Monumenten
van Industriële Revolutie
BRUGCEN HERENGR.4CHT- ZIJLSINGEL
LEIDEN
LEIDEN In het unieke nieuw-
bouwgebied tussen Herengracht
en Zijlsingel is er bijna geen
straat te vinden zonder brug; dit
gedeelte van de binnenstad telt
op het ogenblik maar liefst veer-
tien bruggen. Erfenis van een wa-
i terrijk verleden.
Halverwege de zeventiende eeuw
beslaten de Leidse regenten de stad
uit tebreiden met het gebeid tussen
Zuidsingel en Nieuwe Rijn. Dat
vereiste in 1659 de aanleg van de
Lourisbrug en de Herenbrug over de
i Herengracht en de Rijnbrug langs
de Herengracht over de Zuidsingel
Twee jaar later. in 1661,
was ook de Kerkpleinbrug klaar, die
nu de ir. Driessenstraat verbindt
met de Oosterkerkstraat. De overi
ge bruggen die de verbinding van de
ze stadsuitleg met de "buitenwereld"
verzorgen, zijn de Zuidsingelbrug,
over de Zuidsingel, de Rij brug over
de Nieuwe Rijn en de Weversbrug
OV2V de Zijlsingel.
j Tussen de Zuidsingel en Nieuwe
i Rijn lopen de Herengracht, Oranje
gracht en Waardgracht. Over de
Waardgracht lagen vier bruggen, de
le tot en met Vierde Waardbrug.
De Eerste in verloren gegaan bij de
bouw van 't Huis op de Waard",
een bejaardencentrum dat langs de
Nieuwe Rijn dwars over de Waard
gracht is gebouwd. De oorspronkelijke
Waard bruggen dateren van 1660;
dat waren stenen bruggetjes, zoals
nu nog de Zuidsingelbrug. Aanvan
kelijk hadden diit soort bruggetjes
in Leiden gemetselde borstweringen,
zogenaamde zonnewachters, maar de
ze werden in 1661 overal vervangen
door de bekende en jarenlang al
tijd eendere ijzeren leuningen. De
oorspronkelijke vier bruggen over de
Oranjegracht kregen dezelfde, vorm
geving en dat een van 1661. Een van
deze bruggen, de Waardkerkbrug, lag
aanvankelijk bij de huidige Ooster
kerkstraat maar werd in 1835 ver
plaatst benoorden de Loods- of
Waardkerk toen, dwars over de Oos
terkerkstraat, langs de Herengracht
een katoenfabriek gebouwd werd,
Bij een latere uitbreiding van deze
fabriek werd de brug andermaal ver
plaatst nu naar het resterende.
Waardkerkpleingedeelte bezuiden de
Waardkerk. Op het ogenblik is de
situatie weer anders, want na de af
braak van de katoenfabriek in 1932
werd de Oosterkerkstraat weer een
doorgaande route en werd de huidi
ge Katoenbrug aangelegd over de
Oranjegracht. Ook het bruggetje
over de Waardgracht moest het toen
ontgelden en werd in een nieuw jas
je gestoken.
Straatarm
zeventiende eeuw en bleef, op de we
derwaardigheden met de katoenfa
briek na, lange tijd ongewijzigd.
Maar in de negentiende eeuw wa
ren veel bruggen aan vervanging
toe. Het le moest in 1867, dus meer
dan tweehonderd jaar na de bouw,
de Oranjebrug onderhanden geno
men worden.
Leiden was toentertijd een
straatarme gemeente (dat klinkt
ons bekend in de oren) en de goed
koopste oplossing was: de stenen
overbrugging vervangen door enke
le stalen balken. De ruimtes tussen
de balken, die in de lengterichting
gelegd werden, werden opge-
werd toegepast bij bijna alle brug
gen in dit gebied. Maar ook elders
in Leiden zijn dergelijke bruggen
te vinden: bijvoorbeeld de Nieuw -
s teeg brug over het Rapenburg, de
Groenhazenbrug en de Doelen-
poortsbrug. Later werd de stenen
bestrating ook wel vervangen door
planken die in de dwarsrichting ge
legd werden; dat is nu te vinden
vuld met stenen die een klein beet
je boogvormig gemetseld wer
den. Daaroverheen kwam de vlak
ke bestrating. Dit nieuwe procédé
De stalen zijkanten van de Oranje-
brug kregen nog enigszins een
boogvorm, zoals de oude stenen
brug ook gewelfd verliep. Ook bij
de Kerkpleinbrug werd voor het
middengedeelte van deze driedelige
brug de boogvorm toegepast, al is
het op een andere wijze. Bij de an
dere bruggen die in het laatste
kwart van de negentiende eeuw
aangepakt werden, werd deze po
ging tot sierlijkheid opgegeven. Het
BIJ DE FOTO'S:
Linksboven is de Kerkpleinbrug afgebeeld die er slecht aan toe is: dranghekken vervangen
de brugleuningen. Het stalen middengedeelte loopt enigszins rond. Rechtsboven: Vanaf de
Zuidsingel ziet men de Mecklenburgerbrug over de Oranjegracht die van 1867 dateert: een tijd
zonder franje. Linksmidden: De Vierde Waard-brug verkeert in een erbarmelijke staat. Mocht
de Waardgracht gedempt worden, dan vindt deze brug. die dienst deed vanaf 1903een
roemloos einde. Linksonder: De Oranjébrug, vlak naast 't Huis op de Waard, mist hier en
daar een stuk leuning. Erger nog fr.i> de hevig roestende brug is de kade er aan toe: het is
een toonder dat 't geheel nog aan elkaar blijft hangen. Nadat de huizenbouw beëindigd is.
gaat men alle kades in het gebied onder han-den nemen. Overigens is duidelijk de boogvor
mige stalen zijkant van de brug te zien. Rechts: Door het scheefhangende hekwerk van de
Mecklenburgerbrug ziet men de al even hard wegroestende leuningen van de Zuidsingelbrug.
De Zuidsingelbrug is nog een tonvormige ste-nen brug.
werden strakke, grauwe bruggen:
monumenten van de Industriële
Revolutie.
Expansie
De Industriële Revolutie begon in
de achttiende eeuw in Engeland
met een opzienbarende reeks uit
vindingen, bijvoorbeeld de stoom
machine. De hele samenleving ver
anderde, want nu pas kwamen er
de grote fabrieken en daarbij de
grauwe arbeiderswijken. Het land
schap veranderde doordat overal
fabrieken met hoge rokende schoor
stenen oprezen, en de eerste spoor
wegen werden aangelegd. Kenmer
kend is dat overal de houten con
structies vervangen werden door
ijzeren.
In Nederland kwam de Indus
triële Revolutie later dan in Enge
land, namelijk pas in de negen
tiende eeuw. De stalen bruggen in
het gebied Herengracht/Zijlsingel
zijn in hun functionele, bedompte
en ijzeren strakheid typisch voort
brengselen uit die tijd: een tijd
van grote armoede maar ook onge
breidelde expansie.
W. dat de bruggen over de Oranje
gracht en over de Waardgracht, als
deze tenminste niet gedempt wordt,
op de monumentenlijst komen, 't
Opmerkelijke daarbij is, dat liet
niet de bedoeling is om de bruggen
te herstellen in him oorspronkelij
ke 17e-eeuwse vorm, dus tonvormig
en van steen, maar ze te laten in
hun huidige 19e-eeuwse vorm. Ook
de Zuidsingelbrug wil men op de
monumentenlijst zetten, maar die
is nog, als vanouds, van steen. De
bruggen die in de Oosterkerkstraat
liggen zullen tonvormig worden om
het verkeer te stremmen. Over de
hoogte en breedte van de Kerk
pleinbrug, in het plan gesteld op
dertien meter, moet nog onderhan
deld worden.
Bij het herstel van de bruggen,
de kosten worden voorlopig geschat
op drie ton per stuk, zal er wel re
kening mee moeten worden gehou
den dat een vrachtwagen van nu
heel wat zwaarder is dan een paard
en wagen van toen: een kostbarè
zaak. Gelukkig dat een groot ge
deelte van deze binmenstadswiik
voetgangersgebied wordt. Het is de
bedoeling dat parkeerplaatsen ko
men bij de meelfabriek en het Ned.
Drukkerijbedrijf. De Waardgracht,
Grcenesteeg en Oranjegracht zou
den dan voetgangersgebied kunnen
worden. Het is te hopen dat de
Waardgracht dan inderdaad een
gracht is, compleet met bruggetjes.
Tekst
Tom Maas
Jan Holvast
Foto's
■VStVA
HAARLEMMERSTRAAT 181
ZILVEREN SIERADEN
JUWELIER v.d. WATER
Overzicht van het gebied Herengracht/Zijlsingel (hieronder zoas het nu is; alleen brug 17, de Eer
ste Waardbrug is er niet meer. daar staat nu een bejaardencentrum. Water is zwart aangegeven,
en industrieterrein geruit. 1. Herenbrug, 2. Lourisbrug3. Kerkpleinbrug, 4. Scheluwbrug5. Haven-
brug. 6. Kleine Havenbrug, 7. Wijnbrug, 8. Zuid-Kijf brug, 9 Mecklenburgerbrug10. Zuidsingelbrug.
11. Noord-Kijfbrug, 12. Vierde Waardbrug, 13. Rijnbrug, 14. Oranjebrug, 15. Nassaubrug, 16. Ka
toenbrug, 17. Eerste Waardbrug (bestaat niet meer), 18. Tweede Waardbrug19. Derde Waardbrug, 20.
Singelbrug, 21. Weversbrug.
tATERDAG 24 JANUARI 1976
O00£___
LV £R
HER E. NGR
^HUTangc
ORANJE
gV<OFGRACHT
oran J F_
WAARD
WAARD
BINNENVEST ORacht
.Binnen,
joosTTi^GeV
NOO^
