Slager kocht vee
in de Pieterskerk
„Leiden
ontzet,
Holland
gered
3 OKTOBER BIJLAGE 1974
LEIDSCH DAGBLAD 11
Een van honger vrijwel uitge
storven stad sinds het tweede
beleg (26 mei 1574) waren van de
ruim 14.000 ingezetenen circa 6000
aan de pest gestorven verkeer
de kort voor het ontzet nog in de
grootste vertwijfeling. Zou de
redding op tijd komen? Het ver
lossende water, waarop de geu-
zenvloot van Boisot zich bevond,
was met een krachtige noordwes
terstorm in de rug, de stad reeds
tot aan de schans Lamme gena
derd. In de vroege ochtend van de
derde oktober kwam aan alle on
zekerheid een einde: de Span
jaard was op de vlucht geslagen,
het ontzet van Leiden was een
feit.
De kiem van dit ontzet was
reeds gelegd op 3 augustus 1574
toen op voorstel van de Prins van
Oranje de Staten van Holland
besloten- en daaraan ook uitvoe
rig gaven om de IJsseldijk van
Kapelle tot IJsselmonde op zes
tien plaatsen door te steken .Aan
dit besluit lag de gedachte
dan verloren land. Kort daarop
werd ook de Maasdijk onder Rot
terdam doorgestoken en werden
de vijf sluizen bij Schiedam open
gezet. Boisot van dit "krijgsplan"
volledig op de hoogte zag kans om
met zijn geuzenvloot vanuit
Schieland via Zegwaard en Bent
huizen Rijnland binnen te drin
gen. Op 29 september kwam de
lang verwachte springvloed, die
vergezeld ging van een driedaag
se noordwestenwind, die aanwak
kerde tot een storm en het water
opjoeg tot ver in Rijnland. Een
daarop gevolgde zuidenwind
stuwde de watermassa op naar
Leiden.
In de nacht van 1 op 2 oktober
zeilde Boisots vloot de Meerbur
gerwetering in, die toegang gaf
naar Zoeterwoude. Alleen de
schans Lamme scheidde Boisot
toen nog van de stad, waar
van de magistraat en de bevol
king zich afvroegen of de redding
op tijd zou komen. Die redding
kwam. In de nacht van 2 op 3 ok
tober stortte een deel van de
stadsmuren met veel lawaai in 't
grachtwater. De Spanjaarden, die
een uitval van Leiden vreesden,
raakten in paniek en lieten hun
voorraden in hun vlucht achter.
Volstrekte zekerheid over deze
Brood, kaas en pekelharing worden dankend aanvaard.
beerde spijzen in de hand door
straten en stegen.
In de loop van de ochtend werd
in de Pieterskerk onder leiding
van predikant Pieter Corneliszn.
een dankstond gehouden en stem
de men in met de bekende woor
den uit Psalm 9 "Ik zal met al
mijn hart den Heer, blijmoedig
geven lof en eer".
De Prins, die vanuit Delft het
"opstomen" van de geuzenvloot
van minuut tot minuut had ge
volgd, ontving diezelfde zondag
middag tijdens een door hem bij
gewoonde kerkdienst het heuglij
ke nieuws. Direct na de preek liet
hij de van Boisot ontvangen bood
schap voorlezen en een dankge
bed uitspreken. De volgende dag
tegen de avond kwam hij in Lei
den aan om het stadsbestuur en
de bevolking te danken voor hun
dappere houding. Hij nam zijn
intrek in het Prinsenhof, dat ge
legen was tegenover het huidige
kantongerecht. Na tien dagen
vertrok hij uit Leiden, in welke
tijd hij met de stadsregering alle
maatregelen doornam om de zo
zwaar geteisterde stad er weer
bovenop te helpen.
Tegelijk met Leiden ont
ruimde de vijand ook de schan
sen in Leiderdorp en de Kaag.
Alleen bij Ter Wadding hield hij
nog korte tijd stand.
Met het ontzet van Leiden brak
een periode van nieuwe ontwikke
ling aan en kregen de woorden
"Leiden ontzet, Holland gered" 'n
diepe inhoud.
vlucht kreeg men eerst toen Cor
nells Joppenszn. tot in de verlaten
schans Lamme doordrong en zich
daar meester maakte van een door
de Spanjaarden achtergelaten
bronzen kookpot. Een "vrijheids-
symbool", dat heden ten dage nog
is terug te vinden in "De Laken
hal".
Het bericht was al spoedig tot
de stad doorgedrongen, waarop
burgers via het voetpad langs de
Vliet de geuzenvloot tegemoet
snelden. Om acht uur in de mor
gen kwamen de geuzen aan het
Vlietgat voor de wallen. Bij de
Vlietbrug zette Boisot voet aan
wal, waar hij werd verwelkomd
door burgemeester Van der Werf.
Op deze historische plek bevindt
zich een gedenksteen, waarop de
woorden: "Men was in groot ver
driet, want eten wasser niet, en 't
vole van honger schreiden, ten
laetst God nedersiet en zont door
deze Vliet, broot, spiz en dranc in
Leiden".
Bij nadering van de geuzen
vloot wierp de samengestroomde
menigte zich op de met mond
voorraad beladen schepen. Na dit
kort te hebben toegelaten besloot
de stadsregering teneinde een
eerlijke verdeling mogelijk te ma
ken alle voorraden in het St.
Jacobsgasthuis (de huidige Lode-
wijkskerk) te laten opslaan. Nog
diezelfde dag werd aan ieder een
half brood, een stuk kaas en een
pekelharing uitgereikt. Juichend
over de verlossing uit de zware el
lende, liep men met de lang ont
1T>
De Pieterskerk en het ontzet van Leiden zijn onverbrekelijk
verbonden met de geschiedenis van de stad. Het is interessant
I— nu bij de viering van het 4de eeuwfeest van Leidens Ontzet
de band tussen kerk en viering van de 3de oktober nader
te beschrijven, waarbij steeds weer de band van beide met de
Stadsgeschiedenis naar voren komt.
De oorspronkelijke Pieterskerk -
net de bouw vnn de huidige werd in
.392 begonnen en kwam gereed in
.420 - werd op 11 september 1121 fal
ie wijd door bisschop Godebald, onder
latronaat van de H. H. Petrus en
>aulus. De sleutels, symbool van St.
-heter, vindt men terug in het stads-
rapen; maar er is meer.
Ter gelegenheid van de wijding
•an de Pieterskerk, werd aan Leiden
Ier recht verlpend, tot het houden
•fan een Jaarmarkt, later in 1577
rordt nogmaals het recht verleend
(oor het houden van een Jaarmarkt
in wel "ter eeuwige gedachtenisse"
Tan Leidens Ontzet.
De Jaarmarkten werden afgeschaft,
de Leidse Kermis" kwam daarvoor
n de plaats, ook deze verdween en
foixi zij het in een geheel andere
form een opvolger in het 'Lunapark"
p 3 oktober.
Terug naar de Pieterskerk, het pa-
ronaat van Leidens oudste Parochie
kerk behoorde bij de inwijding van
Ie kerk tot de Graven van Holland;
jij benoemden de pastoor.
Sraaf Floris do Vijfde die zelf in de
♦ieterskerk werd gedoopt schonk in
1268 't o'tronaatsrecht aan de Duit-
e orde te Utr echt. De Commandeur
fan deze orde in Leiden, wonende in
let nuis waar nu het Prentenkabinet
S gevestigd, werd pastoor van de Pie
erskerk.
De bouwgescniedenis van de kerk
fier te beschrijven, zou een doubïu-
'f worde i van al, datgene hetwelk
feeds door andere over dit bedehuis is
jeschreven. Volstaan kan worden met
je vermelden, dat de fraaie toren
[taande aan de westzijde van de kerk
ide huidige orgelwand) in 1512 tn-
jtortte en niet meer werd herbouwd.
Voordat de kerk in 1572 door de
iverheid werd toegewezen aan de her
<ormden. werd bij de beeldenstorm, in
(566, zeer veel beschadigd.
VOEDSEL
De Pieterskerk heeft ook tijdens
let beleg in 1574 een rol gespeeld, die
nede van belang is geweest voor het
Uiteindelijke ontzet, nJ. als uitgifte
plaats voor voedsel en als seinhuis
voor berichten aan de Prins.
Ondanks het doorsteken van de dij
ken op 3 augustus 1574, zou het nog
twee maanden duren eer Leiden werd
bevrijd van de belegering van de
Spanjaarden.
De stad was nauw ingesloten door
schansen, zodat geen voedsel meer
binnen ae wallen kon worden ge
bracht.
Op last van de stadsbestuurders
werd het in de stad aanwezige vee
koeien en paarden-gesteld. Dege
lijks werd 't benodigde aantal dieren
net voldoende om de burgerij van *n
klein rantsoen vlees te voorzien-in
het koor van de kerk bijeengedreven
en aan de slagei's verkocht.
Het lauw omsluiten van de stad,
had mede tot gevolg, dat er ook geen
boodschappers naar de Prins kon
den worden gezonden, om deze van
de toestand in de stad op de hoogte te
houden.
Na besprekingen in het stadhuis
werd tot het volgende besloten,
wij zullen bij nachte tussen 12 en-
de één uren vuurteeckenen doen,
uytten den toorn vande Pietersker-
cke (met toorn werd aangegeven de
dakruiter op net. schip van de kerk).
Ziet de P"ins deze seinen, dan sal
dat bedieden. dat wij alsnog welge-
moet zijn en ae goede courage heb
ben"
Wanneer twee seinen uit de toren
gegeven werden, bétèkende dit, dat de
nood zeer hoog was gestegen. Tot het
geven van twee seinen is het nooit
gekomen.
Op zondag 3 oktober 1574 komt de
Geuzenvloot. onder bevel van de ad
miraal van Vlissingen-Louis de Boi
sot via de Vliet Leiden binnen varen.
Terwijl de Watergeuzen aan de toe
gestroomde Leidse bevolking "Ha
ring en Wittebrood" uitreiken, wor
den Boisot en zijn officieren beroet
door jiugemeester Pieter Adriaans-
zn. van der Werf en de stadscom-
mandaut Jacob van der Does.
In het stadhuis worden de bevrijders
ontvangen door de vroedschap en de
stadssecretaris Jan van Hout. Deze
laatste heeft reeds een "afkondiging"
ontworpen.
Als de afleesklok heeft geluid en
een groot aantal van de bevolking
voor het stadhuis is samengestroomd,
leest van Hout de volgende afkondi
ging voor:
"Alsoe de almogende barmhertige
Godt en goedertieren Vader, wiens
hant nimmermeer gesloeten en es,
om den zijnen genade en barmherti-
cheyt te bewijzen, met tegestaen hfj
dezelve dycwyJen beprouft en tot het
uterste laet com en eyntelic belieft ons
met zijn genidigen oogen aen te
sien, en naer zoe vele ellenden, mise-
rien, benautheyóen, hongersnoot en
calamiteyt te verlossen en met provi-
anden en victuaeigen te doen versor-
gen, daer van wij nimmermeer zijne
godlijcke Majesteyt te vollen en oon-
nen danken. Soe vermaenen mijn
heeren de Commissarissen en Ge
rechte en vuyt hare macht en auto-
riteyt gebieden, lasten en bevelen
een ie ge-1 Jok hem mit ganscher her
ten tot Godt te begeven en dezelve
voor zijne oneyndelijcke goedicheid
en onvjersiene barmherticheyt hart-
grondelijoken te dancken, prijsen en
loven en de victuaelgen dwelcke bin
nen geoomen zijn mit dancbaerheit
doch soberlijcken en matelijcken te
nutten en zal een iegelijck tot dien-
eynde te.'Stond in de Pieterskercke
gaen".
Na deze aan duidelijkheid niets te
wensen overlatende afkondiging, gaat
de burgerij, gevolgd door watergeu
zen, schutterij en vroedschap naar de
Pieterskerk.
De kerk is tampvol wanneer de 82-
Jarigeds. Pieter Corneliszn. de kan-
Door J.P.
Zwanenburg
sel opgaat voor de overdeking ter ge
legenheid van de eerste "Dankdienst"
voor het "Ontzet van Leiden", de
aanwezigen stemmen dankbaar in
met de woorden uit Psalm 9 "Ik zal
met al mijn hart den Heer, blijmoe
dig geven lof en eer."
De "Dink"pof "Herdenkingsdienst"
pp de 3e oktober is sinds 1574, een der
meest met de historie verbonden on
derdeel van de feestviering geweest,
waarbij zeer veel predikanten tijdens
deze diensten Psalm 9 als onderwerp
kozen.
Bekend Is, dat in de jaren 1790-
1800, ds. Van der Belt uit Rijnsburg,
12 Jaar .ang, op 3 oktober in deze
diensten heeft gepreekt.
Ds. v.d. Belt, een vrij gezette fi
guur, liep —zoals in die dagen ge
bruikelijk was van Rijnsburg naar
Leiden ei. na de dienst weer terug
naar Rilnsburg.
In de Franse tijd werden de dank
diensten, op de 3e oktober onderbro
ken.
Op 24 september 1795, besliste de
'Provisionele Raad der Gemeente
Leiden", dat "alle résolutiën, betrek
king hebbende op de viering van den
3de oktober van stadswege genomen,
van nu af aangehouden worden voor
vervallen en vernietigd en dat gevoi-
gelijk de dag van den 3e October
aanstaande en vervolgens alle Jaren
zijn zal «Is alle andere dagen".
Op 20 september 1814, dus na de
Franse tijd, werd bekend gemaakt,
dat "de Regering na deliberatie had
goed gevonden en verstaan de Gods
dienstige viering van den 3den Octo
ber, welke bij deszelfs instelling tot
eenen eeiwigen Jubeldag en dankdag
der burgerij was afgezonderd, we
derom te herstellen.
In 1823 viel 3 oktober op een vrij
dag, de dag waarop de wekelijkse
veemarkt werd gehouden.
"Heren Burgemeesteren van Lei
den, beducht voor him markt, stelden
nu de Kern-besturen voor, de gedenk
dag voo-".aan op de voorafgaande of
eerstvolgende zondag te houden".
Toen ait besluit van de kansels
werd afgekondigd en ook verder in
de stad bekend werd, dat de kerkelij
ke 3 oktvier viering werd verzet naar
5 oktobe-, onstond een storm van ver
ontwaardiging onder de burgerij
maar ook onder de studenten.
Vooral de laatst genoemde weerden
zidh duontig, zij versierden hun hui
zen met Chassinetten, waarin hulde
werd gebracht aan Van der Werf en
waar tevens de Raad werd gekapit
teld.
Bij het 2% eeuwfeest van Leidens
Ontzet-1324-is er voor het eerst spra
ke van een herdenkingsdienst. Op
maandag oktober zondag 3 ok
tober we"d de jaarlijkse dankdienst
gehoudei werd door de beroemde
professor J. H. v.d. Palm. in de Pie
terskerk ten "Feestrede" uitgespro
ken, onder heit thema;
Pieterskerk
speelde een
grote rol
een beleg
en ontzet
"Waar zijn wij? In welk een tempel
zamen gekomen? Plegtstatig en
achtbaa -, maar en bezorgd en op ge
ruimd van geest, aan den morgen van
eenen dag, voor vreugde en feestvie
ring beicemdl"
Het aerde eeuwfeest van Leidens
Ontzet werd luisterijk gevierd en wel
van 2 t/m 7 oktober 1874, vanzelf
sprekend werd ook bij deze viering 'n
herdenkingsdienst gehouden in de
Pietersk irk
Feestri denaar was Prof. Dr. C. P.
Tiele, die Koning Willem III en
leden van het vorstenhuis onder
z'n gehoor telde, de dienst werd mu
zikaal omlijst met Bachkoren en
Orgelmuziek.
PREDIKANTEN
Tot nu toe is volstaan met het noe
men van de namen van feestrede
naars oij de herdenkingsdiensten
voor de eeuwfeestvieringen tot 1874,
daarbij voorbijgaande aan al die
predikanten die drie eeuwen lang in
kerkdiensten op de derde oktober
voorgingen
Het noemen van al die predikanten
die in dankdiensten voorgingen na
1874 zou wellicht voor de lezer in
teressant zijn, maar toch te veel
plaatsruimte vergen, voor een aantal
wordt 'n uitzondering gemaakt.
Predicant In de dankdienst van
1924, lus nu 50 Jaar geleden, was de
bekende di J. Rlemens, onder zijn
gehoor bevonden zich Konin
gin Wilhelmina en Prins Hendrik,
drik.
Op de avond van de 2e ok'ober hier
aan v waf gaande werd door Prof.
Dr. P. J. Blok, in de Pieterskerk een
herdenkingsrede uitgesproken.
De Ke-kdiensten op de 3e oktober
gaan uit "an de Centrale Kerkeraad
van de Hervormde Gemeente en
worden traditie getrouw vermeld ln
de "Feestwijzer" van de 3 October-
Vereeniging
De predikanten die in deze dienst
voorgaan, zijn steeds d? Jongste ge
rekend naar het aantal Leidse dienst
Jaren.
Zoals in het begin reeds werd ge
zegd, zijn de kerkdiensten - met uit-
zonderiug van de Franse tijd - steeds
gehouden, ook in de Jaren 1940-1945,
Aan dew Jaren herinneren de beken
de predi :aties van ds. H-. C; Touw in
1941 en van ds. W. H. Kelder in 1944.
SCHUILPLAATS
Evenais in 1574, heeft de Pieters
kerk in 1940-45 een belangrijke rol
gespeel!. Een aantal Jongeren vond
met medewerking van de toei dienst
doende kof ter een veilige schuilplaats
in een lege grafkelder. In een andere
grafkeid r werdeD op verzoek van
twee bekende hoogleraren eveneens
met medewerking van de koster -
een aa-iwu belangrijke stukken van
de Universiteit verborgen.
De ge* hiedenis herhaalt zich, als
op 6 mei 1945 d< Leidenaars in gro:e
getale under dan 2000) naar de Pie
terskerk gaan voor de dankdienst
voor de bevrijding. Deze dienst werd
geleid door twee predikanten: ds. D.
Kuilman en ds. W. H. Kelder
In 1945 is men begonnen om naast
de traiit,«mele kerkdiensten op de
avond vil de eerste oktober een zang
dienst te houden waar ook door een
bekende Leidenaar het woord werd
gevoerd.
Deze zangdiensten, soms versterkt
door één ol meer solisten, werden ge
organiseerd door de Chr. Zangvere
niging "Ex Animo", onder leiding van
dirigent Herman de Wolff.
Aanvankelijk was er voor deze
zangdiensten grote belangstelling,
maar na 20 Jaar was deze dermate
teruggelopen, dat in 1964 met deze
diensten moest worden gestopt.
ORGEL
Naast dc zang heeft ook het orgel
een belangrijke functie in de kerk
diensten Vele Jaren lang heeft de be
kende irg*nist, Leo Mens, het orgel
van de Pieterskerk - uit 1639 - be
speeld, óok bij de dankdiensten voor
Leidens Ortzet.
Een v.d zijn meest bekende voor
gangers was Cornells Schuyt, die van
1593 tot J616 organist van de Pieters
kerk was.
Van de hand van Cornells Schuvt
is de becende canon "Bewaert Heer
Holland en sallcht Leyden", welke in
1924 - bij het 3^ eeuwfeest van Lei
dens Ontzet in de Pieterskerk ten
gehore werd gebracht.
Ondar ks het vervallen van de zang
diensten van Ex Animo in 1964, kon
den de dankdiensten op de derde ok
tober in de Pie erskerk normaal door
gang viuren totdat ook aan deze tra
ditie -n iy7i een einde kom'.
Op 3 oktober 1971 is ds. G C Post,
de laats'e predikant die voorgaat in
de dankdienst op 3 oktober, op 31 de
cember van datzelfde jaar wordt de
Pieterskerk gesloten, «n de Jaren
daarna worden de dankdiensten ge
houden Id de Hooglandse Kerk.
In 1974 bij de viering van "400
Jaar Lei-lens Ontzet" is de herden
kingsdienst weer in de Pieterskerk,
waar de organist Gerard Akkerhuis,
o.a. zal spelen "Pavane" van Cornells
Schuyt.
Deze cienst wordt verder muzikaal
omlijst door een orkest en vier zang
koren, een daarvan "Ex Animo" zal
onder lading van Herman de Wolff,
de 3 Ooiober-Cantate ten gehore
brengen.
Ds. A. de Jong zal een meditatie
nouden en dr. A. J. Vis burgemees
ter van Leiden, spreek' de herden-
king^rea- uit.
Nu de stichting "Pieterskerk' een
feit is, wordt mot deze dienst hope
lijk een traditie van bijna vier eeu
wen in ere hersteld.
Op het Rapenburg ter hoogte van de Vlietbrug begroet burgemeester Pieter Adriaanszn. van der Werf (rechts) admiraal
Boisot.
