-XPEDITIE NAAR KRAAMKAMER VAN NIEUWE AARDE Astronomische ruzie over totale zonsverduistering FAMOUS start onderzoek Mid-Atlantische Rug l 2135 DAG 23 JUNI 1973 Dezer dagen heeft zich bij de Azoren een van de grootste teanologische expedities aller tijden verzameld om een kijkje nemen in de kraamkamer van "nieuwe aarde", dat wil *gen nieuwe aardkorst, die gevormd wordt door de hete loeibare massa waaruit de aarde beneden de aardkorst be- iat. Dat proces speelt zich af op ongeveer drieduizend meter der de golven van de Atlantische Oceaan in de breuklijn :gs de kam van de Atlantische Rug. De Frans-Amerikaanse peditie hoopt bij dit onderzoek tevens meer te weten te ko- >n over het ontstaansmechanisme van aardbevingen. De ex- ditie heeft naar Amerikaanse stijl de codenaam FAMOUS kregen, een afkorting voor French-American Mid-Oceanic dersea Survey. de lengte-as van de Atlantische ruwweg van noord naar zuid, |n bergrug, waarvan de kam jddeld drieduizend meter onder 't :rvlak reikt. De laatste tientallen heeft de overtuiging postgevat zich hier bijzondere geologische afspelen, waarbij nieuwe Jkorst wordt gevormd, gebeurt tijdens het uiteendrijven de schollen, waarop volgens de iige inzichten de continenten en iinentale platten min of meer over arde rondzwerven als ijsschotsen woelig water. Die schollen jven" op het vloeibare binnenste de aarde. de afgelopen honderden mil.loe- jaren heeft de wereldkaart er ook op vele andere manieren uit- dan thans het geval is. Con- iten waren op geheel andere wil- erangschikt, veelal op één kluit- elkaar gedreven om later weer en te drijven. Waar zij van el- scheurden ontstonden breuklij-' zij op elkaar stootten iden zich bergmassieven, zoals iymalaya's en de Alpen, ebergten ontstaan niet alleen bij ingen, maar ook bij het uiteen schollen. Door de breuk It vloeibaar magna naar boven rst dat vervolgens over de ran- de schollen stroomt alvorens el tot nieuw gesteente te stol- deze wijze is de Mid-Atlanti- Rug gevormd in een proces van tientallen miljoenen jaren. Dit anische proces gaat ook heden nog door, zowel op de anbodem als op en bij IJsland, brokje van dat onderwaterge- dat boven het oppervlak uit- De recente vorming van het tnische eiland Surtey ten zuid- IJsland en de uitbarsting [afell op het vulkanische eiland- imaey waarbij het dorpje Vest- naeyjar verwoest werd zijn 'an voorbeelden. Op bijgaande i is te zien. hoe de breuklijn, langs die vulkanische activiteit s vindt, dwars over IJsland Een iets anders gevormde breuklijn, namelijk door het langs elkaar schu ren van stukken schol in parallelle richtingen geeft vooral aanleiding tot aardbevingen. Dat is bv. het geval bij de San Andreas Fault in Califor- nie. Bouwen zich daar grote span ningen op, dan ontladen die zich door heftige schokken waarbij de stukken aardkorst nieuwe posities ten opzich te van elkaar gaan innemen, een nieuwe evenwichtstoestand bereiken. San Francisco, dat vrijwel op deze breuklijn gelegen is, wacht met angst op de volgende grote verschuiving, waarbij een ramp zou kunnen gebeu- Het is merkwaardig, dat het zolang heeft geduurd alvorens men alge meen de schollen-theorie heeft aan vaard als logische verklaring voor vele geologische en geografische ver schijnselen. Antonio Snider sugge reerde al zoiets in 1855 en de bekend ste voorvechter van het denkbeeld 1 werd later Alfred Wegener in 1915. Naar de huidige opvattingen vin den dergelijke verschuivingen van aardkorst-schollen over de gehele we reld plaats. In de Europese regionen is. behoudens de activiteit in de At lantische Oceaan, ook van belang dat Europa en Afrika nog steeds dichter naar elkaar toe drijven, waardoor op den duur (maar ook dat is een kwes tie van vele miljoenen Jaren) de Mid dellandse Zee geheel of vrijwel geheel zal verdwijnen. Er is daarom nogal wat tegen futuristische plannen om deze zee bij Gibraltar af te sluiten en gedeelelijk als polder droog te leg gen, omdat het proces daardoor wel eens revolutionair versneld zou kun nen worden en catastrofale gevolgen zich zouden kunnen voordoen. De Frans-Amerikaanse expeditie, die thans van start is gegaan, heeft voor het onderzoek van de activitei ten in de Mid-Atlantische Rug de be schikking over drie oppervlaktesche pen en een viertal „bathyscafen" of duikbootjes voor zeer grote diepte. De oppervlakteschepen zijn ondermeer bemand met tientallen geleerden en voorzien van een groot wetenschap pelijk instrumentarium waarmee on derzoekingen van velerlei aard kun nen worden verricht. Het belangrijk ste duikbootje is de Franse „Archi medes", welk scheepje plaats biedt aan drie man en veel televisie en foto apparatuur, benevens meetinstru menten en apparaten voor het ne men van grondmonsters. De Archimedes gaat duiken in de scheur of kloof in de kam van de At lantische Rug, welke kloof niet bre- er is dan dertig kilometer maar een diepte bereikt van ruim een kilome ter beneden de randen. Dat alles dan op een diepte van circa drie kilome ter onder de golven van de Oceaan. De Archimedes is daar volledig op berekend. Het vaartuigje heeft al ge doken in de diepste zeetrog ter aarde, de Koerillentrog ten oosten van Ja pan, tot een diepte van meer dan tien kilometer. Het terrein waar het eerst gedoken zal worden ligt op de Rug ongeveer 320 km ten zuidwesten van de Azo ren. Daar heeft men tevoren talloze peilingen verricht, waardoor topolo gie en structuur van de oceaanbodem vrij nauwkeurig bekend zijn. De Fransen en Amerikanen gaan daar vaststellen, hoe 't vloeibare ma teriaal voor nieuw korstvorming uit de breuk-kloof tevoorschijn komt en wat er precies gebeurt wanneer het hete vloeibare materiaal uit 't binnen ste van de aarde in aanraking komt met 't bitter koude oceaanwater. Dit water wordt in korte tijd sterk verhit en vermoedelijk worden daardoor bij sterke woelingen vooral veel minera len uit de oorspronkelijke rotsbodem weggeslepen. De drie bemanningsleden van de Archimedes zullen deze oer-vorming van de aardkorst kunnen gadeslaan door drie waarnemingsvensters. Met grijparmen aan de buitenzijde van het scheepje kunnen met handbe sturing van binnen uit grondmon sters worden genomen, die later op de oppervlakteschepen kunnen wor den geanalyseerd. Men hoopt in december a.s. klaar te zijn met de eerste waarnemings reeks waarna volgende zomer een tweede reeks begint op andere plaat sen van de Atlantische Rug. Pas be gin 1975 zullen de eerste wetenschap- Wetenschap en technologie door P. Bok Zo zou in grote lijn de Atlantische Oceaan er uit zien, wanneer hij werd droog gelegd. De "schollen" die uit elkaar drijven op de vloei bare kern van de aarde zijn de continenten (in effen grijs) en de continentale platten waarop zij zijn gele gen (in wit aangegeven)Het grauwe in tint genuanceerde deel stelt de eigenlijke oceaanbodem voor. In het midden van noord naar zuid de Mid-Atlantische Rug met over de gehele lengte een kloof over de top. Dit is de eigenlijke breuklijn, waar door vloeibaar materiaal uit het binnenste van de aarde over de zich van elkaar bewe gende schollen stroomt, waar bij de rug wordt gevormd. Er zijn talloze dwarsbren ken te zienontstaan doordat de schollen langs de randen niet overal even snel van al kaar wegtrekken. Daarbij tre den parallelle verschuivingen van delen van schollen op met als gevolg zeebevingen, die niet anders zijn dan aard bevingen op het vasteland. Maar de breuk langs de kam van de hoof drug zet zich ook in die verschoven delen van de breukzone voort. pelijke publicaties over de onderne ming verschijnen. „Het is het begin van een groots avontuur", zo verklaarde de Franse leider van het project dr. C. Rif- faud. „Wij hopen het proces van de vorming van nieuwe aarde gade te slaan. Indien FAMOUS maar de helft van de resultaten op levert die worden verwacht, zullen we toch in nog geen twee Jaar meer te weten komen over de fundamente le processen van de aardkorst-vor ming dan we in de laatste vijftig Jaar hebben geleerd". Astronomen zijn over het algemeen bedaarde, bezonnen en vredelievende mensen die onderling zelden ruzie maken. Hoog stens hebben zij verschillen van mening over wetenschappelijke problemen. Maar thans is er een werkelijk "astronomische" ruzie losgebarsten, en wel naar aanleiding van de totale zons verduistering, die aanstaande zaterdag 30 juni te zien zal zijn in een 250 km brede strook dwars door midden Afrika. De tweespalt geldt het observeren van de eclips vanuit een Con corde, die in de lengte vliegt van die verduisteringsstrook, waarin op de grond vele waarnemingsposten zijn gevestigd. Die Concorde-observaties kunnen om verschillende redenen uniek en belangrijk zijn, maar de waarnemingen door vele teams van sterrekundigen uit de gehele wereld vanuit tijdelijke stations op de grond kunnen er danig door in de war worden geschopt of onmogelijk worden gemaakt. Dat geldt ook voor het werk van het Nederlandse team, dat zijn tenten heeft opgeslagen in Mauretania. |£en bijzonder fraaie opname van de totale verduistering op 22 september 1968, vervaardigd door I het Institute d'Astrophysique te Parijs, het instituut dat thans medewerking verleent aan de om- I ttreden Concorde-vlucht. Zonsverduisteringen onstaan wan neer de maan precies tussen de zon en de aarde schuift en daardoor de zonneschijf bedekt. Het is een toe val. dat van de aarde uit gezien de maan en de zon vrijwel van gelijke schijnbare grootte zijn. Daardoor wordt bij een verduistering of eclips alleen de eigenlijke zonneschijf afge dekt maar niet de ijle maar extreem hete gas-schil om de eigenlijke zon. de corona. Deze corona is niet licht sterk genoeg om waar te nemen bij een onbedekte zon. omdat het licht dan volkomen overstraald wordt aoor het licht van de zon zelf. In een kijker met een rond schijfje de zon neschijf zelf afdekken helpt ook niet. want de atmosfeer verstrooid het zonlicht zo. dat de corona toch nog onzichtbaar blijft door de helder blauwe hemel. Niettemin is die corona weten schappelijk van groot belang, omdat zich daarin processen afspelen die een beter inzicht kunnen verschaffen over het mechanisme van de zon zelf, dus van de verbrandingsproces sen in een ster. Derhalve is die coro na ook van belang voor praktische zaken, zoals de aardse energievoor ziening. Kennen we het verbrandings proces in de zon nauwkeurig, dan is ae kans groot, dat we het op aarde beheerst kunnen imiteren, dwz een beheerst kernfusieproces kunnen verwezenlijken. Dit zou het energie probleem van de mensheid tot in lengte van dagen oplossen, omdat de grondstoffen voor het proces mense lijkerwijs gesproken onbeperkt op aarde aanwezig zijn. Totale zonsverduisteringen zijn al tijd maar in een betrekkelijk smalle strook op aarde zichtbaar, dit in te genstelling tot maansverduisteringen die aan de gehele nachtzijde van de aarde waarneembaar zijn. Buiten die smalle strook kijkt men "om de maan heen", waardoor de corona niet tevoorschijn komt, want zelfs het geringste sikkeltje "eigen lijke" zon overstraalt dan nog het licht van de corona. Het is dan ook zo. dat de corona ineens in de fractie van een seconde "tevoorschijn springt" op het moment, dat het laat ste restante van de zonneschijf zich achter de maan verbergt. Het is dan een aan de buitenrand onregelmatig gevormde briljante ring waarin zich turbulenties en stralen voordoen, die zelfs met het blote oog zichtbaar zijn. Veel verduisteringen zijn nergens op aarde totaal omdat de maanschijr niet recht voor de zon komt vanuit geen enkel punt op aarde af gezien. Andere zonsverduisteringen zijn niet totaal maar ringvormig, omdat de maan dan te ver van de zon staat (en dus kleiner lijkt) om de gehele zonneschijf te bedekken. De totaliteitsgordel kan maximaal 256 km breed zijn, namelijk in het gunstigste geval dat de maan dicht bij de aarde staat en dus zo "groot mogelijk is. De lengte van de gebo gen totaliteitsgordel varieert ook door tal van factoren. De breedte van de strook van tota liteit is op 30 Juni uitzonderlijk groot: ruim 250 km. Datzelfde is het geval met de lengte. De totaliteit be gint in Brits Guyana om 11.55 uur onze tijd en eindigt om 14.21 uur on ze tijd ergens in de Indische Oceaan. Kort na het begin zal de eclips ook te zien zijn in Paramaribo, waar men in dit opzicht gelukkiger is dan in ons rijksdeel Nederland. Hier moeten wij nog tot het jaar 2135 wachten, voordat we een totale eclips kunnen zien. Daarover el- Het verschijnsel van de totaliteit verplaatst zich razend snel: gemid deld met ongeveer 36 kilometer per minuut. Op een willekeurig vast punt in die totaliteitsstrook kan een totale eclips maximaal 7 minuten en 28 seconden duren onder de gunstigste omstan digheden. Deze omstandigheden zijn 30 Juni as. bijzonder gunstig. Op het knooppunt van de grenzen van Ma li. Algerije en Nigeria b..v is de duur 7 minuten en 4 seconden. In de totaliteitsstrook dwars door Afrika zijn al vele observatieposten ingericht door astronomen uit onge veer twintig landen, die tezamen enige honderden uiteenlopende waar nemingen zullen verrichten. Er zal veel dubbel werk worden gedaan, omdat het mogelijk is dat op be paalde punten de weersomstandighe den tegenwerken maar elders de omstandigheden gunstig zijn, maar zoveel mogelijk toch gestreefd naar het vermijden van onnodige doublu- Een Nederlandse eclips-team onder leiding van dr. J. Houtgast van de Utrechtse Universiteit heeft zich ge vestigd bij Atar in het noordwesten van Mauretania, waar de totaliteit rond 11.45 uur onze tijd plaats vindt. In dat gebied is de kans op storende bewolking gering. De „astronomische ruzie" gaat over het feit, dat sterrekundigen uit Frankrijk, Amerika en Engeland van plan zijn in de Franse Concorde 001 de totale verduistering te "volgen" met een snelheid van tweemaal die van het geluid op een hoogte van ongeveer 13 kilometer. Met in het toestel geplaatste waarnemingsappa- rafcuur kunnen zijn in plaats van de ruim zeven minuten die elk grond station ter beschikking heeft niet niinder dan tachtig minuten achter een observaties verrichten. Boven dien gebeuren die waarnemingen zonder de storende invloeden van de onderste 13 kilometer van de atmos feer, waar die storingen het grootst zijn. Dat experiment in bescheidener vorm al eerder uitgevoerd lijkt erg mooi, maar de grondwaarnemers zijn er bijzonder verstoord over. Er zijn In Nederland pas in Totale zonsverduisteringen zijn geen zeldzaamheid. Zij komen ge middeld eens per anderhalf Jaar voor. De eerstkomende zijn die van 30 Ju ni en 24 december van dit Jaar, 20 Juni 1974, 29 april en 23 oktober 1976, 18 april en 12 oktober 1977, 26 febru ari en 22 augustus 1979 en 16 febru ari en 10 augustus 1980. Zij zijn geen van alle ergens in Europa zichtbaar. Voor een bepaald willekeurig punt op aarde, bv Nederland, zijn totale eclipsen wel zeer zeldzaam. "Wij" be leefden de laatste totale 'zonsver duistering in het Jaar 1433 en de eerstvolgende zullen bij ons zicht baar zijn in 2135 en 2151, dus twee maal kort achtereen. er zelfs die zeggen, dat bij doorgaan van de vlucht de grondwaarnemin gen waardeloos worden en niet door hoeven te gaan. De vlucht van de Concorde zal na melijk sterke turbulenties teweeg brengen in de stratosfeer Juist op de kritieke momenten voor de grond- waarnemingsposten. Bovendien is de kans groot, dat condensstrepen ont staan die hetzelfde effect hebben als fatale wolkenvelden, waardoor op tische waarnemingen waardeloos worden. Dan gaat het voordeel van zorgvuldig uitgekozen observatie plaatsen met geringe kans op bewol king geheel verloren. Het is ook wat vreemd, deze Con corde-vlucht. wanneer men weet dat van burger-luchtvaartorganisaties en militaire instanties van vele landen na veel onderhandelen gedaan is ge kregen, dat de verduisteringsgordel vanaf enige tijd vóór het verschil n- sel tot het einde van de totale ver duistering toe vermeden zal worden, Juist om de nadelige verschijnselen te vermijden, die de Concorde in ver hevigde mate oproept. De Concorde-ploeg zal het pleit in het conflict wel winnen, maar het staat zo goed als vast. dat de winst van deze bijzondere waaraeminas- operatie niet opweegt tegen het ver lies aan grondobservaties. Of het zou moeten zijn.dat het over de gehele totaliteitsgordel op de kritieke mo menten bewolkt is. De Concorde vliegt hoog boven het wolkendek.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1973 | | pagina 23