In de „long-drink" van
zuidpool kunnen we ons
gemakkelijk verslikken
Ijsbergen voor
Saoedi Arabië
ZATERDAG 19 FEBRUARI 1977
EXTRA
PAGINA 21
WETENSCHAP
en
TECHNOLOGIE
door
P. Bok
In de gaarkeuken van het weer op aarde, het
Zuidpoolgebied, wordt op het ogenblik een
long-drink toebereid met zo'n gigantisch blok ijs,
dat de mensheid zich daarin over enige tijd be
hoorlijk kan verslikken.
Geconstateerd is, dat het Ross-ijsplateau bij An
tarctica zich geleidelijk losmaakt van de zeebo
dem en dat het gevaar dreigt, dat de vele duizen
den kubieke kilometers ijs van dit plateau de
oceanen opzwermen, smelten en het zeeniveau
op aarde met minstens 7 meter zouden verhogen.
En dat is nog maar een begin, want
er zijn ook aanwijzingen dat de
temperatuur van de atmosfeer ge
leidelijk stijgt, waardoor poolijs
zou smelten en het niveau van de
ocanen op den duur met meer dan
zestig meter zou stijgen. Dit zou
vrijwel de doodsteek zijn voor de
menselijke beschaving en samenle
ving zoals wij die thans kennen.
Maakt U zich overigens persoonlijk
geen zorgen: processen als deze heb
ben een looptijd van duizenden ja
ren. Maar de gevaren zijn veel
reëler dan de risico's van de opslag
van radioactief afval in zoutlagen
in het noorden des lands, waarover
men zich thans zoveel zorgen
maakt. In een bijzonder ongunstig
geval gaat het daar om minder vér
strekkende rampen over pakweg
enkele tienduizenden jaren.
Meteorologen
Geologen en deskundigen van an
dere wetenschappelijke disciplines
onder wie meteorologen hebben
sinds geruime tijd grote belangstel
ling voor het Zuidpoolgebied, dat
met zijn ijsoppervlakte van der
tienmiljoen vierkante kilometer
een zeer grote rol speelt in de vor
ming van het weer op aarde. Vooral
na het Internationaal Geofysisch
Jaar (1959) waarin twaalf landen in
samenwerking diepgaande pool-
onderzoekingen verrichtten, is de
kennis omtrent Antarctica enorm
toegenomen. Met de modernste
technieken heeft men de perma
nente ijslagen in de diepte kunnen
peilen, ijsmonsters tot kilometers
diep kunnen nemen en uit die mon
sters afgeleid, welke tijden duizen
den en honderden jaren geleden
extra koud of uitzonderlijk warm
zijn geweest. Dat maakte het moge
lijk, allerlei vast te stellen over het
klimaat op aarde in een ver verle
den. Men heeft in het ijs sporen ge
vonden van vroegere vormen van
fauna en flora, die theorieën beves
tigen over een oer-continent dat
miljoenen jaren geleden gescheurd
is in de thans bestaande en nog
steeds uiteendrijvende continen
ten.
- '1
Een imposant beeld van I
Horlick-gebergte op de grens v<
het oostelijke en het westelijke
splateau van AntarcticaSlechts
toppen van dit duizenden metei
hoge gebergte steken over de per
manente ijsvlakten van Antarctica
uit en zij zijn dan nog meestal al
thans eenzijdig bedekt met dikke
sneeuwlagen.
In een tijd, dat de mens in staat is
een auto naar de maan te sturen en
daar een tijdje rond te rijden vergt
het technisch en organisatorisch
geen groot probleem om bv ook
enorme gebieden van Antarctica en
Groenland met een laagje as of
donkere stof, bv roet te bedekken,
waardoor het zonlicht minder
wordt teruggekaatst en de zonne
warmte door een groter absorptie
vermogen van de donkere boven
laag beter in het ijs kan doordrin
gen. Het smeltproces in werking'
stellen is al een betrekkelijk een
voudige opgave, en voor zover men
thans kan nagaan zal een in wer
king gezet proces zich zonder veel
moeilijker tegenmaatregelen zelf
langs natuurlijke weg voortzetten,
zoiets als een kettingreactie of
dominostenen-effect.
Een op l januari 1974 door een weersateliet gemaakte foto
Rossplateauwaarboven een zware stormwerveling te zien is.
zich geleidelijk van de zeebodem
afweekt. Het is een proces, dat al
zo'n duizend jaar aan de gang lijkt
te zijn, maar pas onlangs door mo
derne waarnemingstechnieken
kon worden vastgesteld.
Verschillen
Wat echter min of meer verontrus
tend is, zijn de ontwikkelingen van
de geologisch recente tijden. Om
dit te begrijpen moet men iets afwe
ten van dit enorme Antarctische
continent.
Er bestaat een groot essentieel ver
schil tussen de Noord- en de Zuid
pool De Noordpool bevindt zich op
een bevroren zee, de Zuidpool op
een landmassief dat gemiddeld
meer dan 2000 meter boven het
zeeniveau uitsteekt en bedekt is
met honderden meters, hier en daar
kilometers dik ijs. Er bevinden zich
bergmassieven met toppen tot
meer dan 6000 meter, dat is hoger
dan de hoogste Europese berg, de
Mont Blanc.
Op dit continent bevinden zich
naar vrij nauwkeurige ramingen 27
miljoen kubieke kilometers ijs. Die
liggen op land, drijven niet zoals bij
de Noordpool al voor negentiende
in het water onder het oppervlak
teniveau. Die ijsmassa's van de
Zuidpool dragen dus niet bij in het
algemene waterniveau in de ocea
nen, zoals hét Noordpoolijs wel
doet.
Een deel van het Antarctische ijs
bevindt zich wel in zee in plaats van
op land, namelijk de uitlopers van
vele kustgletschers, maar vooral
enkele zeer grote ijsplateaus voor
de kust, die rusten op de oceaanbo
dem. De grootste twee van die ij
splateaus zijn de Rossvlakte van
530.000 vierkante kilometer en een
tweedelige ijsvlakte in de Weddel-.
zee van 400.000 vierkante kilome
ter. Voor de locatie van die ijsvlak
tes verwijzen wij naar bijgaande
kaart, waar dergelijke verschijnse
len als zwarte vlakken zijn gete
kend.
Het is een bekend verschijnsel, dat
ijsbergen als gevolg van het soorte
lijk gewicht van ijs voor negen
tiende van het volume onder water
steken. Dat is bij het Noordpoolijs
het geval maar niet met het ijs van
de plateaus, in de Zuidpool. Die
rusten op de zeebodem en steken
veil hoger dan slechts eentiende
boven het zeeniveau uit.
Bij het Rossplateau heeft men nu
een verontrustend verschijnsel
waargenomen, namelijk dat het
Zeebodem
Men neemt aan, dat de Ross-massa
losweekt door verschijnselen in de
zeebodem. In de eerste plaats zou
den hiervoor bewegingen in de
zeebodem verantwoordelijk kun
nen zijn, die ook leiden tot een ver
dere onderlinge verwijdering van
de continenten.
Maar men neemt aan dat ook een
sterke verhoging van de bodem-
temperatuur verantwoordelijk is.
Onwaarschijnlijk lijkt dit niet, want
merkwaardig genoeg voor dit bitter
koude gebied met een gemiddelde
luchttemperatuur van meer dan
vijftig graden Celsius onder nul
heerst er hier ook vulkanische acti
viteit. Aan de rand van het Rosspla
teau bevindt zich de ruim 4000 me
ter hoge vulkaan Erebus. Hoewel
het een dode vulkaan is in zoverre
dat er in historische tijden geen
erupties zijn waargenomen, blijkt
zich bij die vulkaan wel een stijging
van de temperatuur ondergronds
voor te doen. Dit kan een smelten
van het ijs op de zeebodem tot ge
volg hebben, vooral ook omdat de
druk van het ijs op de bodem bij
zonder groot is en het smeltpunt
van ijs daalt naarmate de druk gro
ter wordt.
Dat laatste is
kend verschijnsel, omdat de mo
gelijkheid van schaatsenrijden er
op berust. IJs is op zichzelf hele
maal niet zo glad, dat men er op
zou kunnen glijden. Dat is alleen
mogelijk doordat het ijs smelt on
der druk van de schaatsijzers,
waardoor men als het ware over
een dun laagje water glijdt. Van
daar ook dat met smalle dunne ij
zers sneller gereden kan worden,
want dan wordt de druk van het
gewicht van het lichaam over een
kleiner oppervlak verdeeld,
waardoor het smelteffect op het
raakvlak sterker wordt.
Zeven meter
Om terug te keren naar het Ross
plateau: wanneer dit ijsgevaarte
inderdaad losweekt en als een gi
gantische ijsberg met een opper
vlakte van ongeveer die van Spanje
(ruim twaalf maal Nederland) en
naar het noorden de oceaan in
zwerft, zullen de miljoenen ku
bieke kilometers ijs gaan smelten
en het algemene zeeniveau met on
geveer zeven meter doen stijgen.
Wat dit voor lage kustgebieden'
zoals Nederland betekent, is duide
lijk, want tegen deze stijging is zelfs
een super-delta-niveau van zeedij
ken niet bestand. Het zou ontelbare
miljarden kosten om ons tegen een
dergelijke wateroverlast te be
schermen, en alle haveninstallaties
die in open verbinding met de zee
staan, zoals die van Rotterdam,
zouden verloren gaan.
Dat is echter nog maar kinderspel
vergeleken bij wat er verder kan
gebeuren. Er zijn aanwijzingen
voor een geleidelijk iets stijgende
temperatuur in het gehele Zuid
poolgebied. Zet die algemene tem
peratuurstijging zich ook naar el
ders voort en zouden bv alle 27 mil
joen kubieke kilometers ijs op
aarde gaan smelten, dan stijgt het
dan zestig meter. Dat betekent een
ramp voor de gehele menselijke be
schaving en samenleving. Want bij
het smeltwater van het Antarcti
sche continent zou zich ook nog het
smeltwater voegen van de miljoe
nen kubieke kilometers ijs die het
vasteland van Groenland bedek
ken.
Overstromen
Het merkwaardige maar wel lo
gisch verklaarbare verschijnsel
doet zich voor, dat vooral in de Wes
terse wereld de dichtstbevolkte en
hoogst geïndustrialiseerde gebie
den beneden en zelfs ver beneden
dit nieuwe zeeniveau zouden ko
men te liggen. Het Roergebied, de
Noordduitse laagvlakte, de Engelse
industriegebieden en bevolkings
concentraties evenals de Ameri
kaanse concentraties langs de
oostkust zouden overstromen. De
Chinese concentraties langs de
kust delen dan dit lot, terwijl Afrika
in een paar eilanden uiteen zou val
len.
Een en ander moet leiden tot een
nachtmerrie voor de menselijke
samenleving en beschaving.
In het Westen heeft men in de eer
ste jaren na de Tweede Wereldoor
log nogal eens angst gehad voor het
opzettelijk veroorzaken van deze
rampzalige verschijnselen. Tussen
Oost en West leek toen een af-
schrikkingsevenwicht in de nu
cleaire bewapening tot een soort
patstelling te leiden. Maar wanneer
Rusland, dat in bevolkings- en in
dustrieconcentraties vrijwel niets
te lijden zou hebben van een we
reldwijde stijging van het zeeni
veau via meteorologische oorlogs
wapens zou bewerkstelligen dat
het Westen rampzalig zou worden
getroffen, werd een voor de gehele
mensheid fatale kernoorlog onno
dig.
Mede daarom wordt al tientallen ja
ren in het Westen gestreefd naar in
ternationale akkoorden over de
uitbanning van meteorologische
wapenen, die ook op ander gebied
nog wel voor de nodige verrassin
gen zouden kunnen zorgen. Over
igens kan men ook op andere wijze
dan meteorologische manipulatie
het smelten van de ijsmassaas van
de poolgebieden bevorderen.
Benauwend
De daaruit voortvloeiende terugval
van de menselijke samenleving
technologisch en wel
vaartsniveau van een paar eeuwen
terug zou al na betrekkelijk korte
tijd, minder dan één generatie, Rus
land meer effect opleveren in de
strijd naar wereldhegemonie dan
welke vorm van kernoorlog dan
ook. Per slot van rekening zou zo'n
algemene terugval naar een niveau
van het verleden voor Rusland een
veel kleinere stap achteruit zijn dan
voor het Westen.
Een benauwende gedachte, deze
"ijselijke" mogelijkheden. Die
mogelijkheden bestaan ook nu de
ruimtevaarttechniek zich in ijl
tempo ontwikkelt. Het is met de
huidige kennis, technologieën en
technieken mogelijk om enorme
zonnespiegels in de ruimte te
bouwen, die bepaalde plaatsen op
aarde zeer sterk kunnen verhitten.
Het enige "maar" van die techniek
met het doel het poolijs te laten
smelten is de omstandigheid, dat
de tegenpartij zich niet onbetuigd
zal laten en met eigen ruimtetech
nieken wel zorgen zal voor vernie
tiging van dergelijke diabolische
instrumenten in de ruimte.
Een Frans wetenschappelijk
bureau heeft plannen gemaakt
om ijsbergen uit het Zuidpool
gebied naar Saoedi Arabië te
brengen teneinde tegemoet te
komen aan de in dat land be
staande behoefte aan zoet wa
ter voor menselijke consump
tie, industriële doeleinden en
irrigatie.
In de experimentele periode
wil men een ijsberg van 100
miljoen ton (dwz eentiende
van een kubieke kilometer)
over een afstand van bijna
achtduizend kilometer versle
pen.
Dat is een reis van zes tot
twaalf maanden omdat de
vaarsnelheid laag moet blij
ven: 2 km per uur. Berekenin
gen hebben aangetoond, dat de
berg wel aanzienlijk zal smel
ten tijdens dit transport, maar
dat er nog genoeg overblijft om
het experiment lonend te ma
ken. Het verlies zal enigszins
beperkt worden door het ijs te
beschermen met een dikke
huid van schuimplastic om te
voorkomen dat het warme
zeewater het gevaarte teveel
aantast. Vijf sleepboten moe
ten de klus klaren.
Ijsbergen van Antarctica zijn
voor een dergelijke onderne
ming geschikter dan die van
het Noordpoolgebied, omdat
zij over het algemeen een ta-
felvorm hebben en niet zo snel
kapseizen.
Is het gevaarte eenmaal op de
plaats van bestemming, dan
rijzen er nieuwe moeilijkhe
den, namelijk het transport
van het smeltwater. Men wil
de ijsberg met verwarmde ka
bels in stukken snijden van
ongeveer 45 meter dikte en
deze daarna naar speciale
kustbekkens slepen om dan de
zon haar werk te laten doen.
Naar schatting is de berg dan
in zestien tot achttien maan
den verdwenen.
Overigens hebben deskundi
gen er op gewezen, dat dit soort
experimenten niet zonder ge
vaar zijn. Zij kunnen niet zon
der meer worden toegepast
voor b.v. bevloeiing en
vruchtbaar maken van woes
tijnen als de Sahara. Daardoor
zouden namelijk omvangrijke
meteorologisch veranderin
gen optreden, waarvan men de
draagwijdte voor grote delen
van de aarde nog niet kan
Het Zuidpoolgebied "Antarctica" in grote lijnen in beeld gebracht. Het
enorme vasteland is grijs getekendwaarin zich gearceerde bergmassieven
bevinden, die met hun ruggen en toppen boven het gemiddelde ijsniveau
verheffen. In die schuin gestreepte massieven zijn als sterren de hoogste
drie toppen met hun hoogte in meters aangegeven, Vinson,Markham en de
vulkaan Erebus op de rand van het Rossplateau. De aan het vasteland
verbonden ijsplateaus die niet op het vasteland maar op de zeebodem
rustenen de uit de kusten lopende gletschers zijn zwart getekend. Om het
vasteland een dikke streepjeslijn die ongeveer de grens van het perm anente
pakijs weergeeft.
Ten zuiden van de naam Ross Zee (vergis u niet, dat is naar boven op de
tekening) bevindt zich (in zwart) het enorme Rossplateau, dat thans los
schijnt te raken van de zeebodem. Het plateau is ongeveer zo groot als
Spanje. Zoals uit de twee lijnen voor de pakijsgrens bij de Ross Zee blijkt is
deze zee niet bedekt met pakijs,maar alleen des winters met drijfijs en des
zomers vrijwel ijsvrij.
De segmenten in dunne streepjeslijnen als taartpunten over het Antarcti
sche continent duiden de nationale claims op delen van het Zuidpoolgebied
aan. Aan de uiteinden van de radialen naar de Zuidpool zijn de lengte
graden van de theoretische grenzen van de "nationale" territoria aange
geven. De poolcirkel waarbinnen de zon een half jaar niet opkomt en het
andere halve jaar niet ondergaat, bevindt zich met de Zuidpool als mid
delpunt op de plaats van de boog, die de Argentijnse nationale claim
aangeeft.
