Op kritieke momenten van
het leven spreekt geweten
ZENDING - IN DEZE TIJD
WOORD
VAN
BEZINNING
Kerkdiensten Leiden en omgeving
ZATERDAG 12 AUGUSTUS
Over het geweten heeft de r.-k. moraaltheo logie heel wat meer te zeggen dan de bijbel.
Hier komt n.l. dit woord niet voot noch in het oude testament, noch in de evangeliën.
(In Joh. 8 :9 staat het niet in de oudste handschriften, waarom het in de nieuwe ver
taling dan ook is weggelaten)- In de Handelingen der Apostelen (tweemaal) en in de
brieven van het nieuwe testament komt het woord wèl voor. Dat er in de r.-k. moraal
theologie zoveel over te vinden is, zal wel komen omdat in de biechtstoel het geweten
nog al eens kon spreken en de priester een antwoord moest hebben op alle eventuali
teiten die zich konden voordoen.
De Statenvertalers zijn zeer voor
zichtig geweest met dit woord. In de
oude drukken vinden we het in het
geheel niet. Zij hebben het Latijnse
woord consciëntie" gebruikt wat
eeai letterlijke vertaling is van het
Grldkse woord dat in het nieuwe
testament te vinden is. Dit woord
betekent: mede-weten. Trouwens,
ons woord "geweten" schijnt dezelf
de betekenis te hebben, medeweten
met iets, iemand anders. Maar
er wordt nog wel eens onderscheid
gemaakt tussen geweten en consciën
tie doch hiermee zullen we u niet ver
moeien. Voor 'n r.k. moraaltheoloog
mag dit onderscheid misschien van
belang zijn, voor een protestant
maakt het, lijkt ons, weinig of niets
uit en hij kan geweten en consciën
tie gewoon naast elkaar gebruiken.
Niet alleen een priester, maar
iedere pastoor zal met het geweten
te maken krijgen, want hij krijgt te
maken met mensen die hem vertel
len dat ze het een of ander niet
kunnen doen, want hun geweten
het je verbiet hen dat. Het kunnen
maken met mensen die hem vertel
len dat ze het een of ander niet
kunnen doen, want hun geweten
verbiedt hen dat. Het kunnen
de meest wonderlijke dingen zijn
waarmee ze aankomen. Doch, laat
hij er niet tegenin gaan. Het beste
ls dan maar te zeggen: wel, als je
geweten het Je verbiedt, doe het dan
niet. Het is altijd gevaarlijk tegen
zijn geweten in te gaan. Maar
spoedig blijkt dan nog al eens dat
ze ook met die raad verlegen zitten.
Dat kloppertje! Als dat slaat wordt
een mens verontrust. Zal dat gewe
ten niet een afkeurend oordeel vel
len over iets wat hij van plan is te
doen of niet te doen en daarmee
over heel zijn persoon? Het gewe
ten spreekt altijd op kritieke mo
menten van het leven. Soms gaat
de waarschuwing vooraf aan de
daad. Meestal komt ze pas daarna.
Het geweten is eigenlijk altijd aan
klagend en veroordelend. Als
regel heeft een mens last van zijn
geweten. Van een "gerust geweten"
en een "goed geweten" spreken al
leen mensen die menen, of doen
alsof, dat zij zich niets te verwijten
hebben, die fatsoenlijk leven en zich
niet misdragen, de brave burgers.
Een slecht geweten is, kerkelijk en
godsdienstig gezien, van heel wat
hogere waarde dan het geruste ge
weten. Het zondebesef, o God, wees
mij zondaar genadig, is immers de
enge poort tot het geloof. Maar, hoe
men ook over het geweten denkt,
het is altijd een persoonlijke zaak.
Niemand kan het geweten van een
ander stellen. Hij kan hem mis
schien wel eens wat behulpzaam
zijn. Maar, wat is nu dat geweten?
De vraag wat het geweten nu
eigenlijk is, wordt op het ogenblik
gesteld omdat er een verschuiving
heeft plaats gevonden. En zo komt
ds. L. H. Ruitenberg in het laatst»
nummer van "Tijd en Taak" er toe
op te merken dat het zo langzamer
hand tijd wordt na te gaan wat mei
het woord "geweten" wordt bedoeld.
Hij schrijft dit naar aanleiding
van het geval van sergeant Roo-
vers "die tot het inzicht komt, dat
hij geen deel kan hebben aan het
militaire apparaat". Deze weigerde
dienst, eigenlijk op politieke motie
ven. Kan dit onder gewetensbezwa
ren worden gerangschikt? Het is er
kend, zodat deze man behandeld
wordt als iemand die religieuse ge
wetensbezwaren naar voren heeft
gebracht. Hat is een omstreden be
slissing.
Militaire dienst
Nu kennen wij In ons land sinds
1923 een "Wet gewetensbezwaren
militaire dienst". Vóórdien werden
zij die om des gewetenswille weiger
den zich bij het leger te laten in
lijven, behandeld als misdadigers.
Ze werden in de gevangenis of
waar dan ook gestopt cm nun straf
uit te zitten. Er kwamen echter
steeds meer mensen, ook in rege
ringskringen, die zich nu weer in
hun geweten bezwaard gevoelden
dat deze mensen, bij wit- het ging
om een eerlijke overtuiging en dooi
de band om een christelijke overtui
ging op deze wijze werden behan
deld. Er kwam in herinnering dat
het oudste christendom zich keerde
tegen militaire dienst, als ook tegen
toneel. Maar dat lag toen niet wat
anders. Men ging toen vrijwillig in
dienst, terwijl wij nu uitgaan van 'n
algemene dienstplicht die de regering
stelt. Zo is er dan die wet gekomen.
Erg gelukkig is men met deze wet
nooit geweest. Na de tweede wereld
oorlog en na de atoombom, kreeg
men te maken met Jongemannen
die om andere redenen dan gods
dienstige bezwaren de militaire
dienst weigerden. In 1962 is er een
herziene wet gekomen. Art. 2 daar
van luidt: 'Ernstige gewetensbe
zwaren in de zin van de wet zijn de
tegen de vervulling van militaire
dienst van hem. wiens godsdienstige
of zedelijke overtuiging hem deel
neming aan elk oorlogsgeweld ver
biedt. Deze bezwaren kunnen zich
richten: a. hetzij tegen de vervulling
van de militaire dienst, bepaaldelijk
gericht op strijd met de wapenen:
b. hetzij tegen de vervulling van
I militaire dienst van welke aard ook.
De redactie van dit artikel is nog al
j eens gewijzigd. Maar, hoe het ook
I gewijzigd werd, men bleef zitten
I met vragen, omdat men te maken
i kreeg met allerlei bezwaren waar-
bij het geweten werd aangeroepen.
Voor degenen die moesten oordelen
bleef het moeilijk uit te maken wel-
ke bezwaren bij "geweten" waren
onder te brengen. Men kreeg bijv
te maken met Jehova-getuigen
Hun bezwaar was niet dat men lii
j geen geval mag doden, maar dat
men dit niet mag doen op bevel van
de overheid. Te zeer is de wet ge-
j koppeld aan slechts één zijde van
i het militaire geweld. Kan men.
I zonder absoluut bezwaar te hebben
j tegen het doden van zijn medemens,
j toch bezwaren tegen de krijgsdienst
hebben, omdat men "de oorlog een
inadequate (niet passende) maatre
gel acht in verhouding tot de
rechtsschending welke de overheid
er mee tracht te wreken, hetzij zelfs
een volstrekt ondeugdelijk middel
ter kering van onrecht"? (toelich
ting bij art. 2)
Toen de wet in 1962 gereed was
wist men, dat men ook in de toe
komst zou blijven zitten met de
i vraag: wanneer is iets een ge
wetensbezwaar? Dat is te begrijpen,
want wanneer we de wet doorlezen
vinden we nergens een definitie wat
I "geweten" nu eigenlijk is. Verstaan
j we daaronder een godsdienstige
houding die tot een bepaald hande-
i len dwingt, of is het een zedelijke
overtuiging waardoor men besluit
j iets wèl of niet te doen?
i In de wet is men er blijkbaar van
j uitgegaan dat geweten iets is dat als
bekend mag worden verondersteld.
Is dit zo? Men spreekt van gewe- j
i tensvrijheid en bedoelt daarmee de
I vrijheid en 't recht om in ieder ge
val de stem van zijn geweten te vol-
J gen, ook dan wanneer het door een
ander helemaal niet als zodanig I
j wordt erkend of zelfs als een dwa
ling wordt beschouwd. En een dwa
lend geweten kan anderen schaden
of in gevaar brengen. In de tijd
van bezetting waren we er niet mee
I klaar door te zeggen: mijn geweten
I verbiedt me te liegen. Een mens
j moet nog wel eens kiezen tussen
I twee dingen die hij beide niet wil. j
i Wetenschappelijk geweten
j In 1923 is dé Wet gewetensbezwa-
ren militaire dienst gekoppeld aan
godsdienstige bezwaren. Is dit zo,
i dat een geweten altijd vastzit aan i
I een godsdienstige overtuiging? Be-
I halve met gewetensbezwaren tegen
I de krijgsdienst houdt de overhei d
ook rekening met andere bezwaren, j
We denken aan het aileggen van de
i eed. aan de inenting, aan verplicli- i
I te verzekering en er zullen mis- j
Aan het Titicaca-meer in Peru ligt het dorpje Juli te dromen.
Als ze zin hebben gaan de mannen er wat musiceren, non
chalant gezeten op de borstwering van het kerkplein. Het is
een foto uit de door samenwerking tot stand gekomen 1973-
kalender van de Nederlandse zendings- en missiegenoot
schappen. Het onderwerp van deze kalender is „Samenspel",
een thema, dat gebaseerd is op hetgeen een dertigtal missio
narissen en zendingsarbeiders uit eigen ervaring weet te
vertellen.
schien nog wel meer zijn. Er wordt i
ook wel eens gesproken van een
"wetenschappelijk geweten", een
geweten dat gebonden is aan de zui
vere wetenschaD. Dit laatste brengt
ons misschien on een sdooi- bij de
vraag wat "geweten" nu eigenlijk is. j
Geweten, consciëntie betkent mede-
weten. Een wetenschappelijk gewe
ten zal beoaald worden, niet door
persoonlijke wensen, maar door de
resultaten van de wetenschap al
leen. Als de wetenschapsman ook
nog zijn twijfel heeft, zal hij dit la
ten blijken. Wanneer zo in het al-
gemeen over het geweten wordt ge- j
sproken, hoort men nog wel eens j
zeggen: dat is de stem van God in
ons binnenste. Geweten is dan dat
men iets samen weet met God. Hij
heeft het hem dan gezegd. Zijn
Woord is dan het richtsnoer van i
het leven. Toch dienen we hier j
voorzichtig te zijn. Welk pen ver-
schil in geweten is er ook dan nog
mogelijk. Er zijn mensen die gewe-
tensbezwaren hebben tegen reizen i
op zondag en helemaal niet tegen j
militaire dienst, ook al gebiedt de
overheid dit dan. Voor ons zou het
laatste zwaarder wegen.
Bij alle volken op aarde kent men
zo iets als een geweten, maar dit is
niet overal hetzelfde. Trouwens ook
niet bij alle christenen. De vraag is
en blijft: met wat, met wie j
weet men iets tesamen. Een pro-
testants geweten zal anders geaard
zijn dan een rooms-katholiek ge-
weten. Bij deze laatste heeft wat de
kerk zei een belangrijke plaats in-
genomen, meer dan bij een protes
tant. Een Islamiet en een Hindoe j
zullen weer een ander geweten heb-
ben. Veel hangt er hier ook samen j
met de omgeving waarin men is op-
gevoed. Maar in ieder geval zullen
we het geweten van een ander, hoe
wonderlijk het ons ook moge lijken,
even ernstig moeten nemen als ons
eigen geweten.
Een geweten ls altijd een zeer
persoonlijke zaak. hoezeer het j
meestal ook moge samenhangen
met opvoeding, gewoonten en ge
bruiken. Een ieder zij in zijn ge-
moed ten volle verzekerd. Dit is de j
moeilijkheid waarmee de wetgever J
In de laatste weken van dit
jaar zal in Bangkok een
wereldzendingsconferentie bij
eenkomen. Reeds enkele Jaren
wordt op vele plaatsen in de we
reld gesproken over het thema
van deze conferentie: "The
Good News of Salvation To-
Day". Prof. Verkuyl, de zen
dingshoogleraar van de Vrije
Universiteit te Amsterdam,
heeft dit thema wat vrij, maar
wel heel goed aldus vertaald:
"De boodschap der bevrijding
in deze tijd".
Dat is wat de zending in de
ze tijd beweegt "de boodschap
der bevrijding".
Daarmee worden andere to
nen aangeslagen dan in het
verleden. Toen zei men dat het
in de zending er om ging de
Kerk te planten in de niet-
christelijke wereld: later gin
gen zendelingen uit om "zielen
te winnen voor het Lam voor
Christus", in het begin van de
ze eeuw wilde men de gehele
wereld evangeliseren en nog
wel in één generatie.
Dit alles wordt in deze tijd
niet weggeschoven als iets wat
vreemd aan de bijbelse bood
schap en daarom totaal ver
keerd is geweest. Maar wel heb
ben we begrepen dat zij die
spraken te weinig Hebben ge
zegd omdat ze een te beperkte
blik hadden op dat waar het in
de bijbel om gaat.
Als Israël terug zag naar het
verleden dan zagen ze zichzelf
als een slavenvolk onuer de
macht van Egypte, maar dan
wisten ze ook, het was het ge
boorteuur van het Toodse volk.
dat ze door God uit die slaver
nij waren bevrijd. Als ze nog
maar net vrij uit Egypte de 10
geboden krijgen dan zegt de
Heer: Ik ben de heer Uw God,
die U uit de slavernij neb be
vrijd. Over deze God, die de
Bevrijder is wordt in alle boe
ken van het Ouae Testament
geschreven en gezongen. Niet
alleen van wat Hij eens heeft
gedaan toen Hij hen uit Egyp
te leidde. Voortdurend blijft
Hij bevrijdend bezig want Hij
wil een nieuwe wereld. In het
Oude Testament wordt die
nieuwe wereld "sjaloom" ge
noemd. Sjaloom dat is de nieu
we orde van zaken waarin de
verhouding tussen God en
mensen is rechtgezet en waar
in ook de verhouding tussen
mens en mens, mens en kos
mos is rechtgezet.
In het tweede gedeelte van
Jesaja, wordt verteld wat er
zal moeten gebeuren opdat de
ze Sjaloom. dit Rijk van vrede
en gerechtigheid werkelijk zal
worden. Daar wordt gesproken
van de "Knecht des Heren",
die daarvoor de weg van het
lijden zal gaan en zo de schuld
van mensen en volken dragen
zal.
In het Nieuwe Testament
staat centraal de Man van Na
zareth, die Jezus heet, dat be
tekent Redder. Bevrijder. I
Hem hebben zijn vrienden di
"Knecht des Heren" herken<
Zij geloofden dat in Hem, i
zijn leven en sterven en op
standing, God de Bevrijder be
slissend in onze wereld gehan
deld heeft.
De evangelisten en de apos
telen doen in hun geschriftei
die ons in het Nieuwe Testa
ment zijn bewaard, eigenlij
niets anders dan vertellen va:
deze Jezus van Nazareth, d
Knecht die de schuld van al
len droeg en die zo voor alle:
de Redder, de Bevrijder wert
Ze zeggen daarbij uitdrukke
lijk dat wat zij van die bevrij
ding gezien hebben nog maa
het begin is geweest. Er is ii
hun dagen een proces op gan
gekomen dat niet meer tot stil
stand zal komen, maar da
doorgaat tot de sjaloom gehou
den zal zijn: de nieuwe heme
en de nieuwe aarde, waaro]
gerechtigheid zal wonen.
Het gaat niet in de eersti
plaats om kerken die geplan
moeten worden, hoe belangrijl
het ook is dat er in deze we
reld een kerk, een gemeen
schap is die de Bevrijder ken
en die Hem dienen wil. He
gaat ook niet alleen om zielen
die gered moeten worden, a
gaat het in de boodschap de
bevrijding, ook om het heil vai
mensen, in dit leven en na di
leven, mensen die daarom ge>
roepen moeten worden tot be
kering. Het gaat om meer
Want God wil meer. Hij wi
een nieuwe hemel en een nieu
we aarde. Daaraan is Hij be
zig in alle tijden, ook in onzi
tijd.
En dat niet alleen. Hij wil dat zi;
die Hem kennen, zijn gemeen
te, zijn kerk met Hem daaraai
bezig zullen zijn. God wil da
wij er aan gaan staan, dat wd,
zijn mede-arbeider worden
Dat wij op onze beurt het ver
haal van Jezus verder vertel
len, met woorden en met da
den, dat wij de "machten" aan
wijzen die mensen en volker
gebonden houden en verdruk
ken, dat wij in de naam var
de Bevrijder Jezus ons inzet
ten waar nood is en onrecht
waar armen lijden en menser
om hun huidskleur worden ge
discrimineerd, dat wij dat doer
niet alleen in "verre landen'
maar evenzeer hier in ons
eigen land, dat is zending ir
deze tijd.
P. J. MACKAAIJ
Oegstgeest
zit. We vermoeden dat de wens van
ds. Ruitenberg, dat het zo langza
merhand tijd wordt na te gaan wat
met het woord geweten wordt be
doeld, niet spoedig in vervulling zal
gaan, want daarvoor is er te veel
verschil. Er kan over worden ge
praat wat een christelijk gew
is, maar om tot een slotsom te
men over de vraag wat gewete
het algemeen is. lijkt ons een
mogelijkheid, zelfs als men het
perkt tot ons eigen landje.
Ds. S. M. J. HULSBERC
Leiden Hervormde Gemeente
Hooglandse Kerk 10 uur ds e. M.
Pannekoek, 11.45 uur Oecumenische
Studentendienst 5.00 uur ds. Q. C.
Post.
Marekerkc 10.30 uur de heer M. C.
van der Meer 's Gravensande.
Maranathakerk 10 uur ds H. J. van
Achterberg.
Koningskerk 10 uur de heer A. Hen
zen Leiderdorp.
Bevrijdingskerk 9 uur ds. G. C. Post
Bethlehemkerk 10 uur ds. J. de Wit.
Vredeskerk 10 uur ds A. J. Lamping.
Eglise Wallonne geen dienst
Ver. van Vrljz. Herv Pieterskerkstx
I inter-vrljz. dienst 10 uur ds H. van
Bilderbeek.
Acad. Ziekenhuis 10 uur ds P. J. D.
van Malssen
Dlaconessenhuis 10.30 uur ds. H. W
Hemmes.
Jeugdkapel Vredeskerk 10.00 uur
de heer A. Lagerwerf.
Jeugdkapel „De Goede Herder
geen dienst.
Gemeente van Kerken (Merenwijk)
10 uur oecumenische dienst ds. C. H.
Bijl.
Geref. Kerk
Zuiderkerk (Lammenschansweg 15)
10 uur d6 Brederveld Nm. geen dienst.
Petrakerk (Surinamestraat) 10 uur
dr v. d. Zwaan. 7 uur dhr de Jong,
Lelden.
Oude Vestkerk (Oude Vest 133) 10
uur ds. S. Oegema Oegstgeest 5 uur
ds Brederveld.
Beloftekerk (Robijnstraat) 10 uur
dhr de Jong 5 uur ds Bovenberg.
Bevrijdingskerk (Aerent Bruunstr.)
10.30 uur ds Bovenberg 5 uur ds. S.
Oegema.
Huize „Groenhoven" 10 uur ds Kro-
nemeijer.
Stichting „De Jeugdhaven 10 uur
„De Mirt" ds De Heer 10 uur „Het
Mierennest" de heer Kroon.
Geref. Kerk (vrljgem.) 10 en 5 uur
ds. J. v. d. Haar.
Geref Gem. 10 en 4.30 uur ds. R
Boogaard.
Baptlstengem. 8 (Oude Rijn 3) 10 u
Evang J. Davidson.
Evang. Luth. Gem. 10.15 uur ds. J
Happee.
Leger des Hells 10 uur Hellieings-
dlenst 7.30 uur verlossingssamenkomst
Chr. Science (Steenschuur 6) 10.30
uur Hollandse dienst.
Evang Chr. Gemeenschap (Mlddel-
stegracht 3) 10 uur de heer Dikkes.
RK Kerk H. Antonlus (zat. av. 7 u)
9.30 11.00 en 12.15 uur.
Hartebrug (zat. av. 7 uur) 8. 9. 10
11, 12.15 en 6 uur.
Stud. Parochie (zat. av. 7 uur)
Lodewijkskerk 11.45 uur in Hoogland-
Kckerk.
Leonarduskerk (zat. av. 7 u) 9 en
te 10 45 en 12 en 7 uur.
Petruskerk (zat,
uur 12 en 6 uur. n
St. Joseph (zat. av. 7 uur) 8.30. 9.30,
II en 6.30 uur.
Lodewijkskerk (zat. av. 7 uur), 9.30,
IX 12-16 en 6 uur.
7 uur) 9 10.3
Oud Kath. Kerk (Zoeterw. Singel 50)
9.45 uur gezongen H. Mis.
Nieuwe Apostolische Kerk (H. Rijn
dijk 24) 9.30 en 4 uur (dond. 8 uur)
Doopsgezinde Rem. Gem. 10 uur (in-
tervrijzinnlge dienst) ds. H. van Bil
derbeek.
Zendingswerk middernachtsroep.
(Zoeterwoudse Singel 21) 6 uur dhr
Kramer.
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 uur ds.
Carlier.
Geref. Gem. In Nederland (Konings
kerk) 11.30 en 6.30 uur leesdienst.
(dinsdag 7.30 uur ds Van den Berg
te Bruinisse
Aarlanderveen Herv. Gem. 10
uur de heer Van der Made te Den
Haag 7 uur ds J. Gebraad te Biels-
wijk, Geref. Kerk 10 uur en 6.30 uur
ds. A. P. Heiner te Ter Aar. Chr
Geref. Kerk 9.30 uur Dienst des
Woords 2.15 uur ds. C. v. d. Weele te
Huizen RK Kerk (zat 7 uur) 7.30
uur en 10.30 uur Ter Aar Dorpshuis
Aardam 9 en 12 uur.
Alphen aan den Rijn Herv. Gem.
Adventskerk Julianastraat 9.30 uur
ds. M. Fokkema, 6.30 uur ds. Fr.
de Jong. Kruiskerk Gouwsluis 9.30
Prinses Marijkestraat 9.30 uur ds. J.
H Bogers, 6.30 uur ds M. Fokkema,
Martha-stichting „Rijnstroom" 10.45.
uur ds. J. H. Bogers. Oudshoornse-
weg 3 uur Bevestiging en intrede cis
R Oort, Hervormde Sionskerk Hooft-
straat 9.30 uur Cand. van der Heijsen.
6.30 uur ds. S. W. Verploeg, de Goe
de Herderkerk Ten Harmsenstr. 10.30
u. ds. D. Braam te Aalsmeer gezamen
lijke dienst met de Gereform. Rldder-
veld Hat Kasteel Veldbloemweg 9 uur
ds P H. Mulder te Nieuw Buinen,
10.30 uur ds. N. J. M. Hoogendljk. bei
de diensten met de gereform. Geref.
Kerk Maranathakerk Raadhuisstr 10.
uur ds H. J. Riphagen te Arnhem. Ad
ventskerk Julianastraat 6.30 uur ds
Fr de Jong. Salvatorikerk W. de
Zwijgerlaan 10 uur ds. Fr. de Jong.
6.30 uur ds H. J. Riphagen te Arn
hem, Kasteel Rldderveld Veldbloem -
weg 9 uur kand. P. H. Mulder te Nieuw
Bulnon, 10.30 uur ds. N. J. M. Hoo
gendljk. 6.30 uur ds. D. Braam te Haar
lemmermeer Geref. Kerk (vrijgemaakt)
geen opgave ontvangen, Chr. Gereform
Kerk Jeruzalemkerk Grijpenstelnstraat
9.30 uur en 5 uur ds. P. Sneep Oud-
Geref. Gem. Hooftstraat 240 9.30 u
en 4 uur Leesdienst (maandag 7.15 u
dhr Schinkelshoek) Rem. Geref. Gem
Geen dienst Baptisten Gemeenten Le
ger des Hells gebouw Conr. de Vla-
min gstr 10 uur en 7.30 uur RK St.
Bonlfaciuskerk (zat. 7 uur), 8.30 uur,
10 uur met latljnse koorzang en 11.30
uur Pred. W. J. Wüst. RK Plus X kerk
(zat. 7 uur) 9 10.30 11.45 en 5 30 uur
RK Heilige Geest Parochie Rldderveld
(zat. 6.30 uur) 8.45 11.15 en 530 uur
Pred. J. Seljsener. Volle Evangelie ge
meente 10 uur ds. J. Hendriks.
Benthuizen Herv. Gem. 930 u
en 6 uur ds J. den Dikken Geref. Gem.
9.30 uur leesdienst 3 uur ds Honkoop
te Moerkapelle.
Bodegraven Herv. Gem. Dorps
kerk 9 30 uur ds H. J. de Bie van
Wierden 6.30 uur ds J. M. de Meij
van Woerden Salvatorkerk 9.30 uur ds
G. J. van Embden 6.30 uur de heer
W. de Bruin van Wieringerwaard. Beth
lehemkerk 9.30 uur de heer W. de
Bruin van W ïeringerwaard, 6.30 uux
ds H. J. de Bie van Wierden. Geref.
Kerk 10 uur ds Andrée van Harder
wijk 6.30 uur ds B. J. F. Schoep
6.30 uur ds. Andrée van Harderwijk,
Geref. Kerk (vrijgem.) 9.30 en 4.15 u
ds H. J. J. Feenstra Geref. Gem. 10
en 0.30 uur leesdienst Evang. Luther
se Kerk 10.30 uur ds D. Pobuda,
Evangelisatiekring 10 uur eredienst 6.45
uur J. Kits sr vergadering van gelo
vigen 10.00 uur eredienst 6.30 uur
woordverkondiging.
Buskoop Herv. Gem. 9.30 uur ds.
W. L. Heijmans 6.30 uur cis J. Bate
laan Voorschoten Geref. Kerk 9.30
en 6.30 uur cis C. v. d. Tas, Marana-
thaschool 11 uur ds W. L. Heijmans,
Chr. Geref. Kerk 9.30 uur leesdienst
en 3 uur ds A. W. Drechter Geref
Gem. 9.30 u. leesdiest en 3.30 u. ds.
H. Rljksen Vrljz. Prot. 10 uur in Rem
Kerk de heer P. v. d. Laarse Pinkster
femeente 9.30 uur In Concordia de heei
h. Verwoerd Ver. van Gelovigen 9.30
uur en 5 u samenkomst Nieuwstraat
27 Bethel 9.30 uur de heer J. Mod
derkolk RK Kerk (zat. av. 7 u.), 8.45.
10 en 11.30 uur Ontmoetingscentrum
izat. mld 5.30 uur) 9.30.
Hazerswoude Herv. Gem. 9.30 u
de heer S. van Gorkum te Soest 6.30 u
ds. P. A. Lefeber te Alphen aan den
Rijn Geref. Kerk 9.30 uur ds W. J
Smldt 5 uur ds H J. Swierts RK
5t. Bernarduskerk Rijndijk (zat. 7 u)
9 30 en 11 uur RK St. Mlchaelkerk
Rijndijk (zat. 7 u) 9 uur en 11.30
uur, RK Kerk der Engelbe
waarders Dorp (zat. 7 uur) 8, 10 e»
11.30 uur.
Hooginade Herv. Gem. 10 uur dn
P. Schoonenboom RK Kerk (zat. 7 u).
9 en 11 uur.
Katwijk aan den Rijn Herv. Gem
Dorpskerk 9.30 uur ds Makkenze 6 n
ds Hanemaaler Ontmoetlngskerk 10 u
ds de Vos Katwijk aan Zee 6.30 uur
ds Vink Katwijk aan Zee Geref. Kerk
9.30 uur ds Pijlman Katwijk aan Zee
6.30 uur ds De Vries Katwijk aan Ze»
RK Kerk (zat. av. 7 uur) 8. 9.30 en
11.15 uur.
Katwijk aan Zee Herv. Gemeen
te Nieuwe Kerk 10 uur ds. D. W
Koelman 6 uur ds J. Vroegindcwey.
Oude Kerk 8.30 uur Cand. J. Pronk
10 uur ds. C. v. d. Bergh 6 uur ds
A Makkenze van Katwijk aan den
Rijn, Ichtuskerk 10 uur ds. J. Cats-
burg 5 uur ds. Jac. de Vos Pniëlkerk
9.30 uur ds A. Vink 6 uur ds C. v. d
Berg Groen van Prinstererschool 10
uur Cand. J. Pronk. Geref. Kerk Vre
deskerk 9.30 uur ds R. de Vries 5 uui
ds P. Brouwer van Sibculo Triumfa-
torkerk 9.30 uur ds P. Brouwer van
Sibculo 5 uur ds F. Pijlman, Chr
Geref. Kerk 10 uur ds H. C van dei
Ent 5 uur ds H. C. van der Ent
Gebouw Remisestraat Geref. Kerk
vrijgemaakt 8.30 uur leesdienst 3 uur
ds. Tli. Hoff. Ger. Gem. (Remlsestr.»
10 uur en 5 uur leesdienst (donderdag
7.30 uur ds. Bogaard van Leiden, Ge
reform. Kerk (vrijgem. buiten verband)
9 uur ds G. Roukema 7 uur ds G
Roukema. Volle Evangeliegemeente
Katwijk Voorstraat 100 9.45 uur dienst
Soefi Beweging üniversel 11 30 uur In
formele Uniersele eredienst (engels) 4
uur Formele universele eredienst (nc-
derlands) 7 uur Formele Universele
eredienst (frans).
Hoek Zuidzande Hoofdstraatkerk 10
uur ds G. van Loenen 6.30 uur ds
J. P. Honnef Schepplngskerk 9 uur
ds J. M. Hoekstra Oegstgeest 10.30 u
ds. J. P. Honnef 5 uur ds G. van Loe
nen RK Kerk Menswordingskerk
Gaarmeesterstraat (zat. av 7.30 uur)
9. 10.30 en 12 uur.
Leimuiden Herv. Gem, 9.30 uur
ds. J. H. de Vree Geref. Kerk In do
Oosterkerk 9.30 uur mevr ds M. J. van
Veen Schenkeveld te Krimpen a.
d. IJssel 7 uur ds Jos. G. Los RK Kerk
(zat. 7 uur) 7.30 9.30 en 11.15 uur.
Lis.se Herv. Gem. Grote Kerk
10.30 uur ds J. van der Velden 7 uur
ds. S. Koolstra van Rotterdam-Delfs-
haven, Helvetiakapl 9.00 uur ds J. v.
d Velden, Geref. Kerk 10.30 uur kand.
A. R. Plaatzer te Kampen, 7 uur
ds J. Bovenberg van Lelden. Christe
lijke Geref. Kerk 10 en 4.30 uur ds.
D. H. Biesma. Geref. Gem. 10 en 4
uur ds G. A. Zijderveld van Middel
burg Geref. Kerk (vrijgem.) 8.30 uur
ds. J. van der Haar van Leiden 4.30
uur eredienst. Geref. Kerk (vrljgem.
buiten verband) 9.30 en 500 uur ds.
J. J. Verleur Oud Geref. Gem. 9.30 u
en 3.00 uur leesdiensten (donderdag
avond 7.30 uur ds A. van der Meeer
van Oosterland) Aktle Kruistochten
Nederland Maanclagav. Gastenhuis -
Welkom ds. J. Gravendeel 8 uur. RK
kerk st Agatha Parochie (zat. av. 7
uur) 10 en 11.30 uur Dependance Poel
polder (zat. av. 7 uur) 9.00 en 11.30
uur Maria Parochie (zat. av. 7 uur)
8.30 uur 10.30 12.00 en 5.30 uur H.H.
Engelbewaarders Parochie (zat. av. 7
uur) 7.30 uur 9.30 uur 11.00 uur en
5.45 uur.
Nieuwkoop Herv. Gem. 9.30 uur
ds G. van Doorn 6.30 uur ds Alma
te Vijfhulzen Geref. Kerk 9.30 uur drs
A. Brouwer te Amersfoort 5 uur ds.
P. Reedijk te Voorschoten Chr Ge
reform. Kerk 9.30 uur Dienst
des Woord 2 uur ds P. Sneep te Al-
j ohen aan den Rijn Rem. Geref. Gem.
j 10 uur ds E L. H. Bongartz RK Kerk
I (zat. 7 uur) 7.30 9 10.45 en 7 uur.
Nieuwveen Herv. Gem. 9.30 u
ds. Oost te Alphen aan den Rijn 6.30
uur ds Van Harten te Rotterdam Ge
reform. Kerk 9.30 uur en 7 uur ds J.
Maaskant te Leiden RK Kerk (zat. 7
uurj 9 10.45 en 5 uur.
Nieuw Vennep Herv. Gem. 9.30
uur ds J. van Woerden te Middelburg
7 uur ds S. G. J. Goverts Gereform.
Kerk 9.30 uur ds. G. den Heeten.
4.30 uur ds J. O. C. Bouma Chr. Ge
reform. Kerk 9.30 en 3 uur ds. W. de
Graaf RK Kerk (zat, av. 7 uur) 9.
11 en 7.30 uur.
Noordwijk Binnen Herv. Gem
(In geref. kerk) 10 30 uur ds A L.
Lapre 7 uur (gem dienst) kand. B. J
G. Roolvmk te Amstelveen Gereform.
Kerk 9 uur dhr A. R Plaatzer te Kam
pen 7 uur (gem. dienst) kand. Rool-
vlnk Ned Protestantenbond (Llnden-
plein) 10.30 uur dr A. W Cramer,
RK Kerk (zat. av. 7 uur) 8. 9.30, 11 en
12 uur van den Berghstichting 11 uur
ds J. Bosman.
Noordwijk aan Zee Herv. Gem.
10 uur dr J. G. B. Jansen (De Rank)
10 uur Duitse dienst 7 uur ds A. L.
Lapré Geref. Kerk 10 uur Kand. B. J.
G. Roolvink 7 uur dhr A. R. Plaat-
er Herv. Ger. Evangelisatie Schoolstr.
10 uur dhr W. Rijnsburger 7 uur ds
G. Post te Leiden RK Kerk (zat. av.
7 uur) 7.30 9 10.30 en 12 uur 7 uur
Duitse dienst.
Noordwijkerliout Herv. Gem. 9.30
uur de heer J. Vink uit Katwijk 10.45
uur in de Zilk aula rk meisjesschool
de heer J. Vink uit Katwijk RK Kerk
St. Jozef (zat. av. 7 uur) 8.00 10.00,
11.30 en 7.00 uur St, Viktor (zat. av. 7
uur) 8 9.30 11.00 en 7 uur 8.30 10.00
en 11.30 uur
Oegstgeest Herv Gem. (Groene
Kerk) 9 uur Ariadne Brokerhof (Pau-
luskerk) 10 uur ds J. Irik 7 uur zie
Geref. Kerk Vrijz. Herv. (Gem. centr.)
10.30 uur dr J. L. Springer te Lelden
Geref, Kerk 10 uur dr A. Wind te Lei
den 7 uur ds P. J Mackaay Gereform.
Kerk (vrijgem.) 8.30 uur ds. J. van
Nieuwkoop 3 uur ds J. v. d. Haar Ge
reform. Kerk (vrijgem buiten verb.).
8.45 en 3.00 uur ds M. R. v. d. Berg
RK Kerk (zat. av. 7 uur) 9 1130 eo
12 en 6.30 uur Bonaventurakapel (zat.
av. 6.30 uur) 8 10 en 11 uur Haagse
Schouw (zat. av. 7 uur) 9.30 11.30 en
6.30 uur.
Oude Wetering Herv. Gem. 9.30
uur ds Lalleman Geref. Kerk 9.30 uur
kancl. P. N. Holtrop te Rijnsaterwou-
de 6.30 uur ds H. J. Hasper te Zwa
nenburg Rem. Geref. Gem. geen dienst
RK Kerk Meerkreuk (zat. 7 uur) 7.45
9.15 en 11 uur.
Rijnsaterwoude Herv. Gem.
geen opgaaf ontvangen Chr. Gereform
Kerk 9.30 en 2.15 uur ds A. W. Drech-
sler te Den Haag RK Kerk (zat. 7 uur
7.30 9.30 en 11.15 uur.
Rijnsburg Herv. Gem. (Grote
Kerk) 9.30 uur ds W. Oost 5 uur ds
D. Veldkamp te Den Haag (Bethelkerk)
9 30 uur ds M. N. W. Smit te DeD
Haag 5 uur ds H. J. van Achterberg
te Leiden Camping Koningshof 10.30
uur dhr Raadsgelder te Katwijk Ge- Undewey Katwijk Zee. Geref. Kerk 10
reform. Kerk Petraker 9.30 uur ds
Huisman 5 uur ds Bljleveld Imma-
uuelkerk 9.30 d6 Bljleveld 5 uur ds
C. M. v. d. Loo van Slledrecht Mara-
l uathakerk 9.30 uur ds C. M. v. d
|Loo 5 uur ds Huisman. Evang. Chr
i Gemeenschap (Mavo School)10 uur
ds. Agtereek m.m.v. duo Zoutman; RK
kerk tuinbouwschool (zat. av. 7 uur)
'0.30 uur.
Sassenheim Herv. Gem. 10.30 u
(ln Geref. Kerk) dhr van Pijpen t.«
Holten 6.30 uur (in Ontmoeting) ds
A. Westra Geref. Kerk 9 uur ds J
D. te Winkel 7 uur ds H. v. d. Berg
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 uur kand. G.
IC. den Hertog Ned. Prot. Bond geen
dienst RK Kerk (zat. av. 7 uur) 8.
j 0.30 11 en 5.30 uur.
Valkenburg Herv. Gemeente 10
uur ds G. Zonneveld 6.30 uur kand.
de Jonge uit Leiden, Geref. Kerk 9.30
en 6.30 uur ds Rooze Geref. Kerk
Uvrilgem.) 9.30 en 5 uur d6 Th. Hoff.
Voorhout Henr. Gem. 10 uur ds
A. Oskamp Em. Pred. te Oegstgeest rk
I Kerk (zat. 8.00 19.00 uur) 7.30 9.00 11
145 en 5.30 uur.
Voorschoten Herv. Gem. Dorps
kerk 10 uur ds Meijering 7 uur ds.
v. d. Schoot (samen met Geref.) Hulp
en Heil 10 uur ds Verheule Rijndijk
10 uur ds v. d. Schoot, Geref. Kerk
9 en 10.30 uur ds De Zeeuw 7 uur
zie Dorpskerk Aula Noord-Hofland 9.45
uur ds Reedijk Geref. Kerk (vrijgem)
10 en 5 uur ds N. Bruin uit Helpman.
RK Kerk Laurentius (zat. av .7 uur)
8, 10, 11.30 en 6 uur Moeder Gods,
(zat. av. 7 uur) 8. 10. 11.30 en 6 uur.
Waddinxveen Herv. Gem. Brug-
kerk 9.30 uur ds D. v. Vliet 6.30 uur
cis. T. v. 't Veld Wijkgebouw 9.30 u
ds. J. v. d. Heuvel 6.30 u. ds D. v. Vliet
Bethelkerk 9.30 uur ds T. v. 't Veld.
5.00 uur ds J. v d. Heuvel Immanuel-
kerk 9.30 uur ds N. J. Flink 7.00 uur
cis M. C. Kool te 's Gravenhage Geref.
Kerk Kruiskerk 10 uur ds B. F. J.
Schoep te Bodegraven 5 00 uur ds. D.
Kuiper te Schoonhoven Ontmoetlngs
kerk 10 uur ds P. J. Richel Heem
stede 5.00 uur ds J. G. Kunst te Gou
da Chr. Afgesch. Gem. 9.30 uur en 5.
uur ds. A. P. Verloop Oud Ger. Gem.
In Ned. Zuidkade 158 10 uur en 6.30
uur leesdienst Rem. Ger. Gem. In Ned.
Zuidkade 158 10 uur en 6.30 uur lees
dienst Rem. Ger. Gem. 10 uur ds. G.
A. Hooykaas RK Ontmoetlngskerk 8.30
uur 11.45 uur en 6.30 uur (zat. av. 7
uur) St. Victorkerk 8 uur en 10 uur
(zat. av. 7 uur).
Warmond Herv. Gem. 10 uur ds.
H. B. van 't Hof te De Kaag RK
Kerk (zat. a. 7 uur) 8 10 en 11.30
uur.
Wassenaar Herv. Gem. Dorpskerk
10 uur dr Th. C. Frederlkse 4.30 uur
ds V. van den Bergh Katwijk Zee, 7
uur Nog niet bekend. Klevietkerk 10
uur kand. Ir. A. Mast. Den Haag; Mes-
siaskerk 10 uur Ds. R Steenstra Lei
den, Dorpscentrum 9.30 ds J. Vroeg-
Interieur van de Hervom
de Kerk in Leiderdorp.
(Foto Jan Holvas
en 7 uur drs W. Bakker te Amste
(Zuid) 10 en 7 uur ds L.
Ned. Prot. Bond (Lange I
dam) 10.30 uur ds D. A. Werner
Kerk Willibrordus (zat. 7 uur) 8
11 12.15 en 5 uur Goede Herder
5) 8 30 10 en 11.30 uur H. Joseph
7) 7.30 8.45 10.30 12.15 en 7 uur.
Woubrugge Hen- Gem. 9.3
ds Franken 6.30 uur cis Jumelet VI
dingen. Gereform. Kerk 9.30 en
uur ds Tom Harderwijk.
Zoeterwoude Herv. Gem. 10
ds J. Visser-Schroot te Den I
RK St. Janskerk Zuidbuurtsewej
7.30 uur 7.30 10 en 11 uur. RK
Christus Dienaar (zat. 7 uur8.3Q
11.30 en 6 uur RK Parochie Meel
(zat. 7 uur) 8.45 10.30 12 en 6
Zvvammerdam Herv Gem
ds L. J. Cazemier te Voorscl
6.30 uur ds D. Goudzwaard, Gere
Kerk 9.30 uur en 5 uur ds Jc
Los te Leimuiclen Rem. Geref.
geen dienst RK Kerk (zat. 7 uil
10 11.30 en 5.30 uur.
Geref. Kerk 9.30 uur en 7 i
E. v. d. Woude te Amsterdam RK
(zat. 7 uur) 7.45 9 eu 10.45 uu
