ESCHIEDENIS
M OERLEVEN
.EZEV DOOR
Europese astronomische
kunstmaan startklaar
ONTGEN-BRIL
ZWAARSTE FAN DE ZES: 472 KG.
PRIMA
SCORE I
uur schreef haar eigen historieboek in bladen van leisteen
Q 4 MAART 1972
EXTRA
PAGINA 17
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
een voor het meten van spectra van
bepaalde heldere sterren in 3 golf
lengten en een voor de meting van
röntgenstraling van de zon. In beide
gevallen zijn hiervoor nieuwe in
Utrecht ontworpen technieken ge
bruikt.
Aan boord van de satelliet bevin
den zich twee telescopen. De ene la
een telescoop van 30 cm. afkomstig
van de Britse raad voor wetenschap
pelijk onderzoek en wordt gebruikt
voor 't in kaart brengen van bepaalde
objecten tot de helderheid 9. De an
dere telescoop heeft een doorsnee
van 26 centimeter en wordt voor de
Utrechtse experimenten gebruikt.
De onderdelen van de TD-1A wer
den vervaardigd in Frankrijk,
West-Duitsland. Zweden, Engeland
en Italië, de wetenschappelijke in
strumenten werden geleverd doof
Nederland, België, Frankrijk, Italië
en Duitsland.
De kosten hebben ongeveer 180 mil
joen gulden bedragen, afgezien van
de kosten van de Amerikaanse ra
ket en lanceerfaciliteiten (circa 25
miljoen gulden) die de ESRO aan
de NASA moet betalen.
De lancering geschiedt door middel
van een „Long Tank" Delta-N-raket
vanaf de basis Vandenberg. De
baan moet vrijwel over de polen lo
pen, en cirkelvormig zijn op een
hoogte van 550 kilometer boven de
aarde.
Kan de lancering op 4 maart door
onvoorziene omstandigheden niet
door gaan, dan bestaat er tot begin
april nog steeds gelegenheid tot
lancering naar de beoogde baan.
Daarna is een tweede „lanceerven-
ster" open van eind augustus tot
begin oktober.
De TD-1A is de zesde satelliet
van de ESRO. Eerdere waren de
IRIS, gelanceerd in mei 1968, de
AURORAE (oktober 1968), de
HEOS-1 (december 1968), de
BOREAS oktober 1969) en laat
stelijk de HEOS A2, die op 31 ja-
nuari de ruimte in ging.
Al deze satellieten hebben voor
treffelijk gewerkt, waarmee een
betrouwbaarheidsgraad is bereikt,
die door de Amerikanen openlijk
wordt bewonderd. Eén satelliet
van de ESRO ging verloren, maar
dat was te wijten aan het falen
van de Amerikaanse lanceerra-
ket Het reserve-exemplaa:
kwam later wel in de ruimte e
werkte feilloos.
ngeving van Gemiinden in de Hunsrück is een paleon-
jnderzoek op gang gekomen, dat uniek in zijn soort is.
om het zoeken naar fossielen in de leisteenformaties
irgterrein in het Westduitse Rijnland met behulp van
röntgenlafooratorium.
jopt in een paar jaar tijds zeer veel materiaal te kunnen
over het leven, dat zich van 400 tot 350 miljoen jaar
het Devoon heeft afgespeeld in de zeeboezem, die in-
g^bied overspoelde.
irtocht zeifis niet nieuw. Er zijn reeds ontelbare
fossielen gevonden. Maar er zijn nog groter leemten in
en de nieuwe methode opent de mogelijkheid, deze
eel sneller op te vullen dan met de conventionele on-
aa ethocien.
de zwarte leisteenlagen
ergte als dikwijls dertig
wanden oprijzen, be
vindenden miljoenen jaren
Uitgestrekte zee. In die
n, waren er nog geen
vrijwel alle dierlijke
zich in zee af. Dode
w"4en naar de zeebodem,
•esten in het bezinksel
rustplaats vonden. Dit
rhardde later tot ge-
;eenformaties.
allerlei bodem wer-
bodem steeg. Door on-
krachten in de aard-
voormalig'e zeebodem
een gebergte, de aan-
k! orizontale leisteenlagen
veelal op tot bijna ver-
dit berg-
'te nemen,
aiwanden bevinden zich'
het leven uit het De-
van dieren zelf maar
leen de versteende af-
hun restanten. Om
rskfen te noemen: mossel-
R^fenkoralen, zeelelies,
treeften, lang uitgestor-
de eerste vissoorten,
evormde pantservissen.
aar ook primitieve ai
rven plantensoorten,
nformatie is eigenlijk
de geschiedenis
de oertijd vertelt. Vrij
een „boek" want hei
it zich makkelijk af
plakken leisteen, die
onder de lezers nog
va tie school]eitjes, en die
kei yen heen ook gebruikt
toedekking. Vaak vindt
breukvlakken fossielen,
an afgestorven dieren
>eti
tieve wijze: afschilferen met de
hand en kijken of er een afdruk te
zien was of een oneffenheid, die
verraadde dat er inwendig in het
„blad" iets te vinden zou zijn.
Prof dr. Wilhelm Stürmer. chemi
cus. natuurkundige en paleontoloog
van de universiteiten van Mainz en
Erlangen, heeft nu een team ge
vormd dat deze moeizame speur
tocht versnelt met behulp van mo
derne technieken.
Hij heeft een autobus laten ombou
wen tot mobiel röntgenlaboratorium
In dit laboratorium worden „bla
den" uit het boek der historie door
gelicht, waardoor ook alle verborgen
fossielen duidelijk aan het licht ko-
Goed contrast
De overblijfselen van fauna en flo
ra in dit gesteente zijn in de loop
van het versteningsproces, toen zij
tijdens de ontbinding door steeds
nieuwe lagen slib werden bedekt,
omgezet in buitengewoon harde zwa
vel - ijzer verbindingenpyriet. Doordat
pyriet röntgenstralen maar in zeer
veringe mate doorlaat, veel minder
dan het omringende leisteen, kunnen
van verborgen fossielen bijzonder
contrastrijke röntgeiiopnamen wor
den gemaakt. Die fossielen kunnen
dus niet alleen in het gesteente wor
den opgespoord, maar ook in hun
oorspronkelijke versteningsstaat
worden-gefotografeerd. Met de oude
methode moest eerst door zorgvul
dig afschilferen van dunne plakjes
worden gespeurd, waarna de bloot
gelegde afdrukken door dit werk al
dijkwijls waren beschadigd.
De apparatuur die het team van
prof. Stürmer gebruikt omvat niet
alleen een geperfectioneerd doorlich
tingstoestel maar ook een beeldver
sterker met televisiecamera en een
beeld-harmoniseringsinstallatie.
Op het beeldscherm vap het repro-
duktietoestel kunnen de flauwste
contouren van de rcntgenopnamen
worden bestudeerd In een donkers
kamer, die eveneens in de autobus
is ingericht, kunnen de foto's snel
worden ontwikkeld.
Lopende band
Het „mobilab" heeft zijn vuurdoop
al ondergaan. Eind vorig jaar werd
een begin gemaakt met het onder
zoek, nadat bulldozers ongeveer 2000
ton verweerd gesteente hadden ver
wijderd van een veelbelovende lei
steenhelling. Binnenkort wordt de
apparatuur nog vervolmaakt door
het aanbrengen van een transport
band die de leisteenplaten direct
van de groeve naar de röntgenka-
mer voert. Dit transport geschiedt
nu nog met de hand.
Stukken leisteen, die 'bij doorlich
ting bijzonder rijk aan fossielen
blijken te zijn of die zeer zeldzame
inhoud tonen, worden naar paleon
tologische instituten in Mainz en
Erlangen vervoerd om daar uiterst
omzichtig nader te worden bestu
deerd en bewerkt.
Een en. ander bespaart een enorme
hoeveelheid werk, dat via de oude
methode grotendeels vruchteloos zou
zijn gebleven.
Overzicht
Men hoopt op deze wijze een volle
dig overzicht te krijgen van de le
vensvormen, die zich in deze stre
ken in het Devoon hebben voorge
daan, hun gemeenschappen te kun
nen vaststellen en hun leefgebied te
kunnen afbakenen. Wetenschappe
lijk is een „sluitend" overzicht over
het oer-leven in een bepaald gebied
uitermate belangrijk, omdat men
daaruit waarsohijnlijk tevens kan
leren, hoe het leven zich verder
heeft ontwikkeld naar gecompliceer
der vormen.
male hoeveelheid zonne-energie. Het
stabilisatie-systeem zorgt er boven
dien voor. dat de satelliet eens per
omwenteling om de aarde om deze
naar de zon gerichte as draait, zo
dat de telescopen aan boord steeds
van de aarde af zijn gericht.
Deze stabilisatie en de invloed van
de baan die 'n inclinatie hééft van
97 graden, leiden er toe. dat in de
loop van een half jaar de gehele
hemel door de telescopen kan wor
den afgetast.
Het stabilisatie-mechanisme is zeer
gecompliceerd en werkt met zon- en
aard-sensoren, gyroscopen, stuurra-
ketten met argon-gas en een uitge
breide elektronische apparatuur.
Experimenten
Vier van de zeven experimenten
aan boord betreffen de studie van
hoge-energie-straling van sterren en
andere bronnen In en buiten het
Melkwegstelsel. Twee experimenten
richten zich op de röntgenstraling
van de zon en een betreft de aard
van de kosmische straling en de
studie van deeltjes in de zonnestra
ling.
Het onderzoek van de Röntgenstra-
lüig van de zon en andere kosmi
sche bronnen door middel van een
satelliet is van belang in verband
met de omstandigheid, dat deze
straling door de aardse atmosfeer
wordt geabsorbeerd en derhalve op
aarde niet kan worden waargeno
men. De röntgen - astronomie staat
dientengevolge ook nog in de kin
derschoenen. De schaarse waarne
mingen op dit gebied hebben echter
al aangetoond, dat zich in het
Melkwegstelsel en ver daar buiten
in de onmetelijke kosmische ruimte
processen afspelen, waarvan men tot
voor enkele jaren nog geen vermoe
den had en die toch een belangrij
ke rol spelen in het gehele kosmi
sche gebeuren. Beter inzicht in de
plaats en aard van die processen
kan veel ophelderen omtrent oor
sprong en evolutie van het heelal,
de ontwikkeling van sterrenstelsels
en sterren en de turbulente ver
schijnselen, die zich afspelen in de
vroeger „leeg" geachte ruimte tus
sen de sterren en tussen de sterren
stelsels.
Bijdragen
Het ruimtevaart-laboratorium van
de Rijksuniversiteit te Utrecht heeft
twee van de zeven experimenten
aan boord van de TD-1A ontworpen
en gebouwd, waarmee Nederland
een belangrijke bijdrage heeft gele
verd aan deze satelliet. Ook op an
der gebied heeft ons land een es
sentiële bijdrage geleverd: de TD
werd in het ruimtevaartcentrum
ESTEC in Noordwijk geassembleerd
en getest, alvorens het gevaarte
naar Amerika werd verzonden.
De Utrechtse experimenten zfjn er
Stabilisatie
Deze nieuwe kunstmaan is de eerste
Europese satelliet, die door middel
van een uniek sytseem om drie as
sen is gestabiliseerd. Dit was nood
zakelijk voor de te verrichten waar
nemingen. Eén as blijft in de ruim
te steeds op de zon gericht tot 230
dagen na de lancering, wanneer de
satelliet voor het eerst in de scha
duw van de aarde zal komen. Door
deze stand ontvangen de panelen
met. zonnecellen steeds een maxi-
De TD-1A tijdens de laat
ste tests in het ruimtevaart-
centrum ESTEC te Noord-
wijk.
De zwaarste kunstmaan, die ooit door de Europese organisatie
voor ruimte-onderzoek ESRO is gebouwd, wordt vandaag of in
de komende dagen gelanceerd van de basis Vandenberg in Cali-
fornië. Het is de astronomische satelliet TD-1A van 472 kg, die
gedurende een half jaar met zeven verschillende instrumenten
sterrekundige waarnemingen moet verrichten. Enige van deze
experimenten hebben betrekking op fundamentele vraagstuk
ken betreffende de oorsprong en evolutie van het heelal, de
sterrenstelsels en de processen in de kosmische ruimte in het
algemeen.
Hoewel het de zwaarste Europese
kunstmaan tot dusver is, blijft het
een betrekkelijk lichte satelliet. Het
gewicht is minder dan dat van de
tweede Russische Spoetnik in no
vember 1957 (ruim een halve ton)
en het is nog niet één procent van
het gewicht van een volledige Apol-
lo-combinaitie met derde Saturnus-
trap, die al dikwijls satellietbaan
tjes om de aarde hebben getrokken.
Deze vergelijkingen betekenen ech
ter geenszins een kleinering van de
nieuwe (zesde) Europese kunst
maan. De TD-1A is juist een uiterst
geraffineerd osbervatorium, dat
dank zij verfijnde technieken bij
een betrekkelijk klein gewicht een
zeer geavanceerd instrumentarium
vervoert voor geheel nieuw funda
menteel onderzoek van de kosmos.
Tien jaar geleden zou een dergelijk
ruimte-obsèrvatorium nog niet mo
gelijk geweest zijn.
De TD-lA bestaat uit een rechthoe
kige „doos" van 89 bij 99 om door
snee en 212 cm hoogte, aan 2 zij
den voorzien van scharnierende pa
nelen met zonnecellen. In uitgevou
wen toestand gevein deze panelen de
satelliet een grootste breedte van
bijna vier en een halve meter.
De wetenschappelijke experimenten
worden uitgevoerd door zeven ver
schillende instrumenten, die teza
men 145 kg wegen, meer dan een
xwart van het totaalgewioht. Voor
de rest van het gewicht van de sa
telliet zijn verantwoordelijk de
lioofdconstructie. de zonnepanelen,
het zeer gecompiceerde stabilisatie
mechanisme, de bandapparatuur, de
zenders etc.
