KLEINKUNST
DER NATUUR
5'Boeroepen om een
kabeljauw te vangen
Pistool voor
dosis insuline
Russen worden duidelijk openhartiger over
experimenten en ervaringen in de ruimte
Zaterdag 25 januari 1975
EXTRA
PAGINA 19
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
Door de eeuwen heen hebben kun
stenaars zich laten inspireren door
Ie natuur, waarvan men al voordat
men wetenschappelijk de logica
laarvam aantoonde de harmonie m
en samenhang aanvoelde. De
neest primitieve prehistorische grot-
ekeningen getuigen van het beleven
deze harmonie in vorm van de
latuur, zelfs in de wreedste aspec-
;en zoals de Jacht door mens em dier.
Relatief gezien heeft de mens pas
sinds kort toegang tot de „klein
kunst" van de natuur, en ook tot de
nacroscopische vormgeving van het
leelal waarin wij leven. Daarvoor
ren notwikkeling van microscoop
telescoop nodig, welke 'hulpmidde-
voor de waarneming van de na
tuur pas 'n paar honderd jaar geleden
ontdekt werden. Dat is een tel in de
eeuwigheid en echt niet meer dan
jisteren vergeleken bij de grotschil
deringen van Lescaut die van tien
duizenden jaren geleden dateren.
Op microscopisch kleine schaal
blijkt de natuur een heel aparte
wereld van schoonheid te vormen.
De eerste blikken door een micro
scoop door Anthony van Leeuwen
hoek toonden dat al aan.
Sindsdien heeft de techniek van
de microscopie zich sterk ontwikkeld,
de laatste decennia via de elektro
nenmicroscoop, de face-contrastmi-
croscopie (waarvoor de Nederlander
Zernike de Nobelprijs ontving) en de
nieuwste raster-elektronenmicrosco-
pen en ionen-microscopen.
De schoonheid van de natuur, die
door de modernste apparatuur wordt
onthuld, is te bewonderen op een
tentoonstelling, die te zien is in het
hoofdgebouw van de Technische Ho
geschool van Eindhoven onder de
toepasselijke naam „Nu pas te zien".
Deze expositie is georganiseerd
door het Studium Generale van de
Eindhovense TH en bestaat uit een
reeks sterk vergrote foto's van mi
neraal-structuren, plantedelen en
dierlijke weefsels. De serie opnamen is
gemaakt met een nieuw type raster-
elektronen-microscoop (REM), een
apparaat waarin elektronen worden
gebruikt in plaats van licht met te
grote golflengte om een afbeelding
van het betroffen object te maken.
Er kunnen vergrotingen tot 100.000
maal mee worden gemaakt. Nieuwere
technieken, gebaseerd op andere prin
cipes, dringen zelfs nog verder in de
„kleinkunst van de natuur" door.
Het principe van de raster-elek-
tronenmicroscoop werd in 1935 voor
het eerst beschreven door Max Knoll
en een verbeterde versie werd ge
bouwd in 1938 door Manfred van Ar-
denne. Sindsdien zijn er technische
verfijningen aan de lopende band
uitgevoerd. Vrijwel alle wetenschap
pelijke onderzoekcentra van enig ni
veau op natuurwetenschappelijk ge
bied bezitten thans elektronenmicro
scopen.
In Frankrijk werd enige tijd gele
den een omvangrijke tentoonstelling
op poten gezet. Het Museum Natio
nal d'Histoire Naturelle in Parijs
toonde met medewerking van het
Centre National de la Recherche
Scientifigue een reeks opnamen, die
gemaakt waren met behulp van een
raster-elektronenmicroscoop. Zij
boeien de leek d oor de complexe
schoonheid, die de natuur toont in
haar kleinste constructies, en zij ge
ven de vakman veelal waardevolle in
formatie en ook inspiratie tot ver
der onderzoek.
De Landbouwhogeschool in Wage-
ningen heeft deze collectie indertijd
naar ons land laten komen en dank
zij de Eindhovense activiteiten is het
grootste deel van de Franse opna
men thans voor het publiek toegan
kelijk.
De tentoonstelling is geopend tot
en met dinsdag 18 februari van 9 tot
22 uur des dinsdags van 9 tot 18 uur
op de andere werkdagen en van 14
tot 18 uur op zaterdag en zondag.
Dinsdag 28 januari licht ingenieur
S. Henstra, een van de Wageningse
initiatiefnemers, om 20 uur de ten
toonstelling toe met een lezing, ge
paard aan de vertoning van dia's.
Op deze pagina twee foto's, die
ook op de tentoonstelling te zien zijn.
Rechts boven een foto uit het plan
tenrijk, in het bijzonder de wereld
van de fossiele stuifmeelkorrels. Die
kunnen de wetenschappelijke onder
zoekers veel vertellen over de ouder
dom van grondsoorten, waarin zij
worden aangetroffen. Dit zijn spo
ren van Inocybe Calospora. De ver
groting bedraagt 12500 maal.
Links onder een microscopische op
name uit het dierenrijk, en wel de
550-malige vergroting van een deel
van het oog van de azijnvlieg. Ddt
facet-oog bestaat uit een dichte op
eenpakking van duizenden ooglens
jes.
datt alleen de kabeljauw op de ge- misschien op makreel, familie van de
lukten afkomt. tonijn. Van haring bijvoorbeeld is
Het vangen met geluid, waarmee nog niet eens bekend of ze kunnen
in Nieuw-Zeeland al op tonijn ge- richtinghoren, terwijl ook nog niet
experimenteerd is. kan verder alleen bekend is of ze zelf geluid maakt,
nog maar op kabeljauwen worden Daarvoor moet eerst iemand met een
toegepast en, zo verwacht dr. §chuijf, vlot naar de doggersbank.
Een Westduitse industrie die zich speciaal toelegt op medische
apparatuur heelt een nieuw spuitpistoolontwikkeld, dat
diabetici van dienst kan zijn. De dagelijkse insuline-injectie
(vaak zelf meer dan eenmaal daags) wordt daardoor aanzien
lijk eenvoudiger en minder onaangenaam. Het inschieten van
de naald en het inbrengen van de insuline geschieden auto
matisch, wanneer het apparaat op de juiste plek is "aange
zet" en in werking gesteld door een-hand-een-knop-bediening
Een telwerk laat zien, hoe de injectie verloopt. Er zijn ontel
bare duizenden lijders aan suikerziekte die de telkens terug
kerende inspuitingen probleemloos uitvoeren, maar minstens
een even groot aantal ziet erg op tegen het prikken met d'
naald zoals dat tot dusver gebruikelijk is.
De Sowjet-Unie blijkt, misschien
met het oog op de komende geza
menlijke ruimtevlucht met de Ame
rikanen in juli a.s. wat openharti
ger te worden op het gebied van de
ruimtevaart. Onlangs werden de in
Moskou werkende buitenlandse Jour
nalisten voor de eerste maal samen
met hun Sowjetrussische collega's
uitgenodigd voor een persconferen
tie in het ruimtevaartcentrum op on
geveer 40 km ten noordoosten van
de stad.
Daar maakten de twee beman
ningsleden van de SoJoez-16, Anato
li Filiptsjenko en Nikolai Roekawis-
Jnikow, de leider van de Sowjetrus
sische groep ruimtevaarders generaal
Wladimir Sjatalow, en het hoofd van
het opleidingscentrum Gagarin ge
neraal Georgi BeregowoJ, bekend dat
de vlucht van de Sojoez-16 volledig ge
slaagd is .De Sojoez-16 heeft van
2 tot 8 december rond de aarde ge
draaid als voorbereiding van de So-
Joez-Apollo-vlucht.
Ook de Sowjetrussische technisch
leider van de SoJoez-Apollo-vlucht
Konstantin Boesjoejew, zei dat het
door beide landen ontwikkelde nieuwe
koppelingssysteem ruim aan alle ei
sen voldoet.
Sjatalow antwoordde op vragen dat
de Amerikaanse Apollo-ruimtevaar-
ders in mei aanstaande ln het Sow
jetrussische ruimtevaartcentrum
Baikonoer de Sojoez zullen komen
bezichtigen en inspecteren waaraan
zij met hun Apollo zullen vastkoppe
len.
Tot dusver hebben de Russen steeds
geweigerd Amerikaanse ruimtevaar
ders en technici tot dit ruimteschip
toe te laten. Sjatalow zei dat dit
tot nu toe niet nodig was geweest.
Het is nog niet duidelijk of bui
tenlandse Journalisten tijdens de ko
mende ruimtevlucht tot het Sowjet
russische ruimtevaartcentrum zullen
worden toegelaten.
In Washington is inmiddels bekend
gemaakt dat de Sowjet-Unie er in
heeft toegestemd, Amerikaanse bio
logische experimenten te laten uit
voeren in de volgende onbemande
biologische kunstmaan die zij in de
laatste maanden van volgend Jaar zal
lanceren. De Nasa vindt dit een be
langrijke vooruitgang in de samen
werking op dit gebied tussen beide
landen.
De Amerikaanse experimenten
moeten meer inzicht verschaffen in
de uitwerking van gewichtloosheid op
levende organismen.
Wat er precies mee gaat is nog niet
vastgesteld; het zijn zaken zoals vis-
embryo's en weefsel van planten en
dieren. Er behoeven geen speciale
voorzieningen in de Wostok die ze
meeneemt te worden getroffen.
Het ruimteschip zal 20 tot 30 da
gen rond de aarde blijven draaien.
„We willen een hoop experimenten
uitvoeren om meer te weten te ko
men over de veranderingen die zich
bij onze ruimtevaartbemanningen
hebben voorgedaan", aldus de leider
van dit project, dr. David Winter.
De overeenkomst hiervoor is al op
5 november ondertekend op een ver
gadering van Amerikaanse en Sow
jetrussische geleerden in Tasjkent.
De V.S. willen voorlopig geen biolo
gische kunstmanen lanceren en kun
nen pas proeven op dit gebied doen
wanneer op zijn vroegst in 1979 hun
"ruimteveren" de shuttle's gereed
zijn.
Moet men vandaag de dag nog een
spiering uitgooien om een kabeljauw
te vangen, de visser van morgen zal
mogelijk een waterdichte luidspreker
in zijn sleepnet hangen om het zee
banket met klagelijk geloei naar ziin
laatste rustplaats te lokken.
Voor een niet onaanzienlijk deel
heeft de zeevisser deze methode dan
te dainken aan dr. A. Schuijf uit
Utrecht, die heeft ontdekt dat de
kabeljauw feilloos kan horen uit wel
ke richting geluid komt. Nu zijn er
twee mogelijkheden om de dieren
naar de bron van het geluid te lok
ken: de visser zet een plaatsje of een
bandje op met het geluid van vreten
de kabeljauwen, of hij laat ze horen
hoe hun soortgenoten zich uiten in de
paaitijd. Ze loeien dan als een koe.
In elk van beide gevallen zal de hele
familie er als de kippen bij zijn.
In eerste aanleg was het dr.
Schuijf inliet om diit r esultaat te doen.
Als wetenschappelijk onderzoeker
heeft hij zich enige tijd op een hout
vlot in de Noorse fjorden gevestigd
de kabeljauw mag daar graag
toeven dresseerde een schooltje
kabeljauwen en ging na of het rea
geerde op de tonen, die onder water
werden uitgezonden. Het bestaan van
„richtinghoren" kon onomstotelijk
worden aangetoond, en ook hoe dat
gebeurt „het blijkt, dat ook de vis
twee oren voor richtinghoren nodig
heeft, evenals de mens. Daarmee
haudit de geRjkeniis wel ongeveer op"
aldus de heer Schuijf.
„Maar ook voor de visserij zit er
best muziek in", lichtte hij toe. Toe
vallig wordt de kabeljauw toch al
aangetrokken door het geluid van
het sleepnet onder water, dus wordt
dat aangevuld met kabeljauwgeloei
of „vraatgeluiden", dan zal de vangst
nog beter zijn, verwacht hij.
Op de vraag of de vis die het gelag
van de moderne visserijmethoden
toch al duur betaalt, nu niet nog
sneller zijn ondergang tegemoet gaat,
noemde dr. Schuijf twee voordelen
van de nieuwe vangstmethode: om
dat op het geloei alleen geslachtsrijpe
kabeljauwen reageren blijven de
kleintjes gespaard, terwijl ook de
„bijvangst" beperkt zal worden, om-
