Een kerstwens is maar een
in de lucht hangend iets
KERSTMIS 1972
PAGINA 29
Door
Hans Geleijnse
DEN HAAG „Een kerstwens?"
Een moment blijft Alle Jongkind
perplex op zijn stoel zitten. Dan
staat hij met een ruk op en beent
naar een overvolle boekenkast,
graait driftig tussen stapels boe
ken en papieren. Te driftig, want
een stapeltje boeken ploft op de
grond, stencils dwarrelen door de
kamer. „Een kerstwens is maar
een in de lucht hangend iets.
Waarom zou ik in vredesnaam
met kerst iets anders wensen dan
op andere dagen van het jaar?
Wat ik iedere dag niet alleen
wens. maar waar ik me ook voor
uizet, is dat de mens zich bewust
wordt van het onrecht in de we
reld en dat dat onrecht plaats
vindt dankzij heml
Alle Jongkind, 66, marktkoopman,
is een idealist van het zuiverste
water. Maar dan wel een ontzet
tend aktieve en strijdbare. Als een
tot in zijn vingertoppen geweldlo
ze anarchist weigerde hij in 1939
op te komen tijdens de mobilisa
tietijd, omdat „ik geen geweld wil
de gebruiken tegen mensen die
anders denken of zich anders ge
dragen dan ik. omdat ze toevallig
in een ander milieu zijn opge
groeid". Het kostte hem vier
maanden gevangenisstraf, want
een beroep op de wet gewetensbe
zwaarden militaire dienst deed hij
niet. Sinds 1946 reist hij iedere
week naar Amsterdam, waar hij
als secretaris van het Steunfonds
voor Dienstweigering mensen in
formeert over mogelijkheden tot
dienstweigering en diskussiccrt
over het vraagstuk van oorlog eD
vrede.
Achter
Jongkind staat drie dagen per
week in een kraam op de markt
en verkoopt daar „artikelen waar
ik achter kan staan, waarvan ik
weet dat de mensen er iets aan
hebben". Jongkind: „Ik kwam in de
verfoeilijke handel terecht, omdat
!r op het standpunt stond, geen
aroeiaskracht verkopen en geen
arbeidskracht kopen. Daarmee ben
ik er het levend bewijs van, dat
de uiterste consequenties van Je
stellingname naar de hel leiden.
Ik bepaald zelf de winst op m'n
artikelen, dat maakt ze goedkoper,
want ik wil niet meer verdienen
dan de minimale kosten voor le
vensonderhoud. Mijn vrouw werkt
ook drie dagen per week, dan
blijft er vee? meer tijd over om
andere dingen te doen. je zou
kunnen zeggen: ik werk om echt
te kunnen werken".
Je bent wel in dienst geweest?
„Ja, ik kom uit een liberaal mi
lieu. M'n vader had een bloemen-
kwekerij in Aalsmeer. Zoals iedere
jongen uit dat milieu ging ik ge
woon in dienst. Weliswaar met
en zeker onbehagen, want ik
vond de armoede, al die toestan
den van die tijd, de werklozen en
de bazen in hun grote auto's niet
Je dat. Ik ging in dienst en werd
zelfs korporaal. Na m'n dienstijd
kwam ik steeds meer tot de over
tuiging dat geweld niet kon. Ik
werd lid van de Vrijdenkersorga
nisatie, daar ging ik zondagsmor
gens heen, enfin, ik liep allerlei
bijeenkomsten af, waar een Anton
Constandse sprak, waar een Jan
Hoving, diskussieerde met prof. De
Hartog. En toen in '39 de mobili
satie kwam, wist ik zeker: Al, ze
kunnen doen wat willen, maar Je
gaat niet meer in het leger. Ik
wilde absoluut geen geweld ge
bruiken in dienst van machtheb-
oers die ik niet had gekozen en
tegen mensen, die niet gevraagd
hadden om het leven, hun nationa
liteit, noch om de politieke situa
tie waarin ze terechtkwamen. Ik
had in die tijd ook veel kontakt
met dienstweigeraars uit anarchis
tische kringen, maar wist eerlijk
gezegd verdomd weinig van de
mogelijkheid een beroep op de wet
te doen. Ik wist alleen dat Je kon
kiezen tussen in dienst gaan, of
niet. Voor dat laatste koos ik.
toen de omroep kwam".
Een acht maanden later barst
te de oorlog los. Was geweldloos
verzet tegen het supcr-gewelddadi-
ge fascisme eigenlijk mogelijk?
..Kijk, ik was ervan overtuigd dat
de oorlog zou komen. Als we van
Aalsmeer naar de bloemenveiling
reden over de weg langs Schiphol,
dan stonden daar de gevechts
vliegtuigen in de berm, en het"
personeel dat erbij hoorde lag
naast de toestellen in het gras,
Het was wel duidelijk dat er één
of andere dag iets stond te gebeu
ren. Nou. en toen zondagmorgen
om een uur of vier het geknal ons
wakker maakte, dacht lk, het ts
zo ver. er is verdomd weinig meer
aan te doen Ik wist: ik ga me
verzetten, maar hoe? Maar het
Sing vanzelf Twee ol drie dagen
na de kapitulatie stond een me
neer voor de deur, die gebrokeD
Hollands sprak. Het bleek een
Duitse anarchist te zijn, die vier
dagen voor het uitbreken van de
oorlog gearrèsteerd was als ge
vaarlijke vreemdeling Toen de
Duitsers hier kwamen, dacht men
waarschijnlijk: eentje meer of
minder maakt niet uit en werd
hij vrijgelaten. Hij was wel geluk
kig dat-ie vrij was, maar niet met
de komst van zijn landgenoten.
Dat was m'n eerste onderduiker
gestuurd door anderen, die ik niet
kende. Zo begon het".
Geringer
„Mijn verzetshouding is in de eerste
plaats geweest: niet doen wat de
bezetter van Je vraagt en Je inzet
ten voor de slachtoffers van het
onrecht, voor Je vervolgden. Wan
neer Je mensen uit handen van de
bezetter weet te houden, is toch
eigenlijk zo, dat Je zijn misdaden
geringer in aantal maakt. Want
in feite is die bezetter niet echt
schuldig. Hij pleegt wel daden, af
schuwelijke daden, maar, als voor
beeld: kan ik het de katholieke en
protestante kinderen in Noord-
lerland kwalijk nemen, dat ze
denken zoals ze denken? Met de
moedermelk hebben ze hun voor
oordelen ingezogen gekregen. Of
moet ik het de weeskinderen, die
door het Griekse kolonelsregime
op een eiland in Hitlerjugend-stijl
opgevoed worden, kwalijk nemen
dat ze in de toekomst waarschijn
lijk als SS-misdadigers zullen
handelen? Ik had zo'n kind kun
nen zijn".
Toch zijn de Duitsers niet ge
weldloos verdreven
„Joan Baez, de Amerikaanse folk-
zangeres, zei eens op een opmer
king, dat het pacifisme een fiasco
gebleken is: „Natuurlijk, ik ben
het met u eens dat de geweldloze
verdediging en houding een flop
is. Maar is de gewelddadige dat
niet?" Als ik de christelijke Jaar
telling aanhoud, dan is al twee
duizend Jaar met geweld gepro
beerd zogenaamd een vrede en
sen rechtvaardige samenleving te
stichten. Er is alleen maar mee
bereikt, dat het geweld met de
dag heviger en ernstiger wordt,
dat onderdrukking en uitbuiting
steeds onmenselijker worden.
Als dat na tweeduizend Jaar het
resultaat is dan zeg ik: probeer
iets anders"
Felix Greene zegt in zijn boek
De Vijand: het zoeken naar vrede
en geweldloosheid is zinloos, als
het niet samengaat met het vaste
besluit het kapitalisme en impe-
rialimse omver te werpen.
„Uitspraken als de ene dienstwei
gering lokt de andere uit en op
een gegeven moment is de hele
wereldbevolking geweldloos, daarop
zeg ik: ouwehoer niet zo. dat slaat
nergens op. Ik geloof niet, dat al
leen maar dlenstweigeren, het niet
willen deelnemen aan georgani
seerd geweld, ook maar iets bij
draagt aan de vrede. Vrede is
meer dan het niet plaatsvinden
van gewapende konflikten in een
bepaald deel van de wereld. Wer
kelijke rede is slechts te realiseren
in een wereld, waarin de mensen
gelijk zijn, waar de spelende mens
aanwezig kan zijn, waar zowel z'n
leren als werken spelen is. Zoals
een kind een kasteel bouwt aan
het strand, zo zou een bouwvakker
kunnen spelen in z'n werk. Dat
werk is dan niet gericht op het
maken van winst, maar op de be
vrediging van werkelijk aanwezige
behoeften, niet op de bevrediging
van bijvoorbeeld door de reklame
gekweekte hebzucht".
Probleem
Mensen die hoger lijden, uitge
buit worden, zullen op een gege
ven moment met geweld een einde
aan hun machteloosheid willen
maken. Het „gerechtvaardigde ge
weld van de bevrijding", in La-
tijns-Amerika en andere ontwik
kelingslanden, hoe sta je daar te
genover?
„Dat is voor mij een ontzaglijk
probleem. Ik ben tegen het onder
drukkende geweld, maar ook tegen
het onderdrukkende geweld, maar
ook tegen het bevrijdende. Maar
dat klinkt goedkoop, want ik heb
geen honger. De mensen in La
tijns-Amerika hebben daar geen
barst aan, die krijgen door mijn
geweldloze houding alleen niet te
eten. Zij blijven in hun situatie
geweld gebruiken omdat er geen
eten, geen rechtvaardigheid is
Niet voor niets is echter wel eens
gezegd: de revolutie verslindt z'n
eigen kinderen. Wanneer alleen
een kleine groep intellektuelen
probeert aan zo'n situatie van uit
buiting een eind te maken, een
rechtvaardiger samenleving te
stichten, en de massa loopt warm
voor dat idee, omdat ze een einde
wil maken aan de honger en
machteloosheid, wat gebeurt er
dan na zo'n gewelddadige veran
dering? Denk aan de revolutie in
Rusland. Ik geloof dat-ie op dat
moment zinnig was. Die revolutie
heeft de hongerenden gevoed en
de analfabeten geleerd, er kwam
sociale rechtvaardigheid. Maar die
is nu allang voorbij. En waarom?
Omdat de massa, de individuen,
niet het inzicht had, hoe die
rechtvaardige samenleving van na
de revolutie eruit zou moeten zien.
Theoretisch gesproken zou Je kun
nen zeggen, dat de Russische re
volutie te vroeg heefts plaatsgevon
den voor de werkers aan een
rechtvaardige samenleving, en al
tijd te laat voor de slachtoffers
van uitbuiting en honger".
Een aardige tegenstelling,
dacht ik.
„Ja, dan gaat het om de vraag,
moeten mensen zo lang slachtoffer
zijn. Als de bevolking van het
Oude Westen van Rotterdam naar
Wassenaar optrekt, omdat ze
slecht wonen, zich in deze maat
schappij niet kunnen ontplooien,
dan kan Je natuurlijk ontzettend
ethisch kletsen van, die mensen
moeten eerst wachten tot de nieu
we opbouw van de maatschappij,
de struktuur, klaar is. Nee, als ze
niet helemaal duf zijn. trekken ze
naar Wassenaar en gaan daar
hun eten halen. Maar wanneer
het gebeurt zonder dat ze zich be
wust zijn van wat er daarna voor
een nieuwe samenleving moet ko
men, dat het geweld zal blijven
bestaan. Dan blijkt dat de onder
drukking zich heeft verplaatst en
het zal me een zorg zijn door wie
ik onderdrukt word, ik ben tegen
alle onderdrukking".
„Daarom geloof ik, dat als in ont
wikkelingslanden mensen het
slachtoffer zijn, wij Juist moeten
werken aan verandering van hun
situatie. Ik kan hun geweld tegen
uitbuiting en onderdrukking heel
goed begrijpen.
Onze strijd ligt hier, wij zijn de
schuld van Latijns-Amerika, van
het Midden-Oosten, van Vietnam
Hier liggen de fundamentele pro
blemen. Je kunt bijvoorbeeld Id
Amerika ook niet spreken van een
negerprobleem. Dat is het pro
bleem van de blanken, de neger is
er het slachtoffer van. De blanken
moeten dus veranderen. En er
verandert niets als de neger in
een gewelddadige opstand de
blanke vernietigt. Dat besef, dat
bewust-zijn van de onrechtvaar
digheid in de wereld, Je moet ze
stimuleren tot verandering van
deze maatschappij en niet alleeD
maar tot haat".
Termen
Praten over vrede is alleen ge
rechtvaardigd wanneer je de kapi
talistische opbouw van onze sa
menleving afwijst?
„Ik ben wel voorzichtig geworden
hi het gebruiken van al die ter
men, democratisch- socialisme,
marxisme, pacifisme, kapitalisme,
noem maar op. Maar ik kies in
derdaad voor een socialisme, dat
een toppunt is van gelijkheid en
geweldloosheid. Inderdaad, dat
heeft veel aan waarde ingeboet,
we hebben allemaal zich socialis
tisch of marxistisch-leninistisch
noemende bewegingen, die elkaar
op leven en dood bestrijden. Maar
over vrede praten en niet werken
aan verandering van de verhou
dingen, zoals ze nu in onze sa
menleving zijn, is een utopie. Ook
al besef Je, dat het paradijs op
aarde waarschijnlijk nooit tot
stand zal komen, dan nog is dat
geen reden om niet aan verwezen
lijking van je idealen te werken".
„En dan is voor mij het belang
rijkste: werken aan de bewustma
king van mensen, ongeacht uit
wat voor milieu ze komen, of ze
nu arbeider zijn of kapitalist
Deze maatschappij roept het ge
weld op, maar hoeveel mensen
zijn zien daar bewust van? Van
het psychisch geweld, zoals de wo
ningnood, van de concurrentie
strijd en competitiedwang in gezin
en op school?
Lenin, noch Troelstra, noch Do-
mela kwamen uit arbeidersmilieus.
Dat bewustzijn is daar nog niet
ik zou bijna zeggen dat de arbei
der daar nog niet aan toe is. HIJ
heeft de betrekkelijkheid van ma
teriële waarden nog niet leren in
zien, in zijn hele opvoeding speelt
dat ook geen rol. En daar wil ik
voor vechten, voor die bewustma
king, dat inzicht. Je ziet een
Nixon toch niet zelf geweld ge
bruiken? Nee, hij is afhankelijk
van de mensen die dat voor hem
willen doen, zijn misdadigheid
hangt af van de vraag, hoeveel
mensen bereid worden gevonden
zijn belangen en waarden te ver
dedigden. Daarom hebben wij alle
maal wel degelijk alteratieven-
arbeidsweigering, verzet, niet doen
wat Je fout vindt. Het vervelende
is dat de mensen bang zijn, bang
voor armoede, maatschappelijke
onzekerheid en nog banger voor
de dood. Om het maar eens ont
zettend ethisch te zeggen: ze le
ven liever onfatsoenlijk voort, dan
fatsoenlijk te sterven voor een
ideaal. Eén van de belangrijkste
voorwaarden voor dat besef van
sociale rechtvaardigheid, is veran
dering van het onderwijs, zodat
het niet meer gericht is op het
later munt slaan uit Je verworven
kennis, maar op de verantwoorde
lijkheid voor de ander, Je mede
mens".
Slachtoffer
Een maatschappijveranderaar
is dus een werker aan de vrede?
„Ja, zelfs al komt hij op zijn weg
iedere keer weer dat onontkoom
bare geweld tegen. Ik geloof dat
de kapitalist evengoed een slacht
offer is van zijn maatschappij, als
de mensen die onder liggen. Wer
ken aan vrede is mensen bewust
maken van de persoonlijk verant
woordelijkheid voor al hun daden
dat die nooit gericht mogen zijn
op vernietiging en uitbuiting van
anderen. Maurits Dekker heeft
eens geschreven: „Strijd voor het
recht van anderen, dan zul Je dat
van Jezelf altijd krijgen". Dat
heeft me altijd aangesproken".
Er blijven genoeg mensen over
die dat om wat voor reden dan
ook totaal niet aanspreekt.
„Wanneer iemand als, ik noem
maar Wiegel, maar het kan ook
een ander zijn, zich er werkelijk
van bewust is, dat onze maat-
schappijopbouw de ellende in de
wereld in stand houdt, wanneer
hij overtuigd kiest voor deze kapi
talistische maatschappijstructuur,
dan is het een misdadiger. Wij
moeten er dan voorzorgen, dat
zo'n man geen handlangers
krijgt".
Dus: vrede op aarde, in de
mensen een welbehagen
„Vrede is niet zoiets sentimenteel
van al die mensen die zo vreselijk
lief zijn voor elkaar. De mensen
zullen goddank nooit helemaal lief
zijn voor elkaar, want dan komt
er nooit meer iets uit. Maar we
moeten respekt voor elkaar heb
ben en dat is de enige toelaat
bare competitiedwang elkaar
Juist in het streven naar andere
verhoudingen stimuleren tot maxi
male prestaties. Als ergens in Ne
derland met de kerstdagen voor
een kerk bijvoorbeeld door een
aantal lieden wordt gevast, als de
monstratie tegen het vreetfeest
dat kerstmis geworden is, gerichl
tegen het feit dat op de wereld
mensen hongeren terwijl wij on
der de kerstboom onze welvaarts
buiken vullen, dan roept dat een
diskussie op, een diskussie die in
zicht kan brengen. Dat vind 'k
dan nog zinvol".
en geweldloos
„Ik weet het, het blijft moelijk
De strijd voor sociale rechtvaar
digheid kent ook z'n eenzaamheid
het steeds weer terugkerende ge
voel van machteloosheid. Dat kan
er o zo makkelijk toe leiden ge
weld te gebruiken, omdat Je de
ander met woorden niet meer
overtuigen kunt. Maar het geweld
dat Je gebruikt om een ander te
overtuigen, gaat een eigen leven
leiden. Geweld is het middel van
de mensen die niet denken".
Alle Jongkind is een exponent van
de socialistische vredesbeweging,
zoals die voor de Tweede Wereld
oorlog bestond. Het Steunfonds
voor Slachtoffers van Principieel
en Daadwerkelijk Anti-militairis-
me dat nu kortweg Steunfonds
voor Dienstweigering heet en
waarvan hij sinds 1946 secretaris
ls kwam voort uit de Vrije So
cialistische Beweging van Domela
Nieuwenhuis. Het fonds was be
doeld om dienst- en arbeidsweige-
raars geldende steun te verlenen
bijvoorbeeld wanneer ze om hun
principiële houding ontslagen wer
den. Dat was in die tijd, de Jaren
'20-'30 vrij gebruikelijk. Na de
oorlog, toen er in Nederland een
meer sociale wetgeving tot stand
kwam, heeft het Steunfonds het
accent verlegd van materiële naar
geestelijke bijstand. Het ls steeds
meer een inlichtingenbureau ge
worden voor mensen, die dienst-
weigeren en wel of niet een be
roep willen doen op de uit 1923
daterende wet gewetensbezwaarden
militaire dienst. Na de oorlog ook
is het Steunfonds, hoewel anar
chistisch van opzet, gaan samen
werking met de Doopsgezinde Vre
desbeweging en Kerk en Vrede,
men vormde samen één kas. Uit
die samenwerking is de Contact
Commissie Dienstweigering ont
staan, die het kontakt onderhoudt
tussen als burger te werkgestelde
dienstweigeraars en de overheid.
Alle Jongkind is ook lid van die
commissie.
Jongkind over zichzelf„Ik kan
m'n mond niet houden. Gewoon,
omdat ik als mens geen onrecht
kan verdragen. De officier die me
vrijliet na vier maanden gevange
nisstraf voor dienstweigering, had
na ellenlange diskussies enig be
grip op kunnen brengen. Hij zei:
meneer Jongkind, als mens kan 'k
uw standpunten respekteren. als
officier voel ik er niets voor. tk
kon alleen maar antwoorden: u
zegt het zelf. een officier is geen
mens. Veel mensen zeggen: ge
weldloosheid? Dat ls tets voor
mesjokke dienstweigeraars. Kijk.
als ik zoiets hoor, dan kan lk m'n
bek niet houden. Dan sta ik op en
moet iets zeggen. Er zijn miljoe
nen onschuldigen gestorven tij
dens de Tweede Wereldoorlog
Daar hebben niet alleen de nazi's
maar ook onze overheden, politie
korpsen en ambtenaren schuld
aan. Zowel vermoordden als on
derdrukkers zijn slachtoffers van
de maatschappij waarin ze zijn
opgegroeid. Wanneer een speurder
naar fascistische oorlogsmisdadi
gers als Wiesenthal nog altijo
ontzettend aktief is, vind lk da
best, hij heeft m'n zegen. Mijn
enige bezwaar: Wiesenthal kan z'n
aktiviteiten uitbreiden. Hij zoekt
slechts naar moordenaars van Jo
den. Zijn er geen anderen in onze
maatschappij?"
