Schampschot gigantische meteoor langs
Noord - Amerika
Zwervend puin
Maalstromen
in Pacific
Vrij zeldzame gebeurtenis van jaar geleden pas nu bekend
p—
ZATERDAG 14 SEPTEMBER 1974
PAGINA 23
Ruim twee jaar geleden heeft de aarde een vrij sporadische ontmoeting gehad met een
zwaar ander hemellichaam, zonder dat men zich dit aanvankelijk heeft gerealiseerd. Pas
uit latere gegevens over waarnemingen en nauwkeurige berekeningen is gebleken, dat
op 10 augustus 1972 een enorme meteoor boven Utah in de Verenigde Staten de at
mosfeer binnen kwam, door de lucht schoot, de aarde tot betrekkelijk korte afstand na
derde en 1500 kilometer noordelijk boven de Canadese provincie A'lbenta de atmosfeer
weer verliet. Dit is bekend gemaakt door een van de vele getuigen van het verschijnsel,
Luigi G. Jacchia van het Smithonian Astrophysical Observatory in het blad „Sky and
telescope".
De meteoor werd indertijd door een
aantal mensen gefotografeerd en
ook op andere manier waargenomen
en geregistreerd. Twee van die regi
straties zijn van groot belang geweest
voor de identificatie van het ver-
Meteoren zijn brokken kosmisch dreigende overbevolking de be vol- schijnsel.
kingsconcentraties maar een heel Een waarnemer bij Billings (VS)
niets, al zijn er wel enkele
kleine fractie van het aardoppervlak registreerde het verschijnsel met be
hulp
uit- uitmaken. In de eerste plaats be-
eenlopende theorieën. Het kan mate
rie zijn, waaruit ook de planeten er
manen zijn gevormd, maar materie immense grotendeels onbevolkte of kloppen met die
zeer dun bevolkte gebieden
berië, de Sahara, de poolgebieden, de met
woestijnen van China en Australië
theodoliet,
de
die nooit verder is samengeklonterd
dan kosmisoh gezien kleine brokken.
Het kunnen ook restanten zijn van
een door welke oorzaak dan ook uit- etc,
eengeslagen planeet. Mogelijk be- Noord-Amerika bestaat
hoorden zij oorspronkelijk tot de pla- dan vijftig procent uit gebied,
netoiden, de gordel van kleine pla-
een Ameri
kaanse luchtmaohtkunstmaan, die
infrarood-stralingsmeter de
fan de meteoor door de at-
zelfs het hoogontwikkelde mosfeer registreerde, en daarbij ook
andere bepalende metingen verricht
te.
i „Arizona-meteorief zou kunnen
neetjes en onregelmatige brokstuk- neerstorten zonder dat
ken tussen de banen van Mars
Jupiter, brokstukken die door de
zwaartekrachtwerking van de grote-
reldramp sprake zou zijn.
Niettemin was de „bijna-treffer"
'an augustus 1972
j planeten uit hun baan zijn Betrok- de gebeurtenis. Het lijkt merkwaar-
ken en een ^fstandlgleunajn dig, dat pas nu. twee frar later, dit
Combinatie van deze waarnemin
gen bewees pas onlangs, dat men ge-
tuige was geweest van een zeldzaam
verschijnsel.
Men heeft uit deze en andere ge-
r gebeurde.
gaan leiden. Ook over de herkomst sporadische schampschot langs de
een deel van de meteoren afkomstig men door disenden mensen. mTeen snemeW Z 29 4^tm B®«feer ,weer verla_ten'. ^dels
Vermoedelijk is dat het gevolg ge- W ba™ ™te00r
atmosfeerloze lichamen als
Die stukken zouden dan weest van de ruimtevaart. Er komen
ihu kof.ioo ioaan
-de staten Utah,
De Idaho en Montana geschoten. Bo
de meteoriet maakte een ven het zuidelijk deel van Montana
anrfpr nilmtetiiia de atmos- 15 graderi met de aard" werd aarde zelf het dichtst be-
Ï-JSSÏ£?Ï«: Si'sStSJiSSj sa,Msjyars
kunstma-
hoek
ftssnstAs snss&ttfis ggaërï&srs
seconde. Ten opzichte van de aarde eQa directe treffer hebben plaats ge
heel veel bedreog zijn snelheid aanvankelijk vonden. Over het algemeen beginnen
0 augus- io,l kilometer per seconde, maar meteoren hun lichtend spoor door de
tus 1972 met een helderheid ergens deze snelheid nam onder invloed van atmosfeer op ongeveer 110 km hoog-
enkèle tussen d-te van volle maan en de de aantrekkingskracht van de aarde te, waarna het bij volledige verbran-
schieten.
Het baarde daarom niet 2
yeimaug "1° metCT. Eigenlijk bij toeval heeft
xoals de Pereeiden omstreeks 11 r™ -teUen. dat
Een deel van dit „kosmisch puin"
bevindt siCh in bekende tanen om de opzlen^ U)en de meteoor op 10 augus- 10,1 kilometer per seconde,
zon mm 01 meer in mew uau 1 mo un vtoiHowVtoiri eroans e-aiiv,^iyi -nw. i«.,ia
bruiikelijke concentraties. De aarde
zijn liohtend spoor langs de he- toe tot ongeveer 15 kilometer per ding op 80 km hoogte eindigt,
mei trok over maar liefst 1500 kilo- seconde.
De binnenkomst van de atmosfeer De doortocht van de atmosfeer van
t cww,srt.o„ men later kunnen vaststellen, dat geschiedde boven het plaatsje Beaver de Utah-meteoor duurde 101 secon-
Beid^genoemd^zwer^ het hier meteoor in de Amerikaanse staat Utah. Vijf- de. waarbij een afstand van 1500 km
dien wJai^nomen, later verdwenen heeft gemist"
komeet.
Zo n .sterrenregen" is niets anders
dan de passage van een meteoren
zwerm door de atmosfeer.
De meeste van die indringers in
de atmosfeer zijn uiterst klein. Zo
klein dat zij geheel verdampt zijn
door de wrijvingswarmte bij de bin
nenkomst van de atmosfeer, dat zij
de aarde zelf niet meer bereiken.
We zien er alleen het lichtende spoor
van, de zogenaamde „vallende ster".
Restanten van enkele grotere brok
stukken kunnen de aarde wel tref
fen, en dan spreekt men van meteo
rieten.
Overal over de wereld heeft men
dergelijke restanten kunnen vinden,
al zijn er bepaalde plaatsen op aar
de, waar de concentratie wat groter
In de loop van de miljarden Jaren
die de aarde telt zijn er ook zeer
grote meteorieten ingeslagen, die
enorme gaten in de bodem sloegen.
Een deel van de maankraters is
door dergelijke inslagen gevormd.
Daar hebben deze kraters de tand
des tijds grotendeels doorstaan, door
dat er geen atmosfeer is zoals op
aarde. Op aarde namelijk is het me
rendeel van de meteorietenkraters
verdwenen door erosie, wind en neer
slag. en door vervormingen in de
aardkorst.
Enkele grote kraters zijn bewaard
gebleven, zoals de beroemde Barrin-
ger-krafcer in Arizona (VS). Er zijn
uit historische tijden (de Arizona-
krater stamt uit de voor-menselijke
tijd) ongeveer dertig inslagen van
meteorieten van zwaarder dan een
ton bekend. In Siberë deed zich od
30 Juni 1908 een merkwaardig ver
schijnsel voor, dat door sommigen als
de inslag van een meteoriet wordt
gezien, waarbij 50 vierkante kilo
meter bos werd verbrand en plat
geslagen. Er zijn echter twijfels over
de aard van deze natuurramp, om
dat men geen restanten van een me
teoriet heeft kunnen vinden. Wel is
het zeker, dat elders in Siberië op
12 februari 1974 een zeer grote me
teoriet insloeg, zonder slachtoffers
te maken maar wel grote verwoes
tingen in een onbewoond gebied aan
richtend.
De prehistorische Arizona-krater
heeft een doorsnee van 1200 meter,
is 180 meter diep en heeft een kra-
terwal die 40 meter boven het om
ringende land uitsteekt.
Zeer grote meteorieten, die zulke
wonden in het aardoppervlak kunnen
slaan, zijn echter zeldzaamheden.
Maar zij komen voor, en mochten
zij een bevolkt gebied treffen, dan
zijn de gevolgen nauwelijks te over
zien. Er kunnen dan meer slachtof
fers vallen dan bij een atoombom
explosie. Een 6tad als New York
of Tokio zou met alle inwoners in
een fractie van een seconde van de
aarde kunnen worden weggeveegd.
Gelukkig is de kans hierop uiter
mate klein, aangezien ondanks de
de ontmoeting met de aarde thans
zo is veranderd, dat het punt van
dichtste benadering van de zon (het
perihelium) op de aardbaan ligt en
het punt van de grootste afstand tot
de zon (het aphelium) ergens in de
planetoiden-gordel tussen de banen
Over de grootte van de meteoor is
men niet zeker, omdat de waarne
mingen omtrent helderheid en ver
traging tijdens de passage door de
atmosfeer niet helemaal betrouwbaar
zijn. Jacchia's schatting komt tot
een doorsnee van 13 meter en een
massa van 4000 ton, dus vier miljoen
kilogram. Dat zou ongeveer acht
procent zijn van de meteoor, die de
al eerder genoemde Barrioger-kra-
ter in Arizona, ten zuiden van het re
cente meteoorverschijnsel, moet heb
ben geslagen.
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
Een foto van een meteoriet, die op 3 januari 1970 in de
Amerikaanse staat Oklahoma terecht kwam. De foto werd
gemaakt door het Prairie Meteorite Photografy and Recovery
Network van het Smithsonian Astrophysical Observatory,
hetzelfde instituut waaraan Luigi G. Jacchia werkt die thans
het schampschot van een meteoor in augustus 1972 bekend
maakte. De foto is enigszins scheef genomen, gezien de hori-
zonlijn links onder. De baan van de meteoriet door dampkring
is de lichtende streep van rechts boven schuin naar het mid
den onder. De onderbreking van het lichtspoor werd veroor
zaakt door een sneldraaiende wiekenschijf voor de camera
lens. Vit die onderbreking kan, wanneer de snelheid van die
schijf precies bekend is, en wanneer uit andere metingen de
hoogte van het spoor berekend wordt, de snelheid van de
meteoriet nauwkeurig worden bepaald. De licht gebogen
dunnen witte lijnen tonen de baan van sterren langs de
hemel tijdens de langdurige opening van de lens. Om een
meteorietbaan te fotograferen moet men op de bonnefooi de
camera op een gedelete van de hemel richten en dan de lens
openen. Op het moment dat een meteoriet verschijnt is het te
laat om de fotografische operatie op gang te brengen. Van
de hier getoonde meteoriet werden twee stukken terugge
vonden bij Lost City in Oklahoma, resp. 9979 en 235 gram
wegend.
De dikke zwarte pijl op deze tekening geeft de baan aan van de meteoor, die op 10 augustus 1972
een schampschot langs de aarde maakte boven drie staten van de VS en een Canadese provincie.
De vlucht door de atmosfeer begon boven Beaverin Utah en eindigde boven Red Deer in de Cana
dese provincie Alberta. De grenzen zijn als stippellijnen aangegeven. Voorts is de staat Arizona
aangeduid, omdat zich hier de beroemde Barringer-krater bevindt. Het moet puur toeval zijn, dat
deze beroemde meteoorkrater uit prehistorische tijd ongeveer in de baan van het recente schamp
schot te vinden is.
Aardbevingen
voorspellen
uit de ruimte
De NASA, het Amerikaanse over
koepelende orgaan voor de ruimte
vaart, gaat proberen met elektromag
netische metingen via kunstmanen
aardbevingen te voorspellen.
Aardbevingen ontstaan door span
ningsvelden in de aardkorst, veroor
zaakt door geologisch gezien betrek
kelijk geringe verschuivingen van de
len van die aardkorst.
Met behulp van klassieke landmeet
kundige technieken zijn deze ver
schuivingen en optredende verande
ringen ln hoogteverschillen niet erg
nauwkeurig te meten. Kunstmanen
en andere ruimtevaartuigen bieden
een veel betere mogelijkheid, zeer
nauwkeurig veranderingen vast te
stellen, tot od enkele centimeters
nauwkeurig voor punten, die hon
derden kilometers van elkaar liggen.
Daarbij wordt gebruik gemaakt van
radiosignalen naar en van satellie
ten, waarvan de baan zeer nauwkeu
rig bekend is. De duur van een re
toursignaal kan tot op een tienmil-
Jardste seconde worden gemeten, en
dit is voldoende om een afstand tot
op centimeters nauwkeurig te bepa
len.
Wanneer sterke verschuivingen van
delen van het aardoppervlak ten op
zichte van elkaar optreden, is de
kans groot, dat de daardoor ..opge
kropte" spanningen ach ontladen in
een aardbeving, een heroriëntatie
van die stukken aardkorst ten op
zichte van elkaar.
Er bestaan al netten meetstations
op aarde, die dergelijke waarnemin
gen verrichten, maar die kunnen niet
zo nauwkeurig werken als de metin
gen vanuit de ruimte.
De NASA gaat voor dit project
twee radio-antennes gebruiken, na
melijk die in Pasadena en in Gold-
stone. Beide stations zullen daarbij
in het bijzonder de grondbewegingen
in het oog houden van de San An
dreas breuklijn, een beruchte scheur
in de aarde die herhaaldelijk tot
aardbevingen heeft geleid om. tot de
fatale aardbeving in San Francisco.
Overigens kan vooralsnog dit pro
ject niet meer voorspellen dan dat
er een aardbeving op komst Is: over
twee dagen of over twintig Jaar
In de aardse oceanen komen
vaste stromingen voor, zoals de
Golfstroom in de Atlantische Oce
aan. Doordat het oceaanwater met
een grote warmte-capaciteit zeer
grote invloed heeft op het klimaat
in de aangrenzende continenten en
op de temperatuur van de regel
matige stromingen in de atmos
feer, is het nauwkeurig vaststel
len van deze stromingen van groot
belang voor onze kennis omtrent
de klómaatvonnèng.
Reeds lange tijd was bekend, dat
in de Pacific een permanente
stroom bestaat ten noorden van
de evenaar, een soort maalstroom
die in het noordelijk gedeelte van
west naar oost loopt en tussen de
Kreeftskeerkring en de evenaar
van oost naar west. Deze stroom
bepaalt als 't ware voor een groot
deel het weer op en om de Pacific.
Onlangs hebben Japanse onder
zoekers door middel van metingen
vanaf de Hakulho Mam, een schip
van het instituut voor oceaanon-
derzoek van de universiteit van
Tokio, vastgesteld, dat deze wa
tercirculatie ln de Pacific gecom
pliceerder is dan men vermoedde.
Het gaat namelijk niet ran één
maalstroom (in bijgaande teke
ning afgebeeld als wit gestippelde
zwarte stroom) maar om een
stroom die vertakkingen heeft
langs de Kreeftskeerkring. Die
vertakkingen zijn in de tekening
als zwart gestippelde stroken weer
gegeven, uiteraard op deze sohaal
globaal.
Dit betekent, dat het warmte
transport via de Stille Zuidzee
naar de atmosfeer waarschijnlijk
een heel ander patroon heeft dan
men bot nu toe aannam.
Een en ander kan belangrijke
gevolgen hebben voor ons begrip
omtrent het onstaan, de ontwik
keling en de baan van wervelstor
men, die zowel de Pacific als
de kustgebieden in Azië en Ame
rika zo dikwijls teisteren.
De „tegenstromen" die thans
zijn ontdekt, en die zich vrijwel
langs de Kreeftskeerkring ver
plaatsen, hebben een breedte van
150 tot 200 kilometer en zijn 500
meter diep. De snelheid aan de
oppervlakte bedraagt ongeveer 25
cm per seconde, maar is op som
mige plaatsen het drievoudige.
Deze ontdekking ls niet alleen
van belang voor beter meteorolo
gisch begrip maar ook voor kennis
omtrent de waterhuishouding ln
het algemeen en in het bijzonder
van de visstand en verplaatsing
van visscholen.
