?t ft
Een
icoon
voor
kerstmis
KERSTMIS 1972
icieel is er in Moskou een
waar met certificaat en al
r te koop zijn. In de praktijk
let wat moeilijker. Toen ik
teniber een paar dagen in
nu was, kreeg ik het adres
ie kunstschilder Glazoenov,
erlai 11964 nog eens opzien baar
net d een toen door de Sovjet-
ontaard gekenschetste
'tie.
,nia roordig valt Glazoenow een
welwillender officiële kritiek
oo| si en zijn atelier op een zol-
je niet ver van de Neder-
ambassade ademt een bij-
sterse sfeer met goede Amerl-
goede koffie.
'oluAste keer dat ik er kom
boven die Juist een Russi-
mrnee beëindigd heeft, Gla-
maakt een portret. De wan-
a zijn atelier gaan sohui!
licbl n rijke keus van oude
bit t, grote en kleine iconen;
eegl fig kleurenspel van christelij-
•ek ijratie.
verkopen doet Glaaoenow
zegt: „elke dag worden er
^bt^nderd te smokkelen iconen
koffers van westerlingen ge-
Dat alleen al op het vlieg-
111 Moskou. Dat is allemaal
in de zwarte markt. Je krijgt
lut oete die niet
rordt in beslag genomen. Die
naar de officiële winkel
kun Je hem voor duur geld
Dij) r
rs
udrt dt het adres van die winkel
;iefge uren nemen een aanvang,
j de i is namelijk vreselijk groot
tODj aantal taxi' op die opper-
ls angstig klein. Slavisch ge-
vereiste en als slotte
hJfluffeur in zijn goedertieren-
hter tijn wagen stopt, volgt nog
lie passagiers met
i stelligste ontraden moet
Taxichauffeurs in Moskou
tt nimmer, nemen centrif u-
rMfjle bocht en beschouwen elke
ook oger die zich op het asfalt
een doelwit van de eerste
De sovjet-n
èlasseloos te zijn; voetgangers
- m Dicht nog klasselozer.
alfl
civ-.
erfc
•deri
iswaar zijn de huidige machtshebbers in het Kremlin die op het Moskouse vliegveld beet krijgt, is geen vriendelijke
van belijdende christenen, maar de iconen houden ze toch baas. Naar Siberië gaat de betrapte onverlaat nou niet direct,
liever binnen de volle armen van moedertje Rusland. maar een paar dagen oponthoud en een fikse boete in harde
toch van zijn reis naar de Sowjet-Unie zo'n kleine westerse valuta is wel het minste.
out geschiderde trofee wil overhouden, moet er dus een Mijn icoon is er toch gekomen. Zij hangt boven de bank. Met
slapeloze nachten voor over hebben, want een douanier Kerstmis brand ik een kaarsje.
werk. Gelooft u mij: er is geen
„icono a comprar".
De kou weer in, langs de grijze
straten van Moskou, die waar
schijnlijk door de soort benzine die
men stookt enigszins naar maa/n-
zaadbroodjes rieken.
Op dat moment zit overigens de
clandestiene icoon al lang onderin
de koffer, die op slot in de
kamer op de 16de etage van het
Amerikaans voortreffelijke Hotel
Intonlst staat. Die icoon komt uit
an Mulder
auto treft men een meestal
te uitbundige heer aan het
dikwijls kettingrokend en met
nerikaanse sigaret mild te
Wanneer één van hen
twee woorden Duiits of
spreekt heeft men trefzeker
erudiet te doen. De zege-
"in het sovjet-onderwijs
kennelijk niet op gericht om
Russen polyglotten te ma
le rit naar Poljanka neemt
mime tijd en het valt op dat
keer of vier het Dlmi-
|£JJonument passeert; elke keer
kenl i andere kant.
te gebaart de chauffeur dat
et I fl bereikt is: een half verval-
fkje, drijvend in modderplas-
staan ook wat ladders tegen
kpnnelijk is men aan het
ot s eren. Via een wankel plan-
ereikt men de ingang, die
lm<'»s open zwaait. Binnen is
achl uttal argwanende werklieden
;tude s onduidelijks bezig. Tegen
ij tanden staan inderdaad enige
de meeste echter met de
ling naar de muur gekeerd.
bij het gebruik van
Engels en Duits geen vonk
ld bl Iraiand wijst met een trage
aar een briefje op de deur,
er bezwerende bewegingen
mompelt: .nicht gut". Er
fcafc hulpeloos rondgekeken;
den) r scherven Engels worden op
m ;der toon herhaald „closed?
t defjs?" Dan maakt zich uit de
samengeklonterde groep
een kleine kittige man los.
s blijkt te spreken. En erg
tiog, want het gaat veel te
zegt dat de winkel wegens
'an half oktober tot half
dicht is en dat er derhal-
«'"iu noch verre omtrek
j »n te krijgen is. Geen ande-
Jels: „Nada, nada!" Hij blijkt
Spanjaard, gevlucht na de
Tlog, getrouwd met een
llfhe. „Eens in de zoveel Jaar,
heen met vakantie," zegt
lent tet een Russisch paspoort
id d lat dus te kunnen. Vreemd.
Eresjnev houdt er niet van
onderdanen verre reizen
generalissimo Franco is
een man die graag aan
Moedig verleden herinnerd
m t
Jaard zou wel meer willen
maar hij wenkt in de rich-
sp; Mi een dikke zwijgende
Leningrad is anders dan Moskou.
Die mensen zijn levendiger; de
sfeer is er een vreemd mengsel van
midden-europese koffiehuiscultuur,
zuidelijke barok, Scandinavische pas
telkleuren op de huizen. Eèn van de
mooiste steden van Europa; na de
oorlog weer steen voor steen opge
bouwd. Elk tweede huis lag in puin,
twee miljoen doden. Duits wordt
hier goed begrepen, maar men
maakt zich er niet populair mee.
De Leningraders zijn als haven
stad-bewoners en bij traditie meer
extrovert en zij bieden schaamteloos
riskant op straat tegen een koers
twee, driekeer zo voordelig als de
officiële, zwarte roebels te koop
aan. Voor dollars, marken, ponden,
guldens, als het maar hard, spijker
hard is. Wie de eerste keer gepakt
wordt als Rus, gaat veertien dagen
de kast in. Een recidivist kan op
twee Jaar. werkkamp rekenen. Maar
de zegeningen van de westerse con
sumptiemaatschappij in de Ber-
Joskawinkels te koop en treiterig
voor elke Rus tentoongesteld
blijken sterker,
VOORZICHTIG
Een enkele keer biedt men ook wel
een icoon aan, Daarbij is de uiter
ste voorzichtigheid geboden. Vaak
zijn het kunstig opgeplakte repro-
dufcties, die vervolgens met een
soort vernis behandeld zijn. De fal
sificatie is meestal wel gauw vast te
stell°n omdat het hout er vers uit
ziet, dan wel de pleisterlaag, die
vlak onder de verf zit en die de ver
binding vormt tussen hout en afbeel
ding. Het komt ook voor dat er een
blikken plaatje uit het tasje kom,
enigszins als de koekjesblikken van
rond de eeuwwisseling. Bedrog speelt
een grote rol; de hebzucht kent
geen grenzen.
Iedereen rommelt er wat bij in
Rurland. De vergelijking met Ne
derlanders tijdens de tweede we
reldoorlog dringt zich op. Mijn con
tact laat ik hem veiligheidshalve
Joeri noemen zegt: „Russische
bv-'^oss gaat als volgt. Je drukt
een doos met 24 flessen wodka ach
terover. Die verkoop Je tegen de
halve prijs, om daar dan weer wod
ka van te kunnen kopen". Onder
weg, alweer in een taxi, stopt hij
bij een groentewinkel en komt vijf
minuten later terug met twee grote
potten met rode pruimen. Hij zegt:
„ik versier wel eens wat dollars
voor ze. Mijn vrouw is hoog zwan
ger, loopt op alle dag. Zodoende".
WESTERS
Joeri is het type van de Jonge cyni
sche intellectueel. Goede dertiger,
leraar op een middelbare school
(laten we weer veiligheidshalve zeg
gen in natuurkunde). Spreekt voor
treffelijk Engels, westerse schoenen
aan de voeten, westers hemd om de
schouders. Een profiteur? Hij zegt:
ten: zwarte roebels, sigaretten,
kauwgum, maar nogal wat andere
dingen ook. „Weet je dat alle ne
gers die hier studeren werden weg
gejaagd van de route van het vlieg
veld, toen Nixon hier in mei was?"
Hij nodigt me uit voor een borrel
thuis, bietst intussen vele filter-siga
retten. De taxistandplaats ontwijkt
hij; een chauffeur stopt een meter
of honderd verderop en laadt ons
razendsnel in. Tot het gezelschap
behoort ook Boris, een zwijgende
gedrongen twintiger in een on-Rus-
sisch autojasje .Hij is mee opgelo
pen met Joeri, blijkt Duits te stu
deren, maar de grootste liefde toe
te dragen naar de klassieke gitaar-
hij verzamelt hartstochtelijk platen
van Andrès Segovia, bespeelt zelf
dat instrument.
MILJOENEN
„In de strikte zin van het woord, ja.
Ik probeer wat te doen aan mijn
bestaan. Het aankleden met een
beetje luxe. Dat bruine hemd wat
Jij daar draagt, is voor een doors
nee-Ris niet te krijgen. Het is be
gerenswaardig voor ons omdat het
er niet is, zoals een icoon dat voor
Jullie is. Daarom verkoopt de stad
ioonen of caviaar, ik de>e hetzelfde".
De ontmoeting is toevallig. Ik loop
op één van die merkwaardig Amster
dams aandoende grachten achter de
Nevski Prospekt, de aorta van Le
ningrad. Vraag de rijzige man die
me tegemoetkomt naar de herkomst
van een smalle gevelsteen. (Inder
daad Hollands Het gesprek dat
volgt doorloopt een paar vaste pun-
Joeri zegt: „Ik heb thuis een handje
vol ioonen; goede en minder goede.
Er is een levendige handel in tus
sen Russen onderling. Miljoenen
zijn er nog onder de mensen, vooral
op het platteland. In de tijd van
Stalon stopten we ze heel ver weg
We zijn enorm religieus, dat weet
je, veel meer dan Jullie met Je
vreet-cultus op kerstmis en Je
apartheid met de bijbel verdedigd.
Maar op de kolchoz wil men nu ook
nylonkousen, panties, aanstekers.
Vandaar die stroom iconen. Bekijk
ze maar even, ik vind je een aar
dige Jongen en Je ziet nog eens een
onvervalste sovjet-flat aan de bin
nenkant. Dat willen westerse toeris
ten altijd graag. Rusjes kijken in
Hun natuurlijke leefmilieu, maar als
ze dan eens worden uitgenodigd,
slaat het zweet in hun handen, bang
de geheime dienst".
Langs de eindeloze Moskouer allee
komen we tenslotte aan de buiten-
Het interieur van hetMu
seum voor de geschiedenis
van het atheïsme en de
godsdienst" in Leningrad.
Op een zondagmiddag als
deze vullen honderden de
ruimte. Onder de tsaren
was dit een barok-kerk, de
H. IzaakWaar de heilige
iconen werden rondgedra
gen hangt nu van bovenin
de koepel een zware kogel
aan een lang koord: de
slingerproef van Foucault
om de aswenteling van de
aarde te bepalen.
Hij zegt: „ik heb er zelf een kuip
bad in laten bouwen. We zijn met
zijn allen scharrelaars. Zo'n lood
gieter doet het in zijn vrije tijd er
bij. Niet voor roebels uiteraard,
maar met dollars in de hand hangt
er wel weer een aardige bontjas bij
Berjozka, die hij aardig vindt". En
valt dat dan niet op? Hij zegt: „in
feite is elke Rus volmaakt ongeïnte
resseerd in de ander. Dat is onze
vorm van leven en laten leven.
Sommigen gaan de winkels binnen en
spreken Engels. Wij hier hebben
het nog gemakkelijker. Er studeren
zoveel buitenlanders aan de univer
siteit en aan hen vraag Je het
dan".
WODKA
De wodka heeft inderdaad de
krachtige toets van de russische
steppen en niet de laffe smaak van
de in het westen vervaardigde
brouwsels. Joeri's vrouw komt be
deesd binnen, vat ontroerd het pak
je panties aan (vrijbrief in Rusland
tot alles van dronkenschap tot on
tucht) verontschuldigt zich dat in
haar toestand van het dragen van
het attribuut nog wel even geen
sprake kan zijn.
De ioonen.
Joeri haalt ze ervaren van onder de
twee éénpersoonsbedden, die de nie
tige huiskamer doorsnijden. Boris
slaat het grijnzend gade en zegt
wat in het Russisch. Joeri vertaalt:
„hij vraagt zich af of je er een
greintje verstand van hebt". Oude
geteisterde stukken hout. Sommige
voorstellingen af gebladerd tot op de
basis. Andere verdacht fris. Iconen
zijn een gok. Kenners zeggen dat Je
op de rand om de voorstelling moet
letten: hoe smaller die rand, hoe
ouder. En op het hout.
50 DOLLAR
Het wordt een Christusfiguur met
can beide zijden twee heiligenge-
stalten en dat allemaal voor 50 dol
lar, wat niet duur is, maar ook niet
al te goedkoop, wat blijkt, wanneer
we twee dagen later met een paar
andere westerse liefhebbers bij Bo-
Fier met de koffer in de ene hand
en een (plastic-) zak kleingoed in
de andere, nader ik dan de douane.
Even tevoren is ln de hal waar het
uitgebreid ritueel van roebel-inwis
selen heeft plaatsgehad (een heel
ander verhaal!) die ene fles wodka
al op het beton gesneuveld en ik
voer een vrij penetrante reuk van
onversneden alcohol met mij mee.
Dat spreekt dit volk, waar klandes-
tien stoken de eerste hobby van
miljoenen is, kennelijk aan, want de
gids die 'ons naai- het vliegheld
bracht, toont medelijden en zegt be
straffend dat zo'n fles ook in een
koffer thuishoort.
DOUANE
De douanier zegt niets, trekt even
met de neusvleugel en maakt het
gebaar van doorlopen. Achter mij
moet iemand met een westers, doch
duidelijk proletarisch voorkomen
zijn koffer wèl openmaken. Hij
heeft geen iconen of andere onoir-
baars bij zich maar wèl lang haar:
Veel vooroordelen blijken niet to*
de kapitalistische samenleving be
perkt.
De icoon is er dus gekomen. Zij
hangt boven de bank. Met Kerstmis
brand ik een kaarsje.
Nee, twee.
kant van Leningrad. Massieve,
grauwe burchten van beton, afgezet
met fiere brokken marxistisch-rea-
lisme. Joeri wijst grimmig naar de
hoogste etage van een degelijk blok
proletarisch beton: „daar worden al
die stukken inventiviteit uitgedacht.
Ateliers voor kameraad kunstenaar.
De Staat waakt over onze cultuur.
Gezegend zij de staat. Als J~ nou
naar beneden kijkt, die winkelgale
rij, dan zie Je de mensen in de ry
staan voor textiel. Er ls net een la
ding pullovers aangekomen".
Bij het woonblok van Joeri gearri
veerd, verzoekt hij geen Engels
meer te spreken. Kennelijk moet
toeristenbezoek onopvallend verlo
pen, maar de automatische Leica
kan ik niet in mijn Jaszak w egt rom
melen. Dan maar snel naar boven.
Springend over wat plassen water,
langs enige groenaanplant maar de
ingang van het flatgebouw. Het is
aardedonker in de hall. Joeri woont
op de tweede etage. Hij voert als
leraar middelbaar onderwijs in
de russische samenleving een bege
renswaardige status: een èènka-
rr erf lat de boeken ln het kleine
halletje èn een telefoon. Russen
zyn onverzadigbare opbellers. Ner
gens staan zoveel telefooncellen op
straat als in een Russische stad.
Vier dagen later op het vliegveld
van Moskou. Een stalen winterzon
boven beijzelde wegen en startba
nen. De icoon gewoon in de koffet,
maar dan wel zorgvuldig ingepakt
in een plasticzak van de Berjoska-
winkel en die zak dan weer beplakt
met heel veel tape met het woord
„souvenir" er op. Plastic-zakken
zijn op zich vrij zeldzaam in de
Sovjet-Unie. Dat heeft met het ook
daar ontwakend milieu-bewustzijn'
te maken. Het meeste wordt er dus;
verpakt in karton en papier, maar
kennelijk onder het motto: „diei
vreemdelingen deponeren hun
plastic emballage toch buiten onze
landsgrenzen" zijn de toeristen-
winkels uiterst kwistig met dit ver
werpelijk materiaal. De icoon is be-'
haaglijk neergelegd tussen kunst
boeken van hetzelfde formaat, als
een plak corned beef in een sand
wich. Van het idee om het kleinood
op de rug vast te binden en zo de
douane-barrière te nemen, is eerder
haastig afgestapt, omdat daarmee
de alles bedekkende winterjas het
uiterlijk aanneemt van een slordig
over een nachtkast gedrapeerde
beddesprei. Dan valt me op in Rus
land en dat is altijd af te raden.
ris een bezoek brengen in diens
vrijwel lege flat en waar de midde
leeuws ruilhandel losbarst: één trui,
één Step (voor parfum), vijf pan
ties, een 6jaall en twee overhemden
in ruil voor de heilige Nicolaas.,
Maar Russen zijn niet gek. Dames
schoenen met naaldhakken hoeven
niet en evenmin allerlei uit de
markt gedateerde mohairen mutsjes,
Spijkerbroeken daarentegen worden,
mits in voldoende aantal voorra
dig met graagte ingeruild voor
een fraai laatste Avondmaal.
