Kultuurkamer': een bitter
tuk nazi - onbenulligheid
"Het eerste doodvonnis"
EDEWAAGENS POGING DE NEDERLANDSE KUNSTENAARS TE KNECHTEN
;AG 23 MAART 1974
Ijviduele Nederlander behoefde zich van de werkzaamheid van det departement van ^e"st|"ySYinqu^rrtge^^Goedf'
oorlichting en kunsten niet meer aan te trekken dan hij zelf wenste; dat was als re- waagen wel duidelijk gemaakt heb
ber weinig. Maar* de zaak kwam anders te liggen in die sectoren waarop, afgezien
p pers en radio, Goedewaagens departement ging eisen dat men van uiterlijke ge-
iamheid blijk gaf.
iir Goebbels resorterende
jmmer: een overkoepe-
'organisatie ivaarbij alle
kunstenaars aangesloten
te zijn: Joden konden er
<an worden, personen
Joodse grootouder (Vier-
als regel wèl, die met
odse grootouders Halb-
uitzonderingsgevallen,
t kunstenaars die een vol-
tchtgenoot of echtgenote
golden daarbij als Halb-
ïde systeem wilde de be-
Nederland invoeren. Dat
wat voeten im de aarde,
snamelijk de bedoeling van
bij verordening een kopie het,
Kulturkammergesetz in Ne-
laten afkondigen, maar de
ibtenaa/r van zijn departe-
met de concept-tekst van
irdeniing in zljin zak, in Ja
naar Den Haag gereisd
daar op grote weerstand
waren van belang.
Het spits werd afgebeten door de |ter Henriëtte Mooy (die Roland
toneelspelers. Waarlijk, zij hadden 1x J~""-
als zoveel andere kunste-
in het vooroorlogse Nederland
materieel niet gemakkelijk gehad,
maar het feit dat Goedewaagen had HJking
laten doorschemeren dat hij hun po- doeld,
sitie belangrijk wilde verbeteren,
bracht geen wijziging in hun hou
ding teweeg. Het bestuur van hun bij
Goedewaagen en zijn hoofd- de Nok aangesloten
;en, maar bij Seyss-Inquart Organisatie van Toneelkunstenaars,
c<m de loerkzaamheid van zevenduizend leden) aangesloten bij
Nederlandse Organisatie
Kunstenaars, de Nok, die door mr.
J. P. van Royen, algemeen secreta
ris van het hoofdbestuur der PTT,
geleid werd, en wat die kunstenaars
in de eerste maanden van '41 uit
de pers omtrent Goedewaagens plan
nen vernamen, wakkerde hun ver
langen aan, het bij voorbaat duide
lijk te maken dat zij van een Kul
tuurkamer en van een aansluiting bij
„Gilden" (waaruit die Kamer zou
bestaan) afkerig waren. De alge- de dichter dr.
Deze week verscheen het eerste
boek van deel V van het stan
daardwerk „Het Koninkrijk der
Nederlanden in de tweede we
reldoorlog", geschreven door
prof. dr. L. de Jong. Dit deel
beslaat de periode maart- 1941
tot juli-1942.
Bijgaand treft men een uit
treksel uit het hoofdstuk: „De
Kultuurkamer en de Kuituur
ben dat het hun veel moeite
kosten, de Nederlandse kunstenaars sident
in de pas te laten lopen. Voor geen krijgen. Dat w
van beiden was dat reden, hun plan
nen op te geven. Seyss-Inquart gaf
begin Juni opdracht, met de veror-
tieve beslissing mede nam op grond
van een aanwijziging van Arnold
Meyer. Er resulteerden negentien
kandidaten met Snijder als pre-
net de twintig vol
vel erg mager.
Snijder zette zijn bemoeienissen dus
voort en hij wist twee weinig beken
de schilders, H. F. Boot en Jaap Gid-
deningen tot oprichting van de Kul- ding, doch ook één beeldhouwer van
Polet,'
dat Goedewaagen president van de Kultuurraad te worden. De raad
•wen zij met een Halb- mene stemming in den lande
sterkte die neiging tot protest en ook dat alles
de Februaristaking alsmede de nieu-
Boutens, ge-
leid werd; Roland Holst betoogde Muziekgilde zouden moeten aan-
Kultuurkamer en Snijder president
van de Kultuurraad zou worden; zou
het tussen hen beiden tot menings
verschil komen, dan zou de beslissing
bij hem, de Reichskommissar, lig
gen. Goedewaagen liet van mei af
nagaan, hoeveel personen lid van
de Kultuurkamer dienden te worden;
men kwam tot een totaal van bijna
vier-en-vijftigduizend, van wie zich gesloten)
meer dan vijf-en-twintigduizend bij noemd w
op
i dat aan Joodse
kunstenaars spoedig het verder
we anti-Joodse maatregelen die in ken onmogelijk zou worden gemaakt, de Kunsten en Kunstnijverheid. Voor
de lente van '41 afgekondigd werden, Boutens,^voorgewend ver- deze en de overige giiden (het wer-
den er in totaal zes) alsmede voor de
vakgroepen" waarin de gilden
kwam dus uit een president en twee-
en-twintig leden te bestaan. Zeven
waren afkomstig uit het voor-oorlog-
se hoger onderwijs (van wie één,
de Leidse germanist prof. dr. Jan de
Vries, als vice-president zou optre
den) zij waren aangevuld met drie
andere wetenschapsbeoefenarendr.
H. Krekel die pas aan de (overigens
Leidse universiteit be-
tot buitengewoon hoog
leraar in de wijsbegeerte van de ge
schiedenis, de Amsterdamse physicus
dr. T. de Bruin en de rijksarchiva-
Zeeland, mr.
Willem Mengelberg feestvieren ontkend
baasd.
aldus
Holst bijviel), „vriendelijk gedeci
deerd blijken, „opheffen" niet de juis
te weg te achten, en hij praatte er
beetje omheen: „de verwerke-
geste, door u be
mens heel verkeerd
kunnen uitp°kken, meneer".
Drie dagen na die discussie wer
den (14 mei) alle orkesten ge-ari-
Nederlandse seerd en werd de Nederlandse Or
ganisatie van Kunstenaars ontbon-
i-èrd öp 7~ap'ril '41 ten departemen- den verklaard: de kas en alle be-
van Embden. Dan zaten in de raad
de architect ir. J. Gratama, de direc
teur van het Museum Boymans te
deeld werden, moesten de nodige Rotterdam, dr. D. Hannema, de
Houten, vier be oefe
functionarissen aangetrokken wor- uitgever R.
den; vooral leek het van belang dat naren van de „Volkskunde"
het „leiderschap"
zekere bekendheid genoten.
elk dere vertegenwoordigers van de SS-
i, zich door Goeb
vet te laten voorschrijven.
het Promi had aan één
sjse Kultuurkamer en één ling theater en dans optrad, de vraag
scheiden werden door ambtenaren
Zo werd het eind november '41
voor de verordeningen verschenen
waarbij Kultuurraad en Kultuurka
mer althans op papier in het leven
componist ir. H. Badings en Ne
derlands beroemdste dirigent: Willem
Mengelberg.
Pro-Duits
didaat-leden van de Kultuurraad had
Snijder de naam van de dirigent van
Meerkamp het, Amsterdamse Concertgebouw-or
kest opgenomen. „Een beoordeling is
overbodig", had hij er aan toege
voegd. „Zijn pro-Duitse instelling is
bekend".
Dat was zij inderdaad, en in wijde
kring.
Willem (eigenlijk: Jozef Willem)
Mengelberg was in 1871 in Utrecht
geboren waar zijn Duitse ouders
(zijn vader was beeldhouwer en
bouwkundige) zich gevestigd had
den; zij verwierven er de Nederland
se nationaliteit. Hun zoon Willem
ging in Keulen muziek studeren,
bleek niet alleen als pianist
staan. „Europa komt op nieuwe we
gen, verklaarde hi.i aan een verslag
gever van de Völ'kischer Beobacnter;
„ook de invloed van de westelijke
cultuur is afgesneden", zei hij,, doe
lend op Engeland en de Verenigde
Staten, „maar ik vind dat helemaal
niet zo erg Wij zijn toch juist met
het Duitse geestelijke leven altijd
zeer nauw verbonden geweest
Steeds weer heeft Adolf Hitler de
vrede gewildin Nederland begrij
pen ook de laatsten nu dat veilig
heid en vrede alleen van Duits
land kunnen komen". Mengel
berg vertelde ook van het glas cham
pagne dat hij gedronken had, „toen
de wapenstilstand werd gesloten"
voorgelegd of het
ten Gilde voor Theater en Dans wil-
aef hij. „de cultuurpohtle- de meewerken, en weigerde bij mon-
g bij ons"), maar Seyss-In- de van z*Jn voorzitter en secretaris,
3de zijn eigen invloed be- resP- J°an Remmelts en Hans van
plaats in Meerten. Maar het bestuur deed
op te rich- de organisaties bleven desondanks in Dam, de secretaris-generaal van op-
Al die leden waren op zijn minst
pro-Duits. Er zullen onder hen wel
enkele geweest zijn bij wie de
ook als dirigent uitzonderlijk be- tenminste, dat maakte de Völkischer
gaafd en werd in 1895, op
twintigjarige leeftijd dus, belast met
de leiding van het sinds kort
wenste dus
de Nederlandse Cul-
welke in september '40 met
het richtte daags
gesprek een rondschrijven tot alle ac-
^ftf*"óCCir teurs en actrices waarin hun de vrijwel algemene stemm
ricbt was m rag trouwens In voorgelegd werd of zij het met
(ympathleke en vo.gens SS-
maakten 338 hun opinie kenbaar
nootschap van Nederlandse Compo
nisten richtten de geesten zich meer
op verzet en nog sterker was dat
het geval in de Nederlandse Kring
van Beeldhouwers die al in '40 met
vrijwel algemene stemmen (een van
Johan
wachting een rol speelde dat zij als staande Concertgebouw-orkest. Hij
lid van de Kultuurraad althans 'n
reële taak zouden krijgen die ver
pachting werd niet bewaarheid: de
wetenschappen hier uitdrukkelijk bui
ten vielen) werd verplicht, zich bij
de Kultuurkamer aan te sluiten.
President Goedewaagen kreeg, ge- Kultuurraad kreeg niets te bete-
heel overeenkomstig het leidersprin- kenen- Polet sprak
cipe, alles te beslissen.
lenkende Snijder
hulpkracht bij de reorga- 307"bïeken acc<^rj t£ 13 niet
- het Nederlandse eultu- 18 dat öch
Polet) besloten had, alle instellingen Het bleek niet zo eenvoudig, voor
1 de „Nieuwe Orde" te boycotten die Kultuurraad de „ten minste twin-
die ook al in een vroeg stadium, tig" leden te vinden die door de des- tenmwkTn,"maakte"
vm-mHncr van betreffende verordening voorge
schreven werden. In juni begon
wist dit orkest tot een van de beste
ter wereld op te werken.
Hij was ijdel en, met name op
artistiek gebied, van een monumen
tale zelfverzekerheid, die met een ze
kere beperktheid gepaard ging. De
wereld waarin hij leefde, was die
waarin hij zijn triomfen vierde: de
Het maandenlange touw- traa[ beschouwden, van Meerten gaf die bijvoorbeeld door het weigeren Snijder al met het opstellen
dat hieruit voortvloeide, wil'
niet in bijzonderheden veer-
i] merken hier slechts op dat
volgt afliep: Snijders Ne- sturen
Cultuurkring (die zich als naars
was gaan aandui-
1 rd opgeheven; de cultureel-
serde leden werden overge-
die cijfers, die duidelijk genoeg
ren, aan het departement door; spoe
dig raakten zij ook bekend bij de be-
andere groepen kunste-
die bij de Nok aangeslo-
raren en begin mei, toen uit een
Goedewaagens toespraken ge
bleken was dat hij zijn plannen wil-
1 To-
lie-
overheidsopdrachten in finan
ciële moeilijkheden kwamen te ver
keren.
Moeite
schaarse vergaderingen van „een
stelletje onnozele mensen, ik kan net
zo goed m'n mond houden". De onbe
nulligheid die de Kultuurraad ging muziek; politiek interesseerde hem
kenmerken, maakte evenwel het feit maar weinig. Hij was en voelde zich
niet ongedaan dat zij die Snijders Nederlander maar toch met een
uitnodiging aanvaard hadden, zich sterke gebondenheid aan Duitsland
op een beslissend moment publieke- en de Duitse cultuur,
lijk aan de zijde van nationaal- so-
De raak gaf hem veel hoofdbre- dialistische bezetter geschaard had- fn
kens. Tenslotte stelde hij vast tot den' Onmacht datgene wat zij even- t-nampagne
tueel later in de bezetting deden (Po
let bijvoorbeeld gaf een niet onbe-
1 candidaten.
1 lijs-
den uitgaan. Er werd op de be- ^angri^ke st€"n vervolgde Jo- Mengelberg zich
nieuwe, uit Duit- de doorzetten, vond het initiatief i
Nederlanders bestaande or- de Nederlandse Organisatie
n, de deining die zich trokkenen door Snijder grote pressie
teidie van het Reichskom- kundigen, het hoofdbestuur van de
allerlei culturele manifes- Koninklijke Nederlandse Toonkun-
ng voorbereiden; de uit het stenaars- Vereniging, 't bestuur van
an het Genootschap van Nederlandse
in Componisten en het bestuur van de
u- Nederlandse Bond van Architecten
Toen de Duitse legers op 10 mei '40
land binnen rukten, bevond
lu liV *«wsgelberg zich in Frankfort aan
-w de illegaliteit), brand- de Main voor een ^zoek aan zijn
mei '41 in de wereld uitgeoefend: hij gaf hun te verstaan m<~rktJn zlch- schreef Arondeus, tandartó Hij was verheugd dat de
dat een weigering hoog opgenomen "als <je handlangers van landver- ooriog in Nederland maar kort ge-
kon worden door de Reichskomis- iaa^> Jodenvervolging en vnjheidsbe-
sar. Van de drie-en-twintig uitge- rovin8 en verspeelden zij, „armzali-
marionetten", wat zij nog aar
n en faam bezaten.
ADVERTENTIE
afkomstige leden
Kuituurkring kwamen
ootschap „Nederland
In Katwijk
is dit boek verkrijgbaar bij:
Boekhandel A. v. d. BERG
.-echt,
Seyss-Inquart be- circulaires
hun leden uitgaan
(het is vermoedelijk ook door ande-
besturen gedaan), waarin zij
Nederlandse die leden vroegen, zich door middel
:aad in het leven te roepen va" ondertekende verklaringen tegen
nodigden weigerden er niettemin
vier: de dirigent Eduard van Bei-
num, de beeldhouwer prof. J. Bron-
ner, de architect prof. N. Lansdorp
en een vrijwel onbekend, Jeugdig
kunstenaar, René Smeets, een lid
van Nationaal Front, die zijn nega-
Van alle leden van de Kultuur
raad was er overigens slechts een die
vóór de bezetting nationale bekend
heid genoten had: Mengelberg.
Reeds op de eerste lijst van can-
duurd had; Duits-chauvinistische ge
voelens braken in hem door; toen in
Juni het bericht kwam dat de Duit
sers Straatsburg binnengerukt wa
ren, hief Mengelberg er in Bad Gas-
tein waar hij een kuur was gaan
volgen, samen met enkele vrienden ~OT,C'
iu;; ëeilb
toezichthoudende en advise-
gaan vervullen op
gebied en die onder lei- ronde doen
staan van Snijder,
de gilde-plannen uit te spreken.
Ook gingen illegale pamfletten de
.Tegenover speculeren
ïn onze buigzaamheid:
rustig verzet", zo werd aangeraden
de invasie in de
in De Brandarisbrief die door de Sowjet Unie kregen de Duitse auto- kreeg dat in Den Haag in een café
Nederlandse V-Mann te horen honderdmaal gestelde vragen (op- jaar. Mertitz kreeg drie Jaar. Baas
schilder-schrijver Willem Arondeus riteiten in alle bezette landen opeens
gestencild verspreid werd.
Tot ontbinding gingen de genoem-
de organisaties nog niet over. Een
uteristiek compromis geleid voorstel in die geest werd, ondanks
- al gebleken dat de Ne- het feit dat een NSB'er aanwezig
op 12 mei door de dichter A.
instructie van de Flihrer
doodvonnissen, die inmiddels waren
geveld, onverwijld uit te voeren. Inti
midatie leek Hitier het enige middel
om in West-Europa zo weinig mo
gelijk risico te lopen. Er
dracht? helpers? geld? code?) geen Becking en mevrouw Smit werden
antwoord gaf, Hers, Mesritz, Baas vrijgesproken, de twee dochters
nationaal-socia- ring
Roland Holst gedaan in de vergade- bezet Nederland één: het doodvonnis tegen zijn oudere broer en zijn zus- leven
verteld werd dat de Nederlandse
rine-officier van Hamel als geheim
agent naar bezet gebied gekomen was
maar in Friesland was gearresteerd.
Vrezend dat, als hij bleef ontkennen,
represailles genomen zouden worden volgende morgen kon een bewaker Door te zwijgen had van Hamel
tegen zijn vader en moeder, wellicht hem toefluisteren dat de vier nog in tientallen het leven gered: drie in-
Becking en Marion Smit achter el
kaar gefusilleerd zouden worden, v.
Hamel zweeg, salvo na salvo
klonk hij blééf zwijgen. Eerst de genschap.
Allers naar het Frauenkonzentra-
tionslager Ravenbrück overgebracht
Allers en Mesritz stierven in gevan-
bevoogding en organisatie.
de Vereniging
tegen de eerste geheime agent
lichtingengroepen had hij opge-
Beobachter
De Telegraaf publiceerde die uit
latingen op 10 juli in vertaling, en
toen Mengelberg later in die maand
in het Amstel-Hotel te Amsterdam
zijn intrek nam, kreeg haj spoedig te
horen dat hij door zeer velen al3
een doodgewone landverrader be
schouwd werd; hem werd ook gezegd
dat men vooral diep gegriefd was door
zijn mededeling dat hij een glzz
champagne gedronken had, „toen de
wapenstilstand gesloten werd" al
gemeen was dat geïnterpreteerd als
de wapenstilstand van Nederland.
Gehuild
Mengelberg wilde dat rechtzetter*,
kwam daartoe in contact met een
van de journalisten van De Tele
graaf. Johan Luger, en het gevolg
was dat in het blad op 2 augustus
een interview met Mengelberg ver
scheen waarin te lezen stond dat van
het verhaal dat hij feestgevierd zou
hebben bij het bericht van Neder
lands capitulatie, „geen woord
waar" was: „We hebben gehuild
van opluchting toen wij hoorden dat
de vreselijke beproeving voorbij was.
En we hebben een kopje thee ge
dronken", zei Mengelberg nu. „Ik
pro-Duits", erkende hij overi-
en met goed recht. Mijn voor
vaderen waren Duitsers en sedert
wanneer is het in Nederland een mis
daad, pro- of anti-iets te zijn?"
Met dde twee interviews bracht
Mengelberg aan zijn vaderlandse re
putatie een dodelijke slag toe.
Enkele maandein later, in maart '41,
zei Mengelberg tegen twee bestuurs
leden van het Concertgebouw, „dat
Nederland beter het hoofd in de
schoot had kunnen leggen, net als
Denemarken". Een uitlating als deze
bleef binnenskamers: Mengelbergs
toetreden tot de Kultuurraad vorm
de daarentegen weer een publiek feit
dat algemene bekendheid kreeg en
een feit dat geheel in de lijn lag van
zijn twee interviews.
Nationaal-socialist was hij in ge-
terkundigen die door de voorzitter, de Nederlandse regering, de luite
nant-ter-:
Hamel.
ter. gaf van Hamel toe dat de opge- Toen zijn dossier afgesloten werd, richt, hun financiering had hij via nen dele- Uitnodigingen om deel -te
geven
t Juist
der tweede klasse Lodo derdaad (Schreieder bezat die ge
gevens al of kon ze gemakkelijk ver-
Engeland krijgen) op 14 mei IJmuiden als ma-
rinepofficier verlaten had. Dat hij
l dat hij in- hadden Schreieder en Haubrock op de bankier
E. E.
Bij zijn poging
terug te keren was van Hamel me
dio oktober bij het TJeukemeer sa
men met vier metgezellen (de Leid
se studenten Hans Hers en Jean
Mesritz, de Leidse hoogleraar prof.
Baas Becking en mevrouw Marion naar het concentratiekamp
Smit) door de Nederlandse politie,
gearresteerd en aan de Sicherheits-
polizei uitgeleverd. Ook had de Ne
derlandse politie op
Zijn vader, prof.
het doodvonnis
hun kernvragen nog steeds geen waarborgd. Maar geen
antwoord gekregen. In de weken die adres had hij prijsgegeven,
volgden, slaagde van Hamel er twee
maal bijna in, uit de gevangenis te Hamel, deed
met 'n geheime opdracht in bezet ge- ontsnappen; één van die twee keren beroep op de voorzitter van het col-
bied teruggekeerd was, bekende hij voerde hij met veel Geschnauz Hers lege van secretarissen-generaal, Jhr.
niet. Prompt werd hem gezegd dat die hij uit diens cel had laten ha-
zijn vader, moeder, broer en zuster len, zg. als gevangene met zich mee.
„Voor de buitensport waar we al
gebracht zouden worden. Toen pas waren, stopte net Haubrock", ver
telde Hers ons achttien Jaar later.
"Daar was nog een Duitser bij en
kon
kwam hij voor het feit uit dat hij in
derdaad als geheim agent gearres-
eilandje in 't teerd was. Dat wakkerde de nieuws-
TJeukemeer de koffer met alle ge- gierigheid van de Duitsers machtig hadden geen kans. We zijn
gevens die van Hamel had willen aan. Zij wilden weten wat zijn pre- binnen geslagen".
cieze opdracht was, wie hem bij het
N. Snouck Hurgronje
het college wellicht op gratie aan
dringen? Snouck voelde daar niet
veel voor. "Spionage is iets heel
ergs", zou hij gezegd hebben. De
Nederlandse regering te Londen,
er stonden Duitsers in de poort. We gelicht via de Zweedse die in Ber
lijn de Nederlandse belangen waar-
meenemen, opgespoord:
spionagerapporten zaten er in maar
ook een geadresseerde brief die het
de Sicherheitspolizei mogelijk ge
maakt had, in Den Haag de adju
dant-onder-officier Allers te arreste-
Begin april '41 vond in het ge-
zenden geholpen hadden, wie hem bouw van de Hoge Raad het proces uitgewisseld te krijgen tegen
geld gegeven had en hoe zijn code in plaats. "Op weg - - -
elkaar zat. Ten huize van Allers i
ren enkele berichten in code gevon
den, maar daar konden de Duitsers
ren, uit wiens woning van Hamel de niet uit wijs worden en een van de
zendverbinding onderhouden had, Nederlandse codespecialisten die zij
alsmede diens twee dochters: de ver- gearresteerd hadden om bij de deco-
Duitse agent die in Engeland gear
resteerd was.
De onderhandelingen werden door
"In de auto midden tussen de sol- het Führerbefehl doorkruist.
ten we", aldus Hers.
daten op zijspan naast ons. Ik zat
tegenover Lodo. HIJ gaf ons even 'n
blik die zei: zullen we proberen,toch
Enkele dagen na zijn zes-en twin
tigste verjaardag, op een middag
om twee uur, werd aan van Hamel
laten repareren, was enige tijd la
ter in Duitse handen gevallen toen
hij net voor hij in Noord-Brabant kracht te breken. Nacht
wilde onderduiken, nog een keer bij
de woning van Allers
gaan.
dat althans. Dus werd met alle mid
delen getracht, van Hamels geest
nacht,
kolf een slag tegen
wachtkamer zei vt
Allers dat het hem
werd hij uit zijn cel gehaald en door door hem er bij betrokken
een van Schreieders Sachbearbeiter, De aanklager was geschikt. Hau-
de Duitser H. K. O. Haubrock,
knie. In de over twee begon hij aan zijn af-
Hamel tegen 6cheidsbrief aan "Mijn Lieve, Lie
ve Ouders":
Ik heb alles gedaan wat een
mens doen kon.U kunt gerust
broek kreeg enorm op zijn donder zijn. Er is bitterheid noch haat in
i speet dat
Menten ge- nemen aan ontvangsten in Seys-
Inquarts ambtswoning „Clingen-
dael" wees hij af. Hij spande zich in
voor een emigratievisum ten gunste
van de befaamde Joodse vioolpaeda-
goog Carl Flesoh. Hij gaf zich moei
te om de Joodse leden van het Con
certgebouw-orkest in het orkest te
handhaven en droeg er toe bij dat
zij gevrijwaard werden van depor
tatie naar Auschwitz of Sobibor.
Maar hij hield zich bij de samen
stelling van zijn programma's stipt
aan de door de bezetter uitgevaar
digde verboden (hoe dwaas hij die
als kunstenaar eigenlijk ook vond);
Gross-Deutschland voort en hij diri
geerde ng een Beethoven-cyclus in
bezet Parijs toen de Geallieerde le
gers al in Normandië streden In
ziende dat het tijd werd, zich van
het Derde Rijk te distantiëren, wist
hij later in '44 van Tirol uit met
hulp van een Zwitserse gids naar
het Engadin te ontkomen waar hij
een buitenverblijf bezat.
Daar begon een eenzaam wach
ten op rehabilitatie dat zou duren
tot hij zes-en-een-half Jaar later, en
kele dagen voor zijn tachtigste ver
jaardag, kwam te overlijden.
Uit Leeuwarden werden van Ha- lang verhoord; werd het verhoor af- dat hij bij het onderzoek zo weinig mijn hart. Gods wU geschiedt en zal
altijd geschieden en wij zijn slechts.
Zijn werktuig. Daarvoor moeten wij
de zijnen spoedig overge- gebroken, dan volgden in Haubrocks te weten was gekomen. Lodo maak-
Draent naar de gevangenis in Sche- afwezigheid (maar deze wist precies te bij het proces
veningen. Onderweg wist van Hamel wat er gebeurde!) de mishandelin
de anderen toe te fluisteren dat hij al gen.
Ie schuld op zich zou nemen. Dat hij Van Hamel werd bont en blauw stelde, werd aan Lodo opnieuw ge- Dat besef zal u wellicht boven de
spionage bedreven had, was zonne- geslagen. Drie weken lang kreeg hij vraagd of hij wilde zeggen wat zijn smart doen uitleven en de kracht
klaar; dat hij niet de "van Dalen" Dunkelzelle: een duister hok
opdracht was, hoe zijn code in el- geven om deze mijn laatste brief te
op zijn paspoort in hij van geen dag of nacht wist kaar zat, enzovoorts. Hij weigerde lezen.
stond (met de fatale, niet bestaande en in zijn eigen uitwerpselen lag. pertinent. "Als goed Nederlands of- u mij altijd hebt begrepen,
geboortedatum 29 febr. 1915» even- Aardappelen met veel zout kreeg hij ficier", zei hij, "eis ik het recht op. Dag Lieve Moeder, Dag Lieve Va-
eens. Hij werd ongenadig mishan- te eten, maar niets te drinken, on- datgene niet aan de vijand mee te der, de band die mij met u
ADVERTENTIE
Ook het verschijnen van
Dr. L. DE JONG
Het Koninkrijk der Nederlanden i
de Tweede Wereldoorlog deel V
(in 2 banden)
deld hij zweeg. Zwakker kwam dragelijke dorst
hij te staan toen het hoofd van de werd een V-Mann bij hem ingeslo-
afdeling contraspionage van de Si- ten die zich als een hulpvaardige
Van Hamel kreeg de doodstraf, omhelst u,
cherheitspolizei und SD, SS-Sturm- patriot voordeed. Eén nacht werd Hers en van den Hout levenslange hoorzame 2
bahnfiihrer Joseph Schreieder, van gedreigd dat als hij op de vier al tuchthuisstraf, de oude Allers tien
goed te begrijpen als IS WEER EEN GEBEURTENIS
Wij hebben dit boek.
Band I kost f24.—;
Band II (verschijnt 2 mei) f21,
HET NIEUWE BOEKHUIS
BREESTRAAT 52
hoek Vrouwensteeg
LEIDEN - TEL. aotfï 1
kinderen bindt wordt niet verbroken
doch is sterker dan ooit. Heel innig
liefhebbende en ge-
Dundenaarn: Jjodo".
