-XPEDITIE NAAR
KRAAMKAMER VAN
NIEUWE AARDE
Astronomische ruzie over
totale zonsverduistering
FAMOUS start onderzoek Mid-Atlantische Rug
l
2135
DAG 23 JUNI 1973
Dezer dagen heeft zich bij de Azoren een van de grootste
teanologische expedities aller tijden verzameld om een kijkje
nemen in de kraamkamer van "nieuwe aarde", dat wil
*gen nieuwe aardkorst, die gevormd wordt door de hete
loeibare massa waaruit de aarde beneden de aardkorst be-
iat. Dat proces speelt zich af op ongeveer drieduizend meter
der de golven van de Atlantische Oceaan in de breuklijn
:gs de kam van de Atlantische Rug. De Frans-Amerikaanse
peditie hoopt bij dit onderzoek tevens meer te weten te ko-
>n over het ontstaansmechanisme van aardbevingen. De ex-
ditie heeft naar Amerikaanse stijl de codenaam FAMOUS
kregen, een afkorting voor French-American Mid-Oceanic
dersea Survey.
de lengte-as van de Atlantische
ruwweg van noord naar zuid,
|n bergrug, waarvan de kam
jddeld drieduizend meter onder 't
:rvlak reikt. De laatste tientallen
heeft de overtuiging postgevat
zich hier bijzondere geologische
afspelen, waarbij nieuwe
Jkorst wordt gevormd,
gebeurt tijdens het uiteendrijven
de schollen, waarop volgens de
iige inzichten de continenten en
iinentale platten min of meer over
arde rondzwerven als ijsschotsen
woelig water. Die schollen
jven" op het vloeibare binnenste
de aarde.
de afgelopen honderden mil.loe-
jaren heeft de wereldkaart er
ook op vele andere manieren uit-
dan thans het geval is. Con-
iten waren op geheel andere wil-
erangschikt, veelal op één kluit-
elkaar gedreven om later weer
en te drijven. Waar zij van el-
scheurden ontstonden breuklij-'
zij op elkaar stootten
iden zich bergmassieven, zoals
iymalaya's en de Alpen,
ebergten ontstaan niet alleen bij
ingen, maar ook bij het uiteen
schollen. Door de breuk
It vloeibaar magna naar boven
rst dat vervolgens over de ran-
de schollen stroomt alvorens
el tot nieuw gesteente te stol-
deze wijze is de Mid-Atlanti-
Rug gevormd in een proces van
tientallen miljoenen jaren. Dit
anische proces gaat ook heden
nog door, zowel op de
anbodem als op en bij IJsland,
brokje van dat onderwaterge-
dat boven het oppervlak uit-
De recente vorming van het
tnische eiland Surtey ten zuid-
IJsland en de uitbarsting
[afell op het vulkanische eiland-
imaey waarbij het dorpje Vest-
naeyjar verwoest werd zijn
'an voorbeelden. Op bijgaande
i is te zien. hoe de breuklijn,
langs die vulkanische activiteit
s vindt, dwars over IJsland
Een iets anders gevormde breuklijn,
namelijk door het langs elkaar schu
ren van stukken schol in parallelle
richtingen geeft vooral aanleiding tot
aardbevingen. Dat is bv. het geval
bij de San Andreas Fault in Califor-
nie. Bouwen zich daar grote span
ningen op, dan ontladen die zich door
heftige schokken waarbij de stukken
aardkorst nieuwe posities ten opzich
te van elkaar gaan innemen, een
nieuwe evenwichtstoestand bereiken.
San Francisco, dat vrijwel op deze
breuklijn gelegen is, wacht met angst
op de volgende grote verschuiving,
waarbij een ramp zou kunnen gebeu-
Het is merkwaardig, dat het zolang
heeft geduurd alvorens men alge
meen de schollen-theorie heeft aan
vaard als logische verklaring voor
vele geologische en geografische ver
schijnselen. Antonio Snider sugge
reerde al zoiets in 1855 en de bekend
ste voorvechter van het denkbeeld
1 werd later Alfred Wegener in 1915.
Naar de huidige opvattingen vin
den dergelijke verschuivingen van
aardkorst-schollen over de gehele we
reld plaats. In de Europese regionen
is. behoudens de activiteit in de At
lantische Oceaan, ook van belang dat
Europa en Afrika nog steeds dichter
naar elkaar toe drijven, waardoor op
den duur (maar ook dat is een kwes
tie van vele miljoenen Jaren) de Mid
dellandse Zee geheel of vrijwel geheel
zal verdwijnen. Er is daarom nogal
wat tegen futuristische plannen om
deze zee bij Gibraltar af te sluiten
en gedeelelijk als polder droog te leg
gen, omdat het proces daardoor wel
eens revolutionair versneld zou kun
nen worden en catastrofale gevolgen
zich zouden kunnen voordoen.
De Frans-Amerikaanse expeditie,
die thans van start is gegaan, heeft
voor het onderzoek van de activitei
ten in de Mid-Atlantische Rug de be
schikking over drie oppervlaktesche
pen en een viertal „bathyscafen" of
duikbootjes voor zeer grote diepte. De
oppervlakteschepen zijn ondermeer
bemand met tientallen geleerden en
voorzien van een groot wetenschap
pelijk instrumentarium waarmee on
derzoekingen van velerlei aard kun
nen worden verricht. Het belangrijk
ste duikbootje is de Franse „Archi
medes", welk scheepje plaats biedt
aan drie man en veel televisie en foto
apparatuur, benevens meetinstru
menten en apparaten voor het ne
men van grondmonsters.
De Archimedes gaat duiken in de
scheur of kloof in de kam van de At
lantische Rug, welke kloof niet bre-
er is dan dertig kilometer maar een
diepte bereikt van ruim een kilome
ter beneden de randen. Dat alles dan
op een diepte van circa drie kilome
ter onder de golven van de Oceaan.
De Archimedes is daar volledig op
berekend. Het vaartuigje heeft al ge
doken in de diepste zeetrog ter aarde,
de Koerillentrog ten oosten van Ja
pan, tot een diepte van meer dan
tien kilometer.
Het terrein waar het eerst gedoken
zal worden ligt op de Rug ongeveer
320 km ten zuidwesten van de Azo
ren. Daar heeft men tevoren talloze
peilingen verricht, waardoor topolo
gie en structuur van de oceaanbodem
vrij nauwkeurig bekend zijn.
De Fransen en Amerikanen gaan
daar vaststellen, hoe 't vloeibare ma
teriaal voor nieuw korstvorming uit
de breuk-kloof tevoorschijn komt en
wat er precies gebeurt wanneer het
hete vloeibare materiaal uit 't binnen
ste van de aarde in aanraking komt
met 't bitter koude oceaanwater. Dit
water wordt in korte tijd sterk verhit
en vermoedelijk worden daardoor bij
sterke woelingen vooral veel minera
len uit de oorspronkelijke rotsbodem
weggeslepen.
De drie bemanningsleden van de
Archimedes zullen deze oer-vorming
van de aardkorst kunnen gadeslaan
door drie waarnemingsvensters. Met
grijparmen aan de buitenzijde van
het scheepje kunnen met handbe
sturing van binnen uit grondmon
sters worden genomen, die later op
de oppervlakteschepen kunnen wor
den geanalyseerd.
Men hoopt in december a.s. klaar
te zijn met de eerste waarnemings
reeks waarna volgende zomer een
tweede reeks begint op andere plaat
sen van de Atlantische Rug. Pas be
gin 1975 zullen de eerste wetenschap-
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
Zo zou in grote lijn de
Atlantische Oceaan er uit
zien, wanneer hij werd droog
gelegd. De "schollen" die
uit elkaar drijven op de vloei
bare kern van de aarde zijn
de continenten (in effen
grijs) en de continentale
platten waarop zij zijn gele
gen (in wit aangegeven)Het
grauwe in tint genuanceerde
deel stelt de eigenlijke
oceaanbodem voor. In het
midden van noord naar zuid
de Mid-Atlantische Rug met
over de gehele lengte een
kloof over de top. Dit is de
eigenlijke breuklijn, waar
door vloeibaar materiaal uit
het binnenste van de aarde
over de zich van elkaar bewe
gende schollen stroomt, waar
bij de rug wordt gevormd.
Er zijn talloze dwarsbren
ken te zienontstaan doordat
de schollen langs de randen
niet overal even snel van al
kaar wegtrekken. Daarbij tre
den parallelle verschuivingen
van delen van schollen op
met als gevolg zeebevingen,
die niet anders zijn dan aard
bevingen op het vasteland.
Maar de breuk langs de kam
van de hoof drug zet zich ook
in die verschoven delen van
de breukzone voort.
pelijke publicaties over de onderne
ming verschijnen.
„Het is het begin van een groots
avontuur", zo verklaarde de Franse
leider van het project dr. C. Rif-
faud. „Wij hopen het proces van de
vorming van nieuwe aarde gade te
slaan. Indien FAMOUS maar
de helft van de resultaten op
levert die worden verwacht, zullen
we toch in nog geen twee Jaar meer
te weten komen over de fundamente
le processen van de aardkorst-vor
ming dan we in de laatste vijftig
Jaar hebben geleerd".
Astronomen zijn over het algemeen bedaarde, bezonnen en
vredelievende mensen die onderling zelden ruzie maken. Hoog
stens hebben zij verschillen van mening over wetenschappelijke
problemen. Maar thans is er een werkelijk "astronomische"
ruzie losgebarsten, en wel naar aanleiding van de totale zons
verduistering, die aanstaande zaterdag 30 juni te zien zal zijn
in een 250 km brede strook dwars door midden Afrika. De
tweespalt geldt het observeren van de eclips vanuit een Con
corde, die in de lengte vliegt van die verduisteringsstrook,
waarin op de grond vele waarnemingsposten zijn gevestigd. Die
Concorde-observaties kunnen om verschillende redenen uniek
en belangrijk zijn, maar de waarnemingen door vele teams van
sterrekundigen uit de gehele wereld vanuit tijdelijke stations
op de grond kunnen er danig door in de war worden geschopt
of onmogelijk worden gemaakt. Dat geldt ook voor het werk
van het Nederlandse team, dat zijn tenten heeft opgeslagen in
Mauretania.
|£en bijzonder fraaie opname van de totale verduistering op 22 september 1968, vervaardigd door
I het Institute d'Astrophysique te Parijs, het instituut dat thans medewerking verleent aan de om-
I ttreden Concorde-vlucht.
Zonsverduisteringen onstaan wan
neer de maan precies tussen de zon
en de aarde schuift en daardoor de
zonneschijf bedekt. Het is een toe
val. dat van de aarde uit gezien de
maan en de zon vrijwel van gelijke
schijnbare grootte zijn. Daardoor
wordt bij een verduistering of eclips
alleen de eigenlijke zonneschijf afge
dekt maar niet de ijle maar extreem
hete gas-schil om de eigenlijke zon.
de corona. Deze corona is niet licht
sterk genoeg om waar te nemen bij
een onbedekte zon. omdat het licht
dan volkomen overstraald wordt
aoor het licht van de zon zelf. In een
kijker met een rond schijfje de zon
neschijf zelf afdekken helpt ook niet.
want de atmosfeer verstrooid het
zonlicht zo. dat de corona toch nog
onzichtbaar blijft door de helder
blauwe hemel.
Niettemin is die corona weten
schappelijk van groot belang, omdat
zich daarin processen afspelen die
een beter inzicht kunnen verschaffen
over het mechanisme van de zon
zelf, dus van de verbrandingsproces
sen in een ster. Derhalve is die coro
na ook van belang voor praktische
zaken, zoals de aardse energievoor
ziening. Kennen we het verbrandings
proces in de zon nauwkeurig, dan is
ae kans groot, dat we het op aarde
beheerst kunnen imiteren, dwz een
beheerst kernfusieproces kunnen
verwezenlijken. Dit zou het energie
probleem van de mensheid tot in
lengte van dagen oplossen, omdat de
grondstoffen voor het proces mense
lijkerwijs gesproken onbeperkt op
aarde aanwezig zijn.
Totale zonsverduisteringen zijn al
tijd maar in een betrekkelijk smalle
strook op aarde zichtbaar, dit in te
genstelling tot maansverduisteringen
die aan de gehele nachtzijde van de
aarde waarneembaar zijn.
Buiten die smalle strook kijkt men
"om de maan heen", waardoor de
corona niet tevoorschijn komt, want
zelfs het geringste sikkeltje "eigen
lijke" zon overstraalt dan nog het
licht van de corona. Het is dan ook
zo. dat de corona ineens in de fractie
van een seconde "tevoorschijn
springt" op het moment, dat het laat
ste restante van de zonneschijf zich
achter de maan verbergt. Het is dan
een aan de buitenrand onregelmatig
gevormde briljante ring waarin zich
turbulenties en stralen voordoen, die
zelfs met het blote oog zichtbaar
zijn.
Veel verduisteringen zijn nergens
op aarde totaal omdat de maanschijr
niet recht voor de zon komt vanuit
geen enkel punt op aarde af gezien.
Andere zonsverduisteringen zijn niet
totaal maar ringvormig, omdat de
maan dan te ver van de zon staat
(en dus kleiner lijkt) om de gehele
zonneschijf te bedekken.
De totaliteitsgordel kan maximaal
256 km breed zijn, namelijk in het
gunstigste geval dat de maan dicht
bij de aarde staat en dus zo "groot
mogelijk is. De lengte van de gebo
gen totaliteitsgordel varieert ook
door tal van factoren.
De breedte van de strook van tota
liteit is op 30 Juni uitzonderlijk
groot: ruim 250 km. Datzelfde is het
geval met de lengte. De totaliteit be
gint in Brits Guyana om 11.55 uur
onze tijd en eindigt om 14.21 uur on
ze tijd ergens in de Indische Oceaan.
Kort na het begin zal de eclips ook
te zien zijn in Paramaribo, waar
men in dit opzicht gelukkiger is dan
in ons rijksdeel Nederland. Hier
moeten wij nog tot het jaar 2135
wachten, voordat we een totale
eclips kunnen zien. Daarover el-
Het verschijnsel van de totaliteit
verplaatst zich razend snel: gemid
deld met ongeveer 36 kilometer per
minuut.
Op een willekeurig vast punt in die
totaliteitsstrook kan een totale eclips
maximaal 7 minuten en 28 seconden
duren onder de gunstigste omstan
digheden. Deze omstandigheden zijn
30 Juni as. bijzonder gunstig. Op het
knooppunt van de grenzen van Ma
li. Algerije en Nigeria b..v is de duur
7 minuten en 4 seconden.
In de totaliteitsstrook dwars door
Afrika zijn al vele observatieposten
ingericht door astronomen uit onge
veer twintig landen, die tezamen
enige honderden uiteenlopende waar
nemingen zullen verrichten. Er zal
veel dubbel werk worden gedaan,
omdat het mogelijk is dat op be
paalde punten de weersomstandighe
den tegenwerken maar elders de
omstandigheden gunstig zijn, maar
zoveel mogelijk toch gestreefd naar
het vermijden van onnodige doublu-
Een Nederlandse eclips-team onder
leiding van dr. J. Houtgast van de
Utrechtse Universiteit heeft zich ge
vestigd bij Atar in het noordwesten
van Mauretania, waar de totaliteit
rond 11.45 uur onze tijd plaats vindt.
In dat gebied is de kans op storende
bewolking gering.
De „astronomische ruzie" gaat over
het feit, dat sterrekundigen uit
Frankrijk, Amerika en Engeland van
plan zijn in de Franse Concorde 001
de totale verduistering te "volgen"
met een snelheid van tweemaal die
van het geluid op een hoogte van
ongeveer 13 kilometer. Met in het
toestel geplaatste waarnemingsappa-
rafcuur kunnen zijn in plaats van de
ruim zeven minuten die elk grond
station ter beschikking heeft niet
niinder dan tachtig minuten achter
een observaties verrichten. Boven
dien gebeuren die waarnemingen
zonder de storende invloeden van de
onderste 13 kilometer van de atmos
feer, waar die storingen het grootst
zijn.
Dat experiment in bescheidener
vorm al eerder uitgevoerd lijkt erg
mooi, maar de grondwaarnemers zijn
er bijzonder verstoord over. Er zijn
In Nederland
pas in
Totale zonsverduisteringen zijn
geen zeldzaamheid. Zij komen ge
middeld eens per anderhalf Jaar voor.
De eerstkomende zijn die van 30 Ju
ni en 24 december van dit Jaar, 20
Juni 1974, 29 april en 23 oktober 1976,
18 april en 12 oktober 1977, 26 febru
ari en 22 augustus 1979 en 16 febru
ari en 10 augustus 1980. Zij zijn geen
van alle ergens in Europa zichtbaar.
Voor een bepaald willekeurig punt
op aarde, bv Nederland, zijn totale
eclipsen wel zeer zeldzaam. "Wij" be
leefden de laatste totale 'zonsver
duistering in het Jaar 1433 en de
eerstvolgende zullen bij ons zicht
baar zijn in 2135 en 2151, dus twee
maal kort achtereen.
er zelfs die zeggen, dat bij doorgaan
van de vlucht de grondwaarnemin
gen waardeloos worden en niet door
hoeven te gaan.
De vlucht van de Concorde zal na
melijk sterke turbulenties teweeg
brengen in de stratosfeer Juist op de
kritieke momenten voor de grond-
waarnemingsposten. Bovendien is de
kans groot, dat condensstrepen ont
staan die hetzelfde effect hebben als
fatale wolkenvelden, waardoor op
tische waarnemingen waardeloos
worden. Dan gaat het voordeel van
zorgvuldig uitgekozen observatie
plaatsen met geringe kans op bewol
king geheel verloren.
Het is ook wat vreemd, deze Con
corde-vlucht. wanneer men weet dat
van burger-luchtvaartorganisaties en
militaire instanties van vele landen
na veel onderhandelen gedaan is ge
kregen, dat de verduisteringsgordel
vanaf enige tijd vóór het verschil n-
sel tot het einde van de totale ver
duistering toe vermeden zal worden,
Juist om de nadelige verschijnselen te
vermijden, die de Concorde in ver
hevigde mate oproept.
De Concorde-ploeg zal het pleit in
het conflict wel winnen, maar het
staat zo goed als vast. dat de winst
van deze bijzondere waaraeminas-
operatie niet opweegt tegen het ver
lies aan grondobservaties. Of het zou
moeten zijn.dat het over de gehele
totaliteitsgordel op de kritieke mo
menten bewolkt is. De Concorde
vliegt hoog boven het wolkendek.