Maan-laboratoria
hebben ongedacht
lange levensduur
Energie-analyse: een nieuwe
wetenschap uit nood geboren
Anti-conceptie door
ipsule onder huid
ca
Eerste ALSEP werkt nu al vijf in plaats van één jaar
ZATERDAG 18 JANUARI 1975
Het was onlangs vijf jaar geleden dat twee Amerikaanse ruimtevaarders instrumenten
op de maan achterlieten die nu nog steeds ge gevens opleveren. Oorspronkelijk moest dit
.pakket" ALSEP-12 genaamd, een jaar blijven werken nadat de mannen van de Apollo-
12, Pete Conrad, Alan Bean en Richard Gordon waren teruggekeerd. ALSEP is een af-
korting voor Apollo Lunar Scientific Experimental Package.
Don Wiseman, een van de mannen die de instrumenten hebben ontwikkeld, schrijft dit
geweldige succes toe aan het in de grond eenvoudige ontwerp, uitgevoerd met duurzaam
materiaal.
Dat de instrumenten het zo lang uithouden komt volgens de man die het project tech
nisch leidt, Eichelman, mede door de atoomreactors die voor de energievoorziening zor
gen. Die blijken op de maan veel beter te werken dan was voorzien en van tevoren met
proeven op aarde kon worden nagegaan.. Eichelman schat dat de instrumenten het nog
j minstens twee jaar zullen blijven doen, zeven maal langer dan de opzet was.
Bepaalde kwesties ten aanzien van ker is dan dat van de aarde. Hi) van de schokgolven, veroorzaakt
de maan kunnen het best worden be- meent dat het een overblijfsel is van door de intense uiteenspreiding,
antwoord met gegevens over een vroeger magnetisme. Er bestaat geen vooral bij het maanoppervlak. Deze
langere tijdsperiode, zoals de inwen- dipoolveld van betekenis, wat onder diffusie wordt nog versterkt door het
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
Alan Bean van de Apollo-12 bezig met het op stellen
nu al meer dan vijf jaar actief onderzoek verricht e
naar de aarde seint.
wachten echter op het inslaan van aardse magnetosfeer een konink-
een grote meteoriet, zoals twee jaar rijk van gevangen atomaire deeltjes,
geleden, voor bevestiging van hun In haar baan rond de zon is de
aarde voortdurend in de stroom-
deeltjes met hoge energie die de zon
uitstoot.
an ALSEP-12, het maan-laboratorium dat
waardevolle- wetenschappelijke gegevens
theorieën.
De seismische energie op de maan
is ongeveer tien maal geringer dan
op aarde en door de dikte
Wanner die deeltjes het mag- vastgelegde
wacht was. Waardoor en hoe dit
wordt veroorzaakt is nog miet be
kend.
De Nasa vangt de seinen van de
vijf ALSEPS 24 uur per dag op. De
gegevens worden op computerband
r het Johnson r
steenmantel is er ook geen beweging netisch veld van de aarde naderen tevaartcentrum gezonden,
de
inhoudt dat een kompas op de gebrek aan water en andere vloei-
maan waardeloos is. Het magnetisch stoffen in de poriën
veld van de aarde ontstaat door in- rotsen.
planeet.
Diep in het binnenste van de aarde
de seismische activiteit wordt het krachtige magnetisch veld h^T|
hoe eigenschappen opgewekt door de voortdurende
vaste lichamen op draaiing van de gesmolten metalen
dige opbouw en de temperatuur
j het hemellichaam, welke processen
I de huidige structuur van het maan
oppervlak hebben veroorzaakt, voorts wendige processen in
i de vraag hoe het patroon en de
deling is
op de n
i en processen
worden gebruikt als op
i continenten, zoals op aarde.
Verrassend blijkt de warmte-i
dracht, slechts de helft
worden zij weggebogen naar de ruim- banden worden vermenigvuldigd
:r- te. De ionendetector, de zonnewind-
Seismisch onderzoek
teruggekaatste sig-
Belangrijk is wel dat er uit is af- aarde. Dat is een aanwijzing
geleid dat het vaste gedeelte van de verschillen in de concentraties var
maan 700 tot 2000 km dik is, veel radio-activiteit in de vroege geschie
de dikker dan de aardse mantel. De kern denis
die op spectrometer
ten hebben een zeer precies
opgeleverd.
Opvallend is daarbij dat die
onderzoekers gezonden. De ban-
andere instrumen- den worden ter beschikking gesteld
i is waarschijnlijk dicht De ALSEP-instrumenten hebben zijde
t de wetenschap over de hele
re ld. Enkele malen per week gaat de
Nasa de instrumenten "recht-
i vast te stellen of al
ms werkt.
nalen kan daarom niet op dezelfde bij het smeltpunt. De geleerden ook een beter beeld gegeven van de concentraties voorkomen dan
vergeleken kunnen worden kern. Die werkt als een dynamo
met die op aarde.
De serie ALSEP's van de Apollö's
12 en 14 tot en met 17 was ontwor-
wekt een veld op dat duizenden kilo
meters in de ruimte nog meetbaar
is. Op de maan daarentegen zijn
geofysica, geo- plaatselijk sterk in grootte en rich
ting. Dyal zegt dat „het magnetisch
beschouwd kan
soort geluidsbandje
bied
chemie en astrofysica,
Elke ALSEP is met een maanlan-veld
der vervoerd en daarna opgesteld worden als
door de ruimtevaarders tijdens hun waarop de omstandigheden 1
I omzwervingen op het woeste
oppervlak. Hoewel elke ALSEP een
aantal eendere instrumenten bevatte
I verschilde iedere groep op bepaalde conclusies
punten van de andere. Ze zijn wel
dan drie miljard Jaar geleden zijn
vastgelegd".
Het onderzoek heeft ook voorlopige
de inwendige opbouw
opgeleverd. Dyal heeft
I alle voorzien van een warmtegenera- uit het magnetisme berekend dat vrij
tor met radio-isotopen, die automa- ijzer ongeveer 2,5 gewichtsprocenten
De instrumenten zijn seismome-, gewichtprooenten. Bij de aarde is
I ters. mortieren die schokgolven
oorzaken, twee ionendetectors,
zonnewindspectrometer, e
detector, magnetometers
aat ongeveer 30 procent.
Uit de signalen van de selsmome-
deeltjes- ters is definitief het bestaan van
instru- maanbevingen gebleken. Die hangen
menten die de warmteoverdacht uit samen met activiteit diep in het bin-
het binnenste van de maan meten. nenste
Hoewel eerder al met zachte lan- km diepte,
dingen instrumenten op de
op 700 tot 1200
met het kraken van
de rotsen dat wordt veroorzaakt door
voordat het Apollo-pro- de hitte van de dag en de daarop-
ject werd uilgevoerd, zijn de AL- volgende sterke afkoeling in de maan-
SEPS de taaiste en de meest door- nacht,
dachte. Een
I Dr. Palmer Dyal van de Nasa heeft
ongeveer 1000 maal zwak- komt door de diffuse voortplanting
energeisch gunstig is (slechts 5 pet.
van de energie voor de produktie van
min mogelijk energie- het maagdelijke metaal uit erts
(bauxiet) is daarvoor nodig), kan
niet in het algemeen stellen,
Er is zich, mede maar niet alleen ties of maatregelen te effectueren,
onder druk van de energiecrisis, en waar de benodigde energie daar-
een nieuwe wetenschap aan het voor met
ontwikkelen, die uitermate inter- verspilling gevonden kan worden,
disciplinair is: de energie-analyse. Is een zeer complex vraagstuk, wa
bü economische factoren, maatschap- dat het verbruik van aluminium ver-
Nu er gezocht wordt naar middelen pelijke invloeden, grondstofproble- minderd moet worden. Een voUedige
om energie te besparen of in ieder men en milieuzorgen een rol spe- analyse
geval zo efficiënt mogelijk te gebrui- len.
ken. gaat men zich pas goed reali
seren, welke factoren meespelen in Over deze nieuwe wetenschap van
produktie, beschikbaarheid en ver- de energie-analyse schreef prof. dr,
bruik van energie in talloze samen- W. van Gooi, hoogleraar in de anor-
de gehele aluminium-
cyclus is daarvoor nodig, waarbij
een vergelijking met andere moge
lijkheden gemaakt moet worden, die
ook weer een totaal-analyse vergen.
Een derde voorbeeld betreft de
hangende factoren en effecten. Het ganische chemie i
gaat er b.v. niet alleen om hoeveel siteit in Utrecht
energie
i de Rijksuniver- energie, nodig
het produceren
ook hoeveel energie
•r- gie Onderzoek (LSEO) in het Ché- voorbeeld wordt de door elektrische
bruikt moet worden om het produkt misch Weekblad van 3 januari J1. centrales gebruikte brandstof-ener-
bij de consument te brengen, hoe- een beschouwing die wij hier in gie voor ongeveer slechts 35 procent
veel er in energievoorziening geïnves
teerd moet worden (ook
gie) om energiebesparende installa-
hier en daar wat bewerkte
verkorte vorm laten volgen.
Onder energie-analyse wordt
afgeleverd als elektrische energie; de
overige 65 procent gaat verloren als
afvalwarmte. Ook de energie-inves-
Dit is prof. dr. Paul M. New-
berne, hoogleraar in de voedings-
pathologie aan de Massachusetts
Institute of Technology (MIT) in
Cambridge V.S.die met een
groep medewerkers een nieuw
anti-conceptiemiddel heeft ont
wikkeld: een capsule die ergens
onder de huid wordt ingeplant en
die zeker een jaar werkzaam
blijft. De capsule met inhoud lost
na korte tijd geheel op in het
lichaamsweefsel, waarbij de anti-
conceptionele stoffen zich ver
spreiden en bevruchting onmoge
lijk maken. Dit oplossingsproce-
dé" wordt al gébruikt bij opera
ties waarbij garens voor hechtin
gen worden gébruikt, die niet
meer behoeven te worden verwij
derd zoals krammetjes.
Prof. Newberne heeft verklaard,
dat het middel voor honderd pro
cent doeltreffend is gebleken bij
proeven op ratten en honden, en
dat er geen schadelijke of onge
wenste bijverschijnselen zijn ge
constateerd. De vruchtbaarheid
herstelt zich bovendien volledig
na afloop van de werkzame tijd
van een jaar.
Er zullen nog verdere proeven
worden genomen in de komende
drie jaar, waarna men hoopt, te
kunnen experimenteren met
vrouwelijke vrijwilligers.
staan het berekenen van de energie teringen zijn hier
die gebruikt wordt bij het maken van durende de bouw van b.v. elektrische
een materiaal of produkt, of die oentrales, transportnetten, windmo-
nodig is om een bepaalde dienst te lens enz. wordt energie verbruikt. Pas
verlenen. Een bijzonder geval hier- als de productie-eenheid enige tijd
van is het berekenen van de ener
gie, die nodig is om energie in een
bepaalde andere vorm óm te zetten
of aan te bieden.
Er zijn verschillende redenen
om deze energie-analyse
draait zal men een netto energie-op
brengst hebben. Een nood program
ma voor de versnelde bouw van pro-
duktie-eenheden zal deze schaarste
voorlopig alleen maar verergeren, of
belang zelfs het noodprogramma zal onmo
gelijk te verwezenlijken zijn wegens
Een eerste voorbeeld betreft de be- de energieschaarste
rordt wel gesteld dat de be-
het directe energie
verbruik. In veel gevallen moeten doelde energie-invloeden op de gewo-
produktie ook energie heeft gekost. Afgezien van het feit dat de prijs
Men doet met andere woorden
ook door andere elementen dan
investering ln energie teneinde op energie tot stand komt, is er nog 'n
den lange duur energie te besparen, reden waarom de energie-analyse als
Voorbeelden daarvan zijn het
brengen van dubbel glas teneinde
warmteverlies te beperken, en ook het
Van de hapering in de olievoorziening en de verspilling
van energie heeft één aspect tot dusver bijzonder weinig
aandacht gekregen, ook al is het zorgwekkend: we ge
bruiken een enorme hoeveelheid olie voor-onze voedsel
voorziening, we vreten letterlijk olie. Dan gaat het niet
om futuristische projecten van synthetisch gehakt uit kool
waterstoffen, maar doodgewoon om ons dagelijks brood op
de tafel, de boter op dit brood en het vlees op onze borden.
De moderne agrarische praktijk
is in hoge mate afhankelijk van
aardolie, waaruit moderne kunst
meststoffen worden vervaardigd
maar die ook de energie levert
voor vele benodigde machines voor
verwarming, produktie en ver-
Daniel Behrman heeft daarover
onlangs een kritische beschou
wing geschreven in een Unesco -
publicatie.
Dr. Georg Borgstrom, geograaf
en hoogleraar in de voedingsleer
aan de Universiteit van Michi
gan (VS) legde volgens het arti
kel nadruk op dit facet van de
relatie tussen voeding en ener
gievoorziening tijdens een sym
posium over energie in de sa
menleving, dat de Zweedse Aka-
demie van Wetenschappen in
Stockhalm heeft gehouden.
Borgstrom steide om te begin
nen vast, dat om een aardappel
op tafel te brengen meer energie
nodig is dan die aardappel bevat.
Nu hoeft dat op zichzelf niet on
economisch te zijn. We hebben
nu eenmaal energie nodig om on
ze lichaamsfuncties op gang te
houden. We eten om „nieuwe
zelfstandige rekenmethode nodig is.
Men wil namelijk inzicht hebben
i de betrokken hoeveelheden ener-
aanleggen van een buizennet om af- gie alvorens bepaalde ontwikkelin-
valwarmte van industrie en elektri- gen op gang worden gebracht. Met de Open University over de totale
gebruiken voor andere woorden: de beleidsbeslissin- energie die nodig is
gen, betreffende produktie, beper-
energie" op te doen. Wanneer die
energie niet in een consumabele
vorm wordt aangeboden door de
natuur moeten wij extra ener
gie aanwenden om de bruikbare
vorm te vervaardigen en op de
plaats te brengen waar zij nodig
is, met andere woorden, onze
voeding kost meer energie dan
wij er uit kunnen halen. Maar
wanneer energie schaars wordt,
is het zaak om de energie-ver
slindende voedselproduktie aan
een nader onderzoek te onder
werpen.
Een van de merkwaardige con
clusies van Borgstroms onderzoe
kingen was, dat afgezien van an
dere energievormen (zoals in de
agrarische sector de menselijke
arbeidskracht etc.), voor het voe
den van één mens in de westerse
ontwikkelde wereld jaarlijks
evenveel energie nodig is als over
eenkomt met die van zeshonderd
liter benzine. Dat lijkt hem ver
kwisting van een schaarse grond
stof, in ieder geval
hoog verbruik, dat inderdaad
„energie-analyse" wenselijk is,
om te zien of het niet wat min
der royaal kan.
of die maatregelen inderdaad bespa- kingen, bezuinigingen enzovoorts gelijkbare onderzoeken op gang.
de Materie is bezig met een stu-
auto te die over energie-rendement van de
produceren. Ook elders kwamen ver- kernenergie, en C. C. H. Daey Ou-
ringen opleveren moet worden
gegaan hoeveel energie er
kelijk wordt ingepompt en
rekenen met de directe energiewinst
te zien of inderdaad het totale interactie tussen economie
moeten worden genomen op basis
van de via energie-analyse verkre- eigen tijdschrift
gen gegevens.
Wel bestaat
wens, eveneens van de TH te Eind-
systeem winst oplevert.
gie-analyse, niet alleen in de zin dat
Dit wetenschapsgebied heeft geen hoven, heeft berekeningen ultge-
de te investeren energie,
energieproduktieAan de
universiteit van Groningen wordt on
derzoek verricht door B. de Vries.
Het lijkt nuttig om bij het nog
zijn nog geen voerd
overzichtsartikelen en het is moei- nodig
duidelijke lijk een totaal-indruk te krijgen
de lopende onderzoekingen.
De verkregen waarden
Een ander voorbeeld betreft de pro- de economische rekenmethoden veelal gie-kosten vertonen grote variaties, ontbreken van de gebruikelijke com-
duktle en het gebruik van bepaalde te gebruiken zijn voor de energie- Dat is begrijpelijk omdat bijvoor- munlcatiekanalen tot enige coördi-
materialen, zoals b.v. aluminium. Ook analyse.
ook wat betreft vra- beeld in steeds verder gaande verf ij- natie te komen, aldus prof. Van Gooi.
zonder energie-analyse is wel dui- gen zoals het wel of niet meereke- ning indirecte energiekosten
delijk. dat de produktie
de energie, nodig voor het kunnen gaan spreken in de bereke-
taal veel energie vergt. Dit leidt dan levensonderhoud van de werknemers ningen.
al snel tot voorstellen tot het
minderen van de aluminium-produk-
tie in een tijd van energieschaarste.
In Nederland wordt op enkele
Landelijke Stuurgroep
Energie Onderzoek (LSEO) vindt
het onderwerp dermate belangrijk,
dergelijke coördinatie
van de energie-analyse op verschil- werkt. Hier slechts enkele verwij- den.
energie-analyse ge- der haar auspiciën kan plaats vin-
Het vraagstuk is echter veel gecom- lende plaatsen vrijwel gelijktijdig in- zingen naar lopend onderzoek.
plioeerder. Zodra aluminium name- gezien en is het onderwerp door meer-
lijk in transportsystemen gebruikt dere onderzoekers veelal onafhan- kers
wordt vindt door het lichte gewicht kelijk van elkaar tot een eerste ceerd
een energiebesparing tijdens het ge- ontwikkeling gekomen, in 1971
Deze coördinatie kan, naast de
contact tussen weten
schappelijke onderzoekers op *n be
de transportmiddelen den in het Oak Ridge National Labo
de Wit heeft met medewer-
aantal artikelen gepubli-
het energieverbruik in de paald gebied, van betekenis' zijn
landbouw. M. A. M. Splinter van de verband met de internationale
Technische Hogeschool Eindhoven menwerking.
plaats ten opzichte van de situatie, ratory (VS) studies plaats over de betrekt economische methoden in de Een internationaal congres
waarin b.v. veel zwaarder staal ge- energie, die nodig is
bruikt wordt. Gecombineerd met het metalen te maken. In Engeland werd Atoom
feit dat de recycling van aluminium een studie opgezet in het kader van stichting Fundamenteel Onderzoek vangen jaar.
verschillende energie-analyse. Het Instituut voor energie-analyse is in voorbereiding
IT Molecuulfysicia van de voor het eind van het Juist aange-
