BVD EEN TOPZWARE ORGANISATIE!
Ook de eenvoudige loopjongen
bij de PTT wordt
zorgvuldig 'gescreend'
Bij de Nederlandse BVD gaat
er niet aan toe, zoals op deze fo
to uit de 007-film van James
Bond, waarin Sean Connery be
laagd wordt door twee nogal mol
lige dames. Maar misschien zeg
gen ze bij de BVD wel: "jammer"
We kennen ze allemaal wel, die cowboyverhalen uit de BVD-
sfeer: het achtervolgen per sfêeds wisselende limousine van
verdachte buitenlandse heren, het inwinnen van inlichtingen
over landgenoten die gesolliciteerd hebben voor functies bij
de overheid die het predikaat „vertrouwelijk" dragen. Gieren
en brullen met die BVD, wanneer in opvallend onopvallend
burger geklede medewerkers van de Dienst tersluiks, maar
j tevens o zo duidelijk, hun camera's richten op demonstranten
of onder publieke surveillance gehouden Chinese kanselarijen,
i „Ik ben van de BVD, ja, lacht u maar even": een citaat van een
j betrapte veiligheidsfunctionaris, dat inmiddels tot gevleugeld
woord is gepromoveerd. Het zal wel iets met de nuchtere Ne-
I derlandse volksaard te maken hebben, dat wij de veiligheids-
i garantie van onze samenleving met zulk een kritisch oog be-
i zien. Fransen, Engelsen of Duitsers, 'om van de Russen maar te
zwijgen, zijn veel minder dan wij geneigd tot badinerend taal
gebruik wanneer het over de 007-activiteiten gaat.
Door
Alexander Münjimghoff
Nederland, hoewel toch in officiële
documenten bestempeld als een
strategische hoeksteen van het
NATO-blok, wordt door de bewoners
zelf, zo schijnt het, nogal zorgeloos
uit de sfeer van top-secret
geheimhouding weggepraat. Wie
behalve het Friese stamboekvee en
de klompen- en kaasproduktie in dit
land nog andere geheime objecten
weet te noemen wordt al snel met
een scheef oog bekeken.
Wat valt er voor geheims af te
tappen van Nederlandse telefoonge
sprekken? Maar toch gebeurt het. Is
I de BVD misschien bezig om. min of
meer gedwongen door haar isole
ment, in een schijnwereld de
rechtvaardiging van haar bestaan te
zoeken? Met andere woorden: ziet
de Dienst spoken?
Deze simpele vraag zal volgende
maand in een debat in de Tweede
Kamer ter sprake komen. Dan zal
dr. P. van Gorkum, Kamerlid voor
de PR, met voorbeelden en vooral
argumenten komen om te bewijzen,
l dat de BVD in de loop der jaren is
uitgegroeid tot een topzware organi
satie, die zich zo langzamerhand
aan iedere controle dreigt te
onttrekken.
Die op verzoek van de ministeries
bijvoorbeeld onderzoeken verricht
naar de betrouwbaarheid van
sollicitanten voor de zogenaamde
vertrouwensfuncties, en daarbij diep
in de privacy van de doorsnee
Nederlander graaft,
vooruitlopend op zijn kamerbetoog
heeft Van Gorkum een serie lastige
vragen op de minister van
Binnenlandse Zaken, die over de
I BVD gaat, afgevuurd Met name de
al genoemde vertrouwensfuncties
kwamen, daarbij ter sprake.
Hoeveel zijn dat er eigenlijk volgens
de officiële maarstaven? Minister
van Binnenlandse Zaken De Gaay
Fortman rept over 65 000 banen bij
de overheid, die niet dan na een
veiligheidsonderzoek door de sollici
tant kunnen worden vervuld. Van
Gorkum daarentegen komt met een
eigen berekening: alleen al Buiten
landse Zaken en Defensie, de
departementen die voor 100 procent
„gescreened" zijn, oals de vakterm
luidt, leveren ruim dertig duizend
ambtenaren op die, alvorens hun
bureau te kunnen betreden, eerst de
fase van het veiligheidsonde"-oek
Laai de anteceneten hebben
moeten passeren.
Voeg daar dan bij de 30.000
PTT-beambten die gezien hun
gekwalificeerde functie evenmin
onder het veiligheidsonderzoek uit
kunnen, en Je zit al op 60.000
ambtenaren die in meerdere of
mindere mate door de BVD op hun
verleden zijn gechecked.
Zouden al die andere ministeries
dan bij elkaar slechts 5000
ambtenaren hebben die voor scree
ning in aanmerking komen? Van
Gorkum acht dit onwaarschijnlijk,
gezien het feit dat Justitie en
Algemene Zaken bijvoorbeeld al
respectievelijk 47 en 55 procent van
hun personeel (voor wat befreft de
Justitie is de politie daar bij
gerekend) ter voorafgaande keuring
aan de BVD moeten voorleggen.
„En dan heb ik het nog niet eens
over de onderzoeken die de BVD in
de particuliere sector verricht", laat
Van Gorkum weten, „wanneer er
bijvoorbeeld in Den Helder een of
andere marine-installatie moet wor
den gebouwd, wordt de betrouw
baarheid van de mensen die aan dat
project meewerken, vaak dus gewone
arbeiders, door de BVD gecontro
leerd".
Dit klinkt al helemaal sinister; de
kraanmachinist die De Waarheid
leest zou nietmee mogen bouwen
aan accommodaties van de marine
omdat hij, gezien zijn achtergrond,
geneigd zou kunnen zijn bepaalde
aspecten van zijn werkzaamheden
aan de vijand door te brieven.
De farao's en de Gothische koningen
hadden een voor hun tijd typerend
simpele oplossing voor dit soort
problemen: was het Koningsgraf
met de daarbij behorende geheime
schatten eenmaal gebouwd, dan
werden de arbeiders massaal over de
kling gejaagd.
Wat de BVD in onze tijd doet is
preventief: geheimhouding is verze
kerd doordat de betrokken werkne
mers een certificaat van betrouw
baarheid is toegekend.
In totaal berekent Van Gorkum,
zijn er zo'n 100.000 functies die voor
ontrole door de BVD in aanmer
king komen onder de huidige
bepalingen; een brief van de
minister van Binnenlandse Zaken
uit 1969 (Beernink) definieert de
vertrouwensfunctie als „een functie
die de mogelijkheid biedt de
veiligheid of andere gewichtige
belangen van de Staat te schaden
dan wel het naar behoren functio
neren van een vitaal onderdeel van
een departement van algemeen
bestuur of van een daaronder
ressorterende dienst, bedrijf of
instelling in gevaar te brengen." Een
definitie die de geïnteresseerde leek
niet veel wijzer maakt.
De gebezigde terminologie is vaag
en voor subjectieve uitleg vatbaar.
Wanneer is een ambtenaar in de
gelegenheid de veiligheid van de
Staat te schaden?
PPR-lid dr. P. van Gorkum
(foto rechts) heeft minister mr.
W. F. de Gaay Fortman lastige
vragen gesteld. De minister (foto
linkszal er volgende maand, tij
dens een débat in de Tweede Ka
mer, antwoord op geven.
Is de bepaling dat alle ambtenaren
"an BZ en Defensie (laatstgenoemd
ministerie wordt overigens niet door
de BVD, maar door de Militaire
Inlichtingen Dienst gescreened) een
vertrouwensfunctie bekleden niet
wat overdreven? Volgens Van
Gorkum wel degelijk: de assistent
boekhouder bij Defensie, die nooit
van zijn leven een geheim stuk
onder ogen krijgt, hoeft niet zijn
doopceel ter lichting prijs te geven,
is zijn mening: „Het is toch
waanzin klakkeloos te veronderstel
len dat al die ambtenaren geheime
werkzaamheden zouden verrichten.
De functies die ik in de loop van de
twee jaar. dat ik me met deze
materie bezighoud, nagegaan ben,
daarvan heb ik niet begrepen wat er
nou geheim aan was. Maar je krijgt
er intussen wel de situatie door, dat
de BVD binnendringt in het
particuliere leven van Nederlanders,
waar zij niets mee te maken
hebben. De BVD krijgt carte
blanche, dat is het belangrijke punt
in deze kwestie. Onder het mom van
veiligheidsonderzoek kunnen zij zich
aan iedere controle onttrekken".
Een medewerker van het KNMI, die
eind vorig jaar promoveerde, weiger
de om principiële redenen een
dergelijk formulier in te'vullen.
De afdeling personeelszaken van de
weerkundige inrichting stuurde de
man toen een brief, waarin stond
dat zijn positie op het KNMI
„nader zou moeten worden bekeken"
als hij de gevraagde gegevens niet
alsnog zou opsturen. Hij weigerde en
nam contact op met Van Gorkum,
die dienaangaande een vraag stelde
aan de minister.
Het antwoord was duidelijk genoeg:
een ambtenaar is niet verplicht die
staat van inlichtingen in te vullen,
en net is volstrekt ontoelaatbaar dat
hij, wanneer hij weigerachtig is
informaties over familie of medebe
woners te verschaffen, op een of
andere wijze daardoor in zijn
functie bij de overheid geschaad zou
worden.
Loopjongen
Lijst
Formeel is de zaak als volgt
geregeld. Ieder ministerie heeft een
lijst van vertrouwensfuncties in
huis. Deze lijst wordt, volgens een
recente brief van de minister van
Binnenlandse Zaken, geregeld her
zien, waarbij bekeken wordt of de
op die lijst voorkomende functies
nog wel aan de vertrouwens-defini
tie beantwoorden.
Komt er een vertrouwensfunctie van
die lijst vrij, dan plaatst het
desbetreffende ministerie een adver
tentie. De sollicitanten wordt
medegedeeld, dat er een veiligheids
onderzoek zal worden ingesteld. In
zijn eenvoudigste vorm behelst dit
onderzoek het controleren door de
BVD van het speciale inlichtingen-
formulier, dat de sollicitant zelf
moet invullen, en waarop de namen
van zijn directe familieleden, maar
ook die van zijn eventuele
huisgenoten en de periodes dat hij
in het buitenland verbleef (vakantie
in de Oostbloklanden wellicht)
moeten worden vermeld.
„Maar het feit blijft bestaan", aldus
Van Gorkum, „dat van al die 100.000
vertrouwensfunctionarissen, ik houd
dat getal voorlopig staande, maar
ook al zijn het er 65.000, dan vind
ik het nog krankzinnig veel, dat van
al die 100.000 posten stuk voor stuk
een documentatie bestaat, die per
geval tussen de 20 en 30 namen
bev&t. En die moeten allemaal door
de BVD nagetrokken worden. Dat is
toch meer dan belachelijk, eigenlijk.
Ga maar na: twee a drie miljoen
Nederlanders, een mateloze verspil
ling aan geld en mankracht.
Dat komt doordat de definitie van
een vertrouwensfunctie veel te ruim
is. Ik zal tijdens het Kamerdebat
hierover, dat in mei zal plaatsvin
den, met voorstellen komen om in
deze zaak structurele veranderingen
aan te brengen.
Er gebeuren dingen op dit gebied,
die ver van iedere logica staan.
Neem bijvoorbeeld de zaak van die
Jongen, die op een Utrechts
bijkantoor van de PTT solliciteerde
voor de functie van loopjongen.
Daardoor heb ik me voor deze
kwesties geïnteresseerd. De man
werd afgewezen, omdat hij een
abonnement had op De Waarheid
en gesignaleerd was op twee
openbare vergaderingen van de
CPN.
Nou vraag ik je! Als dat al een
reden is om iemand van zo'n functie
af te houden, dan vraag ik me af
wat de BVD van plan is om te gaan
doen, als burgemeester Samkalden
bij de volgende Nieuwmarkt-rel ziek
wordt. Want dan moet de loco-bur
gemeester, Harry Verheij, de leiding
van het politie-apparaat op zich
En Verheij is communist. Die zou
dan toegang hebben tot supergehei
me gegevens, wat hij nu trouwens
toch al heeft. Zoals ook communis
tische Kamerleden in allerlei
commissies zitting hebbèn, waarin
vertrouwelijke gegevens ter sprake
komen. Ik bedoel maar: wat
betekent dan nog die loopjongen in
Utrecht?"
Een argumentatie die hout snijdt,
ook als je bedenkt dat een
loopjongen bij de PTT als hij dat
wil zijn leven lang aan de
staatsposterijen verbonden kan blij
ven, terwijl een wethouder als het
hem tegen zit na vier Jaar het veld
moet ruimen. Er kunnen op alle
mogelijke politieke posten in den
lande uiterst links of rechts
geörientejrde lieden opduiken die
over gegevens zullen beschikken die
in belangrijkheid ver uitstijgen
boven wat de gescreende assistent
boekhouder van Defensie ooit te zien
zal krijgen.
En dat terwijl een van de criteria
voor het weigeren van een
vertrouwensfunctie Juist is, dat de
sollicitant lid is van een anarchisti
sche of fascistische, algemeen
gesteld: anti-democratische organi
satie. De BVD moet door deze
onhandelbare situatie wel aan diepe
wanhoop ten prooi zijn.
Detailwerk
Het feit dat deze situatie al
jarenlang bestaat zonder dat
Nederland daardoor aan een anti
democratisch complot te gronde is
gegaan, vormt een aanwijzing, dat
de BVD inderdaad haar tijd aan
het verdoen is met nodeloos en
nutteloos detailwerk. Al is het
tegenargument dat in veiligheids
kringen gehoord wordt, namelijk dat
Je toch zoveel mogelijk moet
proberen het voortduren van de
cemocratlsche staat te garanderen,
en dus waar het kan je maatregelen
moet nemen, overzeer honorabel.
Waarbij komt, dat de Dienst lang
niet dat waas van geheimzinnigheid
verdient, die haar over het algemeen
wordt toegekend.
Het eenvoudigste veiligheidsonder
zoek, dus waarbij wordt gebruik
gemaakt van dat eerder genoemde
formulier, geschiedt in redelijke
openheid. Pas bij functies die de
sollicitant in aanraking brengen met
werkelijk* geheimen, gaat de BVD
een uitgebreid onderzoek instellen,
waarbij doorgaans gebruik wordt
teipaakt van informanten: geen
geheime agenten die de sollicitanten
onopvallend schaduwen, maar mees
tal een personeelschef of een andere
functionaris, die een redelijk oordeel
over de betrokkene kan vellen.
Geen uitslag
Fen nadeel, zo wordt dat althans
door sommige veiligheidskringen
ervaren, is dat er vaak geen
opheldering kan worden verschaft
over de redenen, waarom een
veiligheidsonderzoek tot een voor de
sollicitant nadelige uitslag heeft
geleid. Er kan een bepaalde reden
worden opgegeven, dat wel, maar
altijd bestaat de kans dat de
werkelijke motieven, waarom de
BVD een negatief advies heeft
uitgebracht, niet aan de betrokke
nen worden meegedeeld.
Waardoor deze, als hij in beroep
gaat, vaak het gevoel krijgt in het
luchtledige te tasten: hij krijgt toch
niet te horen waarom het gaat, en
kan zich dus eenvoudig niet
verweren .Dit soort onbevredigende
situaties werkt natuurlijk een voor
de BVD ongewenste mythevorming
in de hand.
Een wisselwerking ook: door bepaal
de codes gebonden mag de BVD
zich niet al te veel bloot geven, en
kan dus praktisch nooit met
bewijzen komqn dat het allemaal
reuze meevalt. Wat de pers haalt is
meestal te Rangschikken onder de
rubriek lachwekkende miskleunen:
onhandig optreden, een foutieve
Genoeg stof tot schateren of wrevel.
Dat er daarnaast een hoop werk
gedaan wordt dat binnen de thans
vigerende bepalingen als positief
gekwalificeerd kan worden, is
natuurlijk duidelijk.
Subj'ectief
Misschien dat er nooit voldoende is
nagedacht over deze materie. Wie
mag er nou geen vertrouwensfunctie
bij de overheid bekleden: iemand
die De Waarheid leest, een lid van
'de CPN, een weigeraar van de
volkstelling of een persoon waarvin
contacten r.»et suspecte buitenlan
ders bewezen zijn? Waar ligt de
grens? Subjectieve oordelen beslissen
hier uiteindelijk over carrières, en
dat leidt altiid tot fouten.
Zo ook lijkt de vraag, wat nu
precies geheim is en wat niet, weer
aan de orde gesteld te moeten
worden.
Pas na de oorlog is men algemeen
de belachelijkheid gaan inzien van
bijvoorbeeld het handboek voor de
soldaat, waarvan de inhoud als
dienstgeheim geldt. Dus ook het
Wilhelmus, waarvan de tekst in het
handboek staat opgenomen, valt
daaronder, wat na enig door*»" n
tot.vermakelijke conclusies leidt.
Zo zijn er veel meer zaken, die in
een ander tijdperk, vanuit een
andere optiek een door ziln
algemeenheid verwerpelijke vertrou-
weli j kheidskwalif ikatie hebben ge
kregen. Nadere beschouwing nu leert
dat veel functies op dit punt herzien
kunnen worden.
Heel, heel veel functies, stelt Van
Gorkum, die met het noemen van
net aantal werkelijke vertrouwens-
posten, dat hij na een drastische
sanering wil overhouden nog even
wacht tot het kamerdebat, in mei
Hij steunt in zijn streven op de
grondwet, die met andere woorden
stelt dat in Nederland iedereen alles
kan worden. „Dus als Je op die revel
inbreuk wilt maken en benaalde
mensen uit bepaalde functies wilt
weren, dan moet Je wel heel goed
weten wat Je aan het doen bent".
