zoeken. De bakermat van
batik, zoals deze zich in Azië heeft
•ontwikkeld, ligt volgens onderzoe
kingen in China, omstreeks de
zesae en zevende eeuw voor Chris
tus. Vervolgens zou de techniek
onder andere in India terechtge-
De kwaliteit van de stof die men
voor batik gebruikt, is ook belang
rijk. Vanouds werd voor batik zo
genaamde „cambric", katoen uit
Europa geïmporteerd, omdat men
de Indonesische katoen als te grof
beschouwde. Tegenwoordig ge
bruikt men ook veel Japaanse en
Amerikaanse katoen. Veel sneller
dan met de „canting" komen de
waspatronen met een stempel op
de witte katoen. Men gebruikt hier
voor een fijnbewerkt koperen
stempel met een willekeurig ba
tikmotief. In tegenstelling tot de
getekende batik, waarvan het werk
meestal aan vrouwen voorbehou
den is, zijn het mannen die doeken
stempelen. Dit stempelen gaat op
de volgende wijze. De man drukt
een fijnbewerkt roodkoperen
stempel op een met warme vloei
bare was doordrenkt stempelkus-
sen. Het met was bedekte stempel
zet hij vervolgens op de te bedruk
ken stof, die op een plat kussen ligt.
Om een motief precies te laten aan-
n T. sluiten moet de drukker de ene afd-
De Ijanting rxik precies naast de andere zetten;
hij moet daarbij zorgvuldig te werk
gaan. Voor een mooie afdruk let hij
ook goed op de juiste temperatuur
van de was.
een vrouw hanteert. Zo'n „canting"
ziet eruit als een stokje met een Veel gestempelde batik maakt men
bakje van dun rood koper, waar een Qp Java tegenwoordig ook per me-
Bij moderne batikschilderijen, die
sinds 1965 in Indonesië in opkomst
zijn, is de kunstenaar zelfs helemaal
vrij het motief te maken, dat hij wil.
De „schilder", het zijn vaak man
nen, werkt wel met een penseel of
kwast.
Het batik-stempel
Plastisch wordt het uiterlijk van dit
apparaatje beschreven in Javaans
raadsel:
Het heeft de kelk van een bloem,
de snavel van een roofvogel,
vijf volgen hem over het witte veld,
en overal laat hij bloedsporen ach
ter
De „vijf' zijn de vingers van de
hand die de „canting" vasthouden,
de bloedsporen zijn de roodbruin
tot bruinachtige bijenwas-lijnen,
het witte veld is de stof, de witte
katoen. De tekening van een motief
vraagt een vaste geoefende hand.
Wasdruppels vallen snel op plaat
sen waar ze niet moeten vallen.
Moderne industrie
Nieuw voor Java en weer sneller
dan stempelen is de methode,
waarbij nien de patronen fotogra
fisch op de stof drukt aan de hand
van een copie van een gegeven mo
tief. Dit is de „silk scfeen" metho
de. Bij deze manier van batikken
;komt de was, eigen aan het tradi
tionele ambacht niet meer te pas.
Op Java is deze wijze van drukken
een opkomende industrie die on
dergebracht is in bedrijven, vaak
opgezet door Chinezen. Deze mo
derne industrie vormtreen bedrei
ging voor de beoefening van het
traditonele ambacht. Door de lief
hebber wordt batik op deze wijze
gemaakt wel als onecht en vals be-
woordig veel met chemische ver
fstoffen werkt hoeft men de doek
slechts een vijftal minuten in een
verfbad onder te dompelen. Dit in
tegenstelling tot vroeger toen één
verving dagenlang duurde.
Voordat een doek een tweede ver
fbad krijgt, krabt een man met een
mesje eerderopgebrachte was af.
Hij doet dat op die plekken van de
stof die bij een volgend verfbad wél
kleur moeten krijgen. Een vrouw
tekent vervolgens met was op die
geverfde gedeelten van de lap die
beslist niet blootgesteld mogen
wordèn aan zo'n tweede verving.
Door
Vera Gaikhorst
formen voor met blouses van batik.
Iedereen draagt het motief dat hij
wil, maar er is nog wel sprake van
een étiquette: dansers bijvoorbeeld
hebben tijdens voorstellingen een
kledingstuk met batikmotieven
passend bij hun rol in de dans. Ba
tik heeft ook nog steeds een cere
moniële funktie: een Javaans
bruidspaar en de ouders dragen op
het huwelijksfeest een met zorg
uitgekozen batik.
Motieven
By een batikdoek van dichtbij valt
op, dat de motieven gestyleerde af
beeldingen zijn. Vele generaties ba-
tiksters hebben de Indonesische
natuur als belangrijk voorbeeld ge
nomen. Maar de stylering brengt
met zich mee, dat de planten- en
dierenwereld zelden natuurge
trouw afgebeeld is. Dit is een ge
volg van religieuze invloeden in het
verleden, afkomstig van het Hin
doeïsme én vooral de Islam. De
oorspronkelijke Javaanse patronen
ontwikkelden zich zo tot de gesty
leerde motieven die nu op de batik
(met de traditionele motieven te
zien zijn. Het wastekenen is oOk
Mode
Behalve dat een batikdoek op zich
zelf al het aanzien waard kan zijn, is
hij meestal als gebruiksartikel be
doeld. De batikmode bij ons
schrijft zomerjurken voor, rokken,
hessen, een zonnehoed. De Indone
siër is vanouds gewend de batiklap
tot kleding te verwerken zijn het
anders dan bij ons. Een vrouw wik
kelt een doek van ongeveer twee bij
één meter om haar middel. De stof
reikt tot op de enkel. Deze dracht
heet „kain panjang". Als de stof
over de breedte aan elkaar genaaid
is, weer strak om de middel aange
trokken en tot de enkel reikt, heet
het een sarong. (Overigens: een sa
rong draagt men in heel Indonesië,
al of niet van batik gemaakt).
Mannen dragen batik ook wel op
deze manier, maar minder dan
vroeger.
Heel praktisch is het gebruik van
de „slendang". Hij dient als draag-
doek voor kleine kinderen, en een
beetje aarzelend ziet men deze ge
woonte ook wel overgenomen in
Nederland. Een vrouw knoopt de
„slendang" op de schouder vast en
het kind hangt op de heup. Allerlei
boodschappen en marktwaar ver
voert de bevolking ook wel op deze
De hoofddoek van batik dient op
het platteland wel als bescherming
tegen de zon. De wijze van draperen
verschilt naar regio en van oor
sprong ook naar rang en stand van
1c Java met de belangrijkste batikcentra.
PAGINA 15
Deze zomer is batikkle
ding ondanks het koele weer
meer in het Nederlandse
straatbeeld te zien dan
voorgaande jaren. Hier een
paar voetgangers in respec
tievelijk een batikjurk en
t-shirt. Foto: Jansen Tila-
nus.
Over de hele wereld speelt de
vogel een belangrijke rol als
symbool en als ornament. Zo
ook in Indonesië, waar hij
dikwijls de ziel van de afge
storvene symboliseert.
Vaak is de soort vogel te her
kennen. Een zeer bijzondere
plaats neemt de 'garuda' in,
een mythische vogel en nu zelfs
Indonesisch nationale em
bleem. Zijn er op batik één of
twee vleugels tegen over el
kaar afgebeeld, dan stelt het
motief meestal zo'n 'garuda'
voor.
Uitgebeeld als zonnevogel of -
arend is de 'garuda' tegenge
steld aan de slang die een
symbool van wateren en on
derwereld is.
Een enkele keer komt ook wel
eens een vogel met twee koppen
op batik voor. Je zou dan kun
nen zeggen: deze vogel hoort
niet alleen tot de bovenwereld
maar ook tot de onderwereld.
De pauw is ook nogal eens af
gebeeld, een vogel die evenals
de 'garuda' in de Hindoeïsti
sche mythologie terug te vin
den is. Hij is vaak op Chinese
zijde, met name op de shawls
ofgebeeld.
de drager. Naald en draad komt by
de oorspronkelijke Indonesische
batikkleding vrijwel nooit te pas:
men drapeert en knoopt, wikkelt,
vouwt en het zit goed zolang het
nodig is.
Nu is in Indonesië wel meer kle
ding van batik te zien, die lykt op
dat wat wy gewend zyn te dragen.
Hawaii overhemden
Deze ontwikkeling begon in de
Tweede Wereldoorlog toen men bij
gebrek aan textiel zijn oude batik
verknipte en er zogenaamde Ha
waii overhemden van ging maken.
De burgemeester van de Indonesi
sche hoofdstad Jakarta heeft nog
niet zo lang geleden batikover
hemden zelfs tot algemeen aan
vaarde dracht voor officiële gele
genheden verheven. De interesse
van de toeristen van de laatste jaren
wakkerde ook de fabricage en het
gebruik aan van alle mogelijke kle
dingsstukken van batik. En tegen
woordig is ook in Indonesië vrijwel
alles te krijgen van batik tot en met
zwembroeken, bikini's en badslip-
pers toe
