Leidse theoloog
maakt studie
van beruchte
Franse markies
esmaamo
fjV\
Jona (2)
CONFRONTATIE
MET SADE'S
OPVATTINGEN
Kerkdiensten
ZATERDAG 18 JUNI 1977
LEIDEN - "Wie zijn schoonmoeder wil leren uitschelden, kan bij Sade in de leer".
Dat gezegde heeft Wessel Eliza Verdonk, tot april 1975 hervormd predikant in Oegstgeest
en nu docent vanwege de Hervormde Kerk aan de Leidse universiteit, er niet van weer
houden, een proefschrift over de beruchte Franse markies en de betekenis van diens
mensleer voor de ethiek te schrijven. En dat nog wel ter verkrijging van de graad van
doctor in de godgeleerdheid.
Ds. Verdonk verkreeg die graad
woensdagmiddag, twee dagen voor
zijn verjaardag (49). Zijn promotor
was prof. dr. H. J. Heering.
Sade, die leefde van 1740 tot 1814 en
aan wie wij in onze taal de term "sa
disme" hebben overgehouden, was
een schrijver. Een groot aantal ja
ren bracht hij in de gevangenis
door. Zijn schoonmoeder verdacht
hij ervan, daarin de hand te hebben
gehad. Het was in Frankrijk vóór de
revolutie niet ongebruikelijk, dat
op aandrang van een familie ge
vangenschap werd toegepast tegen
een familielid dat de belangen van
zijn verwanten wat al te gemakke
lijk op het spel zette. Sade had daar
toe wel aanleiding gegeven.
Doodvonnis
De markies was heel wat meer van
zijn schoonzus dan van zijn vrouw
gecharmeerd. Hij reisde een tijd
met haar door Italië, waarbij hij
haar als zijn gade voorstelde. In
april 1768 gebeurde het dat hij Rose
Keller in zijn huis uitnodigde, vol
gens haar zeggen voor huishoude
lijke bezigheden. Daar aangeko
men, werd ze in een kamer gelaten,
gedwongen zich uit te kleden,
waarop Sade haar geselde tot het
orgasme intrad. De vrouw diende
een aanklacht tegen hem in. De
zaak werd internationaal bekend.
Met een proefschrift over de Franse markies door wiens handel en wan
del wij de term sadisme" kennen, is de vroegere Oegstgeester predikant W.
E. Verdonk, nu docent aan de Leidse universiteit, deze week gepromoveerd
tot doctor in de godgeleerdheidDrVerdonk, die gisteren 49 jaar is gewor
den, was eerst hervormd predikant in Okkenbroek en Workum en van 1964
tot 1975 in Oegstgeest.
En in juni 1772 liet hij in Marseille
door zijn knecht een viertal meisjes
hurenIn het samenzijn van heer en
knecht met de dames was geseling
opnieuw aan de orde, waarbij Sade
subject en object was. Het liep vol
ledig uit de hand. Sade en zijn
De kerkeraad algemene zaken van de gereformeerde kerk in Leider
dorp heeft besloten, de orgelbouwfirma Van Vulpen in Utrecht opdracht
te geven tot de bouw van een pijporgel voor de Scheppingskerk. Deze kerk
heeft nu een elektronisch orgel, maar daar wil men, ook al orrtdat het
gebreken begint te vertonen, van af. De levertijd is 15 tot 18 maanden,
zodat het vóór kerst volgend jaar in gebruik kan worden genomen.
Vanavond om 7 uur verleent de jongerengroep The Lord's Folks mede
werking aan een viering in de rk Herensin-gelkerk te Leiden. Het thema is:
„Cijferen wij ons weg?" Voorganger: pastor P. de Ridder.
Volgens het statistische jaarboek van de rk kerk over 1975 is het aantal
rooms-katholieken in de wereld de 700 miljoen gepasseerd. Op een we
reldbevolking van bijna vier miljard mensen zijn er ruim 709 miljoen
rooms-katholieken. Dit werd berekend aan de hand van de gegevens die
de bisdommen en andere bestuurlijke eenheden aan het Vatikaanse bu
reau voor de statistiek hebben verstrekt. Voor een deel heeft dit bureau
met oncontroleerbare cijfers moeten werken omdat niet alle bisdommen
gegevens konden opsturen, met name bisdommen in Oost-Europa.
Aartsbisschop Chakaipa van Salisbury (Rhodesië) is erg bezorgd over
de situatie in het land. Hij heeft dat premier Ian Smith in een persoonlijke,
zeer direct geschreven brief laten weten. Chakaipa zegt nadrukkelijk, dat
de bisschoppen een rechtvaardige en vreedzame maatschappij willen en
dat het moorden, het verminken en andere vormen van geweld, hetzij door
opstandelingen, hetzij door agenten van de regering bedreven, moeten
ophouden. De wreedheden drijven de Afrikanen in de armen van het
marcisme, aldus de brief, en zij zullen steeds minder ontvankelijk worden
voor vreedzame oplossingen. De aartsbisschop voelt zich als christen ver
plicht, een beroep te doen „op deze zich christelijk noemende regering".
Voor Sade, wiens literaire werken
als pornografie werden bestem
peld, op grond waarvan een latere
psychiater de term "sadisme" lan
ceerde, begon door al deze escapa
des een periode van eindeloze ge
vangenschap. Hij heeft, zo verhaalt
Wessel Verdonk, om zo te zeggen
geprobeerd de tralies door te bijten,
de muren met zijn nagels kapot te
krabben. De onafzienbaarheid van
zijn gevangenschap bracht hem tot
wanhoop.
Sade was een libertijn.
In de libertijn kon men twee trek
ken onderscheiden: het vrije, dus
onbevooroordeelde wetenschappe
lijke onderzoek en de ruime
vrijheid die men zich veroorloofde
in het contact, ook lichamelijk, met
medemensen. Ze kunnen beroemd
zijn om hun warme menselijkheid
(van Sade is bekend, dat hij drie
families jarenlang onderhield en
met gevaar voor eigen leven een
kind redde), om de manier waarop
ze voor anderen klaar staan, maar
ze laten zich door niets of niemand,
ook door God niet, vernederen of
tot onderwerping brengen. Geen
moraal kan hen aan banden leggen.
Tirannie
Die twee lijnen kunnen in één pers
oon verenigd zijn, doordat ze na el
kaar of een leven lang vermengd
voorkomen. Sade was een voor
beeld van zo'n gemengde vorm.
Alle belemmeringen die de mens
ervaart berusten in zijn visie op
puur misverstand, op wat tiran
nieke geesten, zoals de priesters, de
mensen leren en afnemen. Door de
ontgoddelijking van de wereld en
de daarmee gepaard gaande ont
dekking dat de moraal niets anders
is dan pure willekeur, leek de weg
tot een natuurlijk leven open te lig
gen. Zonder de grenzen van gods
dienst en ethiek, zonder God of
medemens kan de mens als God
zijn, creatief zijn, zo niet in werke
lijkheid, dan toch in elk geval in
verbeeldingskracht. De weg van
het heil is niet meer dan een samen
raapsel van onrecht, leugen en bi-
pure misdaad: zo alleen kan de
vrijheid van de mens tot uitdruk
king worden gebracht. Probleem
loos, spontaan en vrolijk.
Het is, aldus dr. Verdonk, ook een
groot raadsel dat de mens moet be
strijden wat in hem leeft als on
blusbaar vuur, als een onoverwin
nelijke drang. Dan komt middenin
zo'n wetenschappelijk boek de pas
torale vraag op de lezer af: "Wie kan
ontkomen aan de bekoring van de
gedachte dat de mensen zó met el
kaar zullen omgaan, ongehinderd
door het geweten, door angst of
door schaamte? Is niet voor velen
die voor geen geld de weg van de
wetenschap wilden volgen en die
het alleen ging om het beleven van
het kindschap van God, de hunke
ring naar deze natuurlijkheid en
vrijheid de grote verleiding ge
weest waaraan zij bezweken?".
Ook kunst en vrijheid zijn bij Sade
op allerlei manieren verbonden.
Zonder vrijheid geen kunst, be
halve de on-originele kunst, die
buigt voor de heersende mening
van de dag. Maar ook: zonder kunst
waarheid die de kunst aan het licht
brengt.
Daarom wordt in zijn gelijknamige
boek, dat aanleiding werd voor een
voortgaande gevangenschap, de
deugdzame Justine gedood. Niet
God maakt ons tot mensen die
strijden tegen het kwaad, maar het
feit dat we de deugd in de meest
verschrikkelijke nood zien. roept
tranen van medelijden op. Dat is
niet een wonder van genade, maar
een natuurlijk proces. Echte kunst
brengt dit tot stand. Met- andere
woorden: de kunst die mensen te
kent zoals ze kunnen zijn, inclusief
alle verborgen hoeken van het hart,
gaat de religie vervangen.
Napoleon liet Sade. naar aanleiding
van diens onthullingen over het
liefdesleven van Josephine de
Beauharnais, krankzinnig verkla
ren. Tot aan zijn dood verbleef hij in
een gesticht. Toen men na zijn dood
een koffer met manuscripten had
gevonden, bleek Sade meer te zijn
dan de maker van pornografische
lectuur.
Sade, zo luidt een stelling van dr.
geen vrijheid, geen natuurlijkheid,
geen overwinning op de dijken van
menselijke moraal en politiek.
Lastering
Het verbreken van de band met
God acht Sade essentieel voor een
werkelijk vrij mens-zijn. Zijn
a-theisme is niet alleen een vrucht
van koele wetenschappelijke rede- Slachtoffer
nering.
Verdonk, moet gelezen en begre
pen worden vanuit de Verlichting.
Hij is helemaal kind van zijn tijd.
Dat sluit niet uit, dat hij een blij
vende invloed heeft en dat het oeu
vre van de markies grote actualiteit
bezit. Het zet de lezer aan tot den
ken over de fundamentele proble
men van onze samenleving.
Vrijheid
Het gaat in Sade's boeken niet om
de seksualiteit als zodanig, maar
om het arrangement, de "verfijnde"
afwisseling, die aan het nog nooit
en door niemand bedachte vorm
geeft. Het hoogtepunt is dan de
Was God er maar, zodat we de gele
genheid hadden Hem echt te bele
digen en aan te klagen. De blasfe
mie (godslastering) krijgt in het
werk van Sade niet alleen een eigen
plaats. Ze is een eigen genoegen,
een waarde in zichzelf, omdat ze
een wezenlijk onderdeel is van de
Leidend beginsel in Sade's werk is:
de mens zoals hij kan zijn.
Dan wordt duidelijk, dat de seksua
liteit als bevrediging van een biolo
gische levensfunctie de ander voor
zich opeist. Geen respect voor de
schroom van de ander, voor het
anders-zijn. De ander is slachtoffer.
In die zelfverwerkelijking zijn
seksualiteit en wreedheid
lijk verbonden.
Het is dan ook niet gering1
Sade opmerkt, dat het republi
keinse zelfbewustzijn een vleugje
wreedheid met zich brengt. Na de
ontgrenzing van de mens staat de
samenleving open voor wreedheid
en terreur. Zoals de seksualiteit in
haar ongeremdheid terreur is.
Dr. Verdonk gaat in zijn boek niet
in op de vraag of „sadisme" (nu ver
staan als een uit de psychiatrie be
kend verschijnsel) al dan niet
geoorloofd is. Hij poogt het werk
van de markies in relatie te brengen
met het denken van de achttiende
eeuw en zo oog te krijgen voor "het
eigene" erin. Ook weegt hij het naar
zijn maatschappelijke en indivi
duele betekenis. Aan het eind
schetst hij nog, in welke richting
wij met de problemen van Sade
verder zouden willen gaan.
De laatste bladzijden wijdt Ver
donk aan de "priester", die volgens
Sade in zijn vasthouden aan de reli
gie alleen maar zijn eigenbelang
dient; ze leven hun eigen natuur uit
onder het mom van de godsdienst,
en moeten dan ook worden gewan
trouwd als een bedreiging van de
menselijkheid.
Priester
De theoloog Verdonk erkent dat de
kerk in de geschiedenis lang niet
altijd een verheffend beeld te zien
geeft. Maar men moet zich niet ver
gissen. Het leven van de priester is
niet de oorzaak van de minachting
die men voor zijn leer koestert: het
is de demonstratie van het feit dat
zijn leer niet op de werkelijkheid
past. Zijn leer is onnatuurlijk.
Maar als hij werkelijk trouw is aan
zijn geloof, berust de priester niet in
de mens zoals hij is en - op grond
daarvan - "kan zijn". Hij houdt vast
aan de ethiek en hoopt dat de mens
anders "kan zijn" dan hij is: verras
send, oorspronkelijk, uniek, niet
onberekenbaar, niet onbetrouw
baar.
Menselijkheid bestaat in de volvoe
ring van deze taak: terwille daarvan
zal hij liever slachtoffer zijn dan
slachtoffers maken. Door de ver
antwoordelijkheid voor het kwaad
bij de mens zelf te leggen, houdt de
priester vast aan een humaniteit
waarin het "ik" pas tot zijn recht
komt aan en door de ander, die ze
ker even slecht is, zeker even onbe
trouwbaar.
Ethiek is - wanneer de mens de ge
dachte aan de erfzondeleer niet
verwerpt - dus de taal van de hoop.
God, die het kwaad niet wil, is de
bondgenoot van hen die het kwade
niet willen. Zijn genade geeft objec
tieve inhoud aan de taal van de
hoop en garandeert, dat de mens
anders "kan zijn" dan hij is. Die ge
nade blijft trouw aan het werk dat
Gods hand begon, zodat de struc
tuur van gerechtigheid, waarop de
werkelijkheid is gebouwd, tóch aan
het licht zal komen.
Stellingen
Dr. Verdonk heeft aan zijn
boeiende boek zeventien stellingen
toegevoegd.
De vijftiende luidt: "Zelden heeft
de kerk een zo scherp oordeel over
onze cultuur uitgesproken als toen
de meest elementaire inhoud van
het woord menselijkheid
"NIEUWE levensstijl" werd ge
noemd".
De enige juiste verbinding tussen
ethiek en politiek is: als zwakken
en onderdrukten het geweten van
de machthebbers vormen (stelling
6). Volgens dr. Verdonk is de poli
tieke strijd om de abortuswetge
ving ontstaan uit een foutieve ver
binding tussen politiek en ethiek.
DE GR.
God openbaart zich, maar dal
doet Hij niet zomaar tot gees
telijke troost van een bevoor
rechte ziel. Hel betekent een
opdracht voor ons en een
boodschap voor de wereld.
Jona, de zoon van Amittai
kreeg van God de volgende
boodschap: "Sta op. Je moet
naar Ninive gaan, de grote
stad. Verkondig daar aan dt
mensen dat hun slechte le
venswijze ook mij raakt".
Sta op. zegt God. Want gezeten
christendom en getuigen
kunnen niet samengaan. God
zendt ons naar het noodge-
bied Ninivé want Hij kan het
met aanzien dat de me
zichzelf en elkaar ongelukkig
maken en zo de grote cata
strofe voorbereiden.
Opdracht
Het gaat om een nieuwe liturg
die haar levende gestalte moet
halen uit de boosheid e\
nood van de wereld. Het gaat
om brood voor de honger ge
bieden. Om stuwdamme
een gezondmaken van de
nomie. Om solidariteit met de
rebellen die in opstand komen
tegen onrechtvaardige struc
turen. Om de strijd tegen me
laatsheid en kanker. Om een
definitief neentegen bewa
pening en oorlog. Om een er
kennen van gelen en zwarten
als evenwaardige wereldbur
gers.
'Sta op!'. Wij moeten vertrek
ken. Wij hebben een opdracht
Wij moeten van onder
gezellige theemuts vandaan
de wereld in.
Ondergang
In de zevende eeuw vóór Chris
tus was Ninivé de machtige
stad van het neo-assyrische
rijk die heel het oosten be
heerste. De Ninivieten w
berucht om hun wreedheid
hun oorlogszucht en hun fol
termethodes.
Daar moet Jona heen! De kleine
Jona moet als Stellvertreter
Gods ggan optreden tegen het
boze Reich van Ninivé dat
de wereld alles voor het zeg
gen had.Met heel kleine mens
jes zoals altijd,zet God de we
reldgeschiedenis naar zijn
hand. Jona moet hier als 'zen
deling' vertrekken naar de be
schaafde, maar harteloze en
corrupte wereld, waar het
recht van de sterkste heerst.
Hij moet daar geen donderpre
ken de lucht in slingeren,
maar de mensen doen beseffen
dat een samenlevingdie op
geweld en kracht in plaats
van op recht en liefde berust,
haar ondergang snel tegemoet
gaat. Harde zelfgenoegzaam
heid ligt maar één stap ver
wijderd van zelfvernietiging.
Onrecht
Een moeilijke boodschap, want
Jona kan hier niet zomaar
van boven af met Gods belof
ten of dreigende gerechtig
heid gaan zwaaien. De zende
ling staat tussen degenen tot
wie hij gezonden werd, als
ongerechtige tussen ongerech-
tigen. Ook Jona's levenswijze
is slecht. Dreiging en onheil
gelden evenzeer voor hem'.
Het onrecht dat aan armen en
kleinen wordt aangedaan in
een wereld waar de sterkste
heerst, is een onrecht aan God
zélf aangedaan: verkon
dig daa r aan de mensen.... dat
't ook mij raakt!"
DR. HANS JANSEN
LEIDEN - Herv. Gem.: Hoogl. kerk 10
ds. J. Visser, 11.45 oec. stud, dienst; Ma-
rekerk 10 ds. Meijers, avondmaal, 5 ds.
Van den Berg Den Haag; Maranathakerk
10 ds. v. Achterberg avondmaal; Bethle-
hemkerk 10 ds. Pannekoek; Bevrij
dingskerk 10.30ds. Boogert, avondmaal;
Vredeskerk 10 dr. Lamping; Waalse kerk
10.30 ds. Rib; Acad. Ziekenhuis 10 ds.
Brederveld; Diac. huis 10.30 mevr. ds.
Van Everdingen; Merenwijk 10 pastor
Van Well. Geref kerk oude Vest 10 ds.
koolstra, dienst met doven.
Geref. Kerk: Zuiderkerk 10 en 5 ds.
Sijtsma; Petrakerk 10 en 5 dr. Aalders 't
Harde; oude Vest 10 ds. Koolstra 5 ds.
Hortensius; Maranathakerk 10 ds. v.
Achterberg, 5 ds. Koolstra; Bevrijdings
kerk 9 en 5 ds. Bovenberg; Groenhoven
10 ds. Hortensius. In alle diensten
avondmaal. De dienst in O. Vestkerk is
ook bedoeld voor doven. De Mirt 10 hr.
Huigen; Mierennest 10 hr. Spijker.
Dolerende Noodgemeenten Groot Lei
den (Pieterskerkstr. 1): 8.30 en 5 hr.
Maaskant, Ens.
Geref. K. Vrijg. (Herengr. 70): 10 en 5.
Chr. Geref K. (Steenschuur 9): 10 en 5 ds.
Carlier.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref. Gem. in Ned. Bethl. kerk Drift
straat): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 ds. Kuipers.
Remonstr.-Doopsgez. Gem. (Pieters
kerkstr. 1): 10 Postema, postema, Arn-
Baptistengemeente (O. Rijn 3): 10 ds. v.
Mameren.
Evang. Christengemeenschap (Middels-
tegr. 3): 10 hr. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw. singel 21): 5.
Evangeliecentrum Zijlsingel 2: zond. 10
en di. 8 evang. Zijlstra.
Pinkstergemeente (O. A 3): 3 hr. Eiker
bout.
Leger des Heils (Hooigr.): 10 en 7.30.
Nieuw-Apost. Kerk lH. Rijndijk 24): 9.30
en 4. wo. 8.
Christian Science (Steensch. 6): 10.30
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Steensch. 6): 10.15.
Oud-Kath. Kerk (Zoeterw. singel): 10.
Vrij-Kath. Kerk (Vreewijkstr.): 10.30.
Rooms-Kath. kerken: Merenwijk zat. 7,
zond. 10; Haagweg zat. 7, zond. 9, 10.45,
12 en 6.30; Steenschuur zat. 10 en 7, zond.
8.30, 10, 11.30, 6 en 7; Lammenschans-
weg zat. 7, zond. 9, 10.30, 12 en 6; Haar
lemmerstraat zat. 7, zond. 9.30 en 10.45;
Rijndijk 281 zat. 7, zond. 9.30 en 11.30;
Boshuizerlaan zat. 7, zond.9.30 en 11;
Herensingel zat. 7, zond. 10.45, 12.15 en
6.30.
ABBENES - Herv. Gem.; 9.30 ds. Den
Harder, 7 ds. Goverts.
AARLANDERVEEN - Herv. Gem hr.
De Wolf Alphen, 7 ds. Wolthaus. Geref.
Kerk; 10, ds. Vree, 6.30 v. Harmeien.Chr.
Geref. Kerk 9.30 dienst, 3 ds. Rietveld
Maarssen. Rk Kerk zat. 7, zond. 7.30 en
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: Adventskerk 9.30 ds. Hane-
maayer, 6.30 hr. Van Heusden van Youth
for Christ Driebergen, jeugddienst;
Kruiskerk 9.30 ds. Broeyer De Bilt; Op-
standmgskerk 9.30 ds. Lefeber, 6.30 ds.
Oort; G. Herderkerk 9 dr. v. Santen; De
Bron 10.30 dr. v. Santen, 6.30 ds. Hoog-
endijk; Driehoorne 7 dr. v. Santen; Oud-
hoornse kerk 10 ds. Oort; Sionskerk 9.30
en 6.30 ds. Verploeg, avondmaal.
Geref. Kerk Mar. Kerk 9.30 hr. Brouwer
Katwijk, 6.30 ds. Vree; Salv. Kerk 9.30
ds. v. Harmeien, 6.30 ds. Brederveld Lei
den (avondmaal); G. Herderkerk 10.30
en 6.30 ds. De Ruiter; De Bron 9 ds. De
Ruiter, 9.30 ds. v.d.Werf, 6.30 ds. Hoge-
Geref. K. Vrijg.: 8.45 en 6.30 stud. Wil-
Geref. K. Vrijg. Buiten V.; 9.30 hr. Fró-
ling, 4.30 ds.Roukema Katwijk. Chr. Ge
ref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. De Jong Drie
bergen, avondmaal. Oud-Geref. Gemee
nte: 9.30 en 4, wo. 22 juni 7.15 ds. Slager.
Baptistengemeente: 10 en 6.30 ds.
Koekkoek; Noord (Spoitlaan) 10 hr. Vis
ser. Volle-Evang. Gem. (school Prelu-
deweg): 10 hr. v. Putten.Leger des Heils:
10 en 6.30, Corn, de Vlamingstr. Moluks
Prot. Kerk: 4 mej. DS. Nussy. Moluks
Evang. Kerk: 11 ds. Sitanala. Rk kerken:
Bon. kerk zat 7, zond. 8.30, 10 en 11.30;
Pius zat. 7, zond. 9, 10.30 en 11.45; De
Bron zat. 6.30, zond. 8.30 en 11.
BENTHUIZEN - Heiv. Gem.: 9.30 en 6
ds. Den Dikken. Geref. Gem.: 9.30 lees-
dienst, 2.30 ds. Honkoop R'dam.
BODEGRAVEN - Heiv. Gem.: Dorps
kerk 10 en 6.30 ds. De Vreugd; Salvator-
kerk 10 en 6.30 ds. Droogers; Bethl.kerk
10 en 6.30 ds. Molenaar Scheveningen. In
alle diensten avondmaal. Geref. Kerk:
9.30 en 6.30 ds. Buitenhuis.
BOSKOOP: Herv. Gem 9.30 en 6.30.
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Dijkstra,
avondmaal; De Stek 9.30 ds. Oostenbrug
Ridderkerk. Chr. Geref. Kerk: 9.30 en
4.30 stud. Van Langevelde Nunspeel.
Geref. Gem.: 9.30 en 6. Opwekkingsge
meente (Concordia): 9.30. Verg. v. Gelo
vigen (Nieuwstr.): 9.30 en 5. RK kerken:
zat. 7, zond. 8.45, 10 en 11.30 (kerk); Ont
moeting zat. 5.30, zond. 10.30.
HAZERSWOUDE - Herv. Gem.: 9.30 ds.
Blenk Woubrugge, 6.30 ds. Jonkers
Utrecht, jeugddienst. Geref. Kerk: 9.30
en 5 ds. Versluys. RK kerk: Het Anker
zat. 7, zond. 8.45 en 11.45; Bemardus
zond. 10; dorp zat. 7, zond. 10 en 11.30.
HILLEGOM - Herv. Gem.: 10 ds. Boon
stra, 7 ds. Den Tonkelaar Warmond, in
geref. kerk. Geref. Kerk: 10 ds. Pouwels,
7 ds. Den Tonkelaar Warmond. Chr. Ge
ref. Kerk: 10 dienst, 7 ds. Van Dijk, Gou
da. RK kerk: Martinuskerk zat. 7, zond.
8.30, 10, 11.30 en 12.45; Jozefkerk zat. 7,
zond. 8.30, 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gem.: 10 dr. v.
Vliet. RK kerk: zat. 7, zond. 10.
DE KAAG - Herv. Gem.: 9.30 ds. Car-
stens. RK kerk: zat. 7, zond. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: Dorpskerk 9.30 ds. Gebraad, 6
jeugddienst; Ontm.kerk 10 hr. Stroo
Koudekerk, 6.30 Ds. Gebraad. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Vrolijk, avond
maal.RK kerk: zat. 7, zond. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE - Herv. Gem.: N.
Kerk 10 ds. Catsburg, 6 ds. Bronsgeest
Nieuwkoop; Oude Kerk 10 ds. Boer, 6 ds.
Vroegindewey; Ichthuskerk 10 ds. De
Vos, 5 ds. Hovius; Pniëlkerk 9.30 ds.
Vroegindewey, 6 ds. Kool; Gr. v. Pr.sch.
10 ds. Vink; Overduin 2 ds. Baas. Geref.
Kerk: Vredeskerk 9.30 en 5 ds. v. d.
Horst; Tr.kerk 9.30 en 5 ds. De Vries.
Avondmaal. Geref. Kerk Vrijgem.: 10.15
ds. Vreugdenhil, 3.30 ds. Zomer. Chr.
Geref. Kerk: 10 en 5 ds. v. d. Ent. Vol
le-Evang. Gem. (Voorstr. 100): 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: 10 en 7 ds. v. d. Linden, avond
maal. Geref. Kerk: 8.30, 10.30 en 7 ds.
Swierts, avondmaal.
A
LEIDERDORP - Herv. Gem. en Geref.
Kerk: Dorpskerk 10; Hoofdstraatkerk 10
en 6.30 ds. Van Loenen; Scheppingskerk
9 en 10.30 mevr. Sysling, 5 ds. Doesburg.
Baptistengemeente: heden 7 bidstond,
morgen 10 br. De Vries, avondmaal. RK
kerk: zat. 7, zond. 9 en 10.30.
LEIMUIDEN - Herv. Gem: 9.30 hr.
Goedhart Nieuwkoop. Geref Kerk: 9 hr.
v. d. Kraan R'dam, 7 ds. Krol, Vijfhuizen,
10.30 campingdienst, hr. v. d. Kraan. RK
kerk: zat. 7, zond. 7.30, 9 30 en 11.15.
LISSE-Herv.Gem.: grotekerk 10.30ds.
v. Bruggen Hillegom; Pauluskerk 9 ds. v.
Bruggen, 7 ds. v. Winterswijk Benne-
broek. Geref. Kerk: 10 ds. De Wit, 7 ds.
Huisman Rijnsburg. Geref. K. Vrijg.:
10.15 en 4.30 ds. Simpelaar. Geref. K.
Vrijg. Buiten V.: 10.45 en 5 ds. Schuur
man, avondmaal. Geref. Gem.: 10 en 4.
Oud-Geref. Gem.: 9.30 en 3, 23 juni 7.30
ds. Dorsman. RK kerken. Agatha zat. 7,
zond. 8.30, 10 en 11.30; Poelhuys zat. 7,
zond. 9 en 11.30; Mariakerk zat. 7, zond.
8.30, 10, 11.30; Engelbew. zat. 7, zond.
7.30, 9.30, 11 en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gem.: 9.30 ds. La-
gerwey Den Haag, 6.30 ds. Lefeber Alp
hen. Geref. Kerk' 9.30 en 6.30 ds. Noot-
eboom. Chr. Geref. Kerk: 9.30 em 6.30.
RK kerk. zat. 7, zond. 7.30, 9.30, 11 en
10.45.
NIEUWVEEN - Herv. Gem.: 9.30 kand.
v. Os Utrecht, 6.30 ds. Hanemaayer Alp
hen. Geref. Kerk: 9.30 ds- v. Wijk, 7 ds.
Schouten Baambrugge. Rk kerk: zat. 7,
zond. 9 en 11.
NIEUW VENNEP -Herv. Gem.: 9.3dds.
Goverts, 7 ds. Den Harder. Geref. Kerk:
8.30, 10.30 en 6.30 ds. Rang, avondmaal.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 3 prof. Ooster-
hoff, avondmaal. Rk kerk: zat. 7, zond.
9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gem.: 9.30 ds. Lal-
leman Oude Wetering, 7 kand. Zouten
dijk, Delft. Geref. Kerk Woerdense Ver
laat): 10 en 7 ds. Hoogenraad, Zeist. Rk
kerk: zat. 7.30, zond. 9 en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gem.: gr. kerk
Binnen 10 ds. Meulendijk R.dam, 7 ds.
Keuning; Sole Mio 9 ds. Keuning; Zee
Hoofdstr. 10 ds. Keuning, gezinsdienst;
De Rank 10 hr. Govert Zeist, 5.30 dr. Jan
sen, 7 ds. Hovius Katwijk aan Zee. Geref.
Kerk: Hoofdstr. 10 ds. Warnink, 7 ds.
Bouma; Vinkenlaan 9.30 ds. Bouma, 7
ds. Warnink; st. kerk 11 ds. Bosman. In
de kerken Hoofdstr. en Vinkenlaan
avondmaal. Rk kerken: Zee 9, 11 en 7;
Binnen 8, 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT - Herv. Gem
10 dr. Jansen Noordwijk. Rk kerk: Jozef
zat. 7, zond. 8.10.11.30 en 6; Viktor zat 7,
zond. 8. 9.30, 11 en 6; S. Bavo 9.30; S.
Maria zat. 7.15, zond. 10.
OEGSTGEEST - Herv. Gem.: Gr. kerk
9.30 prof. De Jonge en dr. Van Moorsel,
oec. dienst; Pauluskerk 10 ds. De Jong
R.dam; Gem.centr. 10.30 dr. Kist Velp, 7
ds. Heemskerk; Van Wijckerslooth 4.30
dr. Kamma. Geref. Kerk: 10 ds. Heems
kerk; gem.centr. 7 ds. Heemskerk. Ge
ref. K. Vrijg. Buiten V.: 8.45 en 4 ds. v. d.
Berg. Rk kerk: Will.kerk zat. 7, zond. 9,
10.30 en 12; Bon.kapel zat. 6.30, zond. S.
Volle-Evang.gem. (gem.centr.) 4 hr. v. d.
Brugge.
OUD ADE - Rk kerk: zat. 7, zond. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gem.: 9.30 ds. Bronsgeest. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Meijer Uithoorn,
avondmaal. Rk kerk: zat. 7, zond. 8.15,
9.45 en 11.30. Remonstr. Gemeente: 7.15
ds. Knoppers, Utrecht.
ROELOFARENDSVEEN - Rk kerken-
P. Banden zat. 7, zond. 8,9 30,11 en 12.15;
M. Pres. zat. 7, zond. 8, 9.30 en 11.
RIJNSATERWOUDE-Herv. Gem.: 9.30
en 7.30 ds. De Kruijf, avondmaal. Chr.
Geref. Kerk: 9.30 en 2.15 ds. Bouw,
avondmaal.
RIJNSBURG - Herv. Gem.: grote kerk
9.30 ds. Van Ieperen Bergschenhoek, 5
hr. Goedhart Nieuwkoop, jeugddienst;
Bethelkerk 9.30 drs. Dee te O.geest, 5 ds.
Van Ieperen. Geref. Kerk: Petrakerk
9.30 en 5 ds. Baayen; lm.kerk 8.30,10 en 5
ds. Damsma; Mar.kerk 9.30 en 5 ds.
Huisman. Avondmaal. Camping Ko
ningshof 10 hr. Poppe. Geref. K. Vrijg.-
10 en 5.15. Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 7
ds. Van Sorge Schiedam. Evang. Chris
tengemeente (aula mavo): 10. Rk ge
meenschap (aula tuinb.sch.): zat. 7, zond.
10.30.
RIJPWETERING - Rk kerk: zat. 7, zond.
7.30, 9 en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gem.: 9 dr. Jan
sen Noordwijk, 10.30 ds. Carstens De
Kaag, 6.30 ds. Glashouwer Driebergen.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v. d. Kamp Hille
gom, 7 mr. Reugebrink Leiderdorp. Chr.
Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Rebel. Rk kerk:
zat. 7, zond. 8, 9.30 en 11.
TER AAR - Herv. Gem.: 9.30 ds. Lin-
denburg, 6.30 ds. Quak Vianen. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Bezemer, avond
maal. Rk kerk: Langeraar zat. 7, zond. 8,
9 30, 11 en 12.15; dorp 9 en 12.
VALKENBURG - Herv. Gem.: 10 en
6.30 ds. Overgaauw, avondmaal. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. v. Halsema Kat
wijk. Geref. K. Vrijg.: 9.30 en 5.15 ds.
Gootjes Leiden, avondmaal.
v VOORHOUT - Herv. Gem.: 10 hr. Da
Costa O.geest. Rk kerk: zat. 7, zond. 9,
10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gem.: Dorps
kerk 10 vic. Bijl, 7 hr. Jansen; Hulp en
Heil 10 ds. Lentz; aula NH 9.30 ds. v. d.
Schoot. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. De
Zeeuw. Geref. K. Vrijg.: 10.15 en 4.30 ds
Boxman. Rk kerken: M.G.kerk zat. 7,
zond. 8, 10 en 11.30; Laur.kerk zat. 7,
zond. 8.30, 10.30 en 12.
WADDINXVEEN - Herv, Gem.: Brug-
kerk 9.30 kand. Heuvelman, 6.30 ds.
Verboom; Hoekst. 9.30 kand. v. Harten,
6.30 kand. Heuvelman; Bethelkerk 9.30
ds. Verboom, 5 ds. Bultman; Immanuel-
kerk 9.30 ds Kievit, Gouda, 7 ds. Teeu-
wen. Geref. Kerk: Kr. kerk 9.30 ds. Vol
lenhoven, 5 ds. Moderaar; Ontm. kerk
9.30 ds. Modderaar, 7 ds. Voilenhoven.
Chr. Afgesch. Gem.: 9.30 en 5 ds. Ver
loop. Volle-Evang. Gem. (Lindengaarde
17ay. 9 30. RK kerk: Viktorkerk 10;
Ontm. kerk 8.30 en 11 45.
WARMOND - Herv. Gem.: 10 ds. Den
Tonkelaar. RK kerk: zat. zat. 7, zond.
8.30. 10 en 11.30.
WASSENAAR - Geref. Kerk: 10 en 7 ds.
v.d. Meulen, avondmaal; Zuid 10 en 7 ds.
De Zwart Voorschoten, avondmaal.
Ned. Prot. Bond: 10.30 ds. Spijker Den
Haag.
WOUBRUGGE - Herv. Gem.: 9.30 kand.
Boer, Utrecht, 6.30 ds. Blenk. Geref.
Kerk: 9.30 ds. Huizebosch, 6.30 ds. De
Wit, Lisse. Rk kerk: zat. 7, zond. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gem 9.30 drs.
Kattenberg Voorschoten. Geref. Kerk:
9.30 en 7 hr. v. d. Zwan Driebruggen. Rk
koek: zat. 7, zond. 9 en 10.45.
ZOETERWOUDE - Herv. Gem.: 10 ds.
Schoch, zat. 7.30 avondgebed, daggelijks
7.17 morgengebed. Rk kerken: Janskerk
zat. 7.30 zond. 9.30; Chr. D. kerk zat. 7,
zond. 8.30 en 10; Rijndijk Meerburg zat.
7, zond. 10, 12 en 9.
ZWAMMERDAM - Herv Gem.: 9.30 en
6.30 ds. Mostert, avondmaal. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. v. .d. Heiden,
avondmaal.
