UNST UIT 'T RUIMTE TIJDPERK
(oman van een hoofdredacteur
et „Ham lel op toernee
)p Europese continent
toonstelling in Centraal Museum in Utrecht
LITERAIRE KRONIEK
VAN CLARA EGGINK
iOttéfigigg PAGINA 17
„Ruimtetijdkunst" is een wat pretentieuze titel voor de collectie kunst
werken die op 't ogenblik in het Centraal Museum in Utrecht gepresenteerd
wordt. Ziet men hier de kunst van de „space age", het nieuwe, buitenaardse
ruimte-tijdperk, zoals ook door de inleider van deze tentoonstelling, futu-
roloog prof. dr. Fred Polak wordt gesuggereerd?
Persoonlijk zie ik niet zo gauw verband tussen de hier geëxposeerde
kunstwerken en de nu al niet meer ongelooflijk klinkende speculaties van
professor Polak over de toekomstmogelijkheden van het ruimteonderzoek
en ons daarmee samenhangend kosmisch besef.
Deze kunst is veel eerder het resultaat van rusteloos onderzoek naar
uitbreiding van beeldende middelen, dat in onze eeuw steeds weer nieuwe
gebieden (maar voorlopig nog heel aardse gebieden bij de beeldende kun
sten betrok, in dit geval het gebruik van (kunst)licht en van beweging).
Het grootste gedeelte van de collectie in het Centraal Museum bestaat uit
optische en kinetische kunstwerken, kunst dus, die geheel berust op visuele
effecten. Natuurlijk is alle beeldende kunst gebaseerd op zichtbaarheid,
maar de„op-art" en ook alle kunstwerken, die te maken hebben met „licht
en beweging" hebben wat vroeger middel was tot doel verheven.
Tot voor kort maakte de beeldende kunstenaar zichtbaar wat hem (of de
collectiviteit waartoe hij behoorde) innerlijk bewoog. In zijn kunst kon de
toeschouwer zich zelf herkennen (of niet) en in ieder geval werd een intuï
tief „aanvoelen" of „meeleven", soms ook een verstandelijk „begrip", van
het kunstwerk noodzakelijk geacht om het te kunnen waarderen.
Niets van dit alles bij de kunst die men in Utrecht te zien krijgt. Daar
wordt van de kijker geen enkele geestelijke inspanning, geen meedenken
of -voelen vereist. Hij kan naar deze bewegende en lichtende kunstwerken.
kijken, zoals hij kijkt naar het kabbelen van water, het spuiten van een
fontein of het wiegelen van bladeren in de wind.
Hiermee wil ik niets denigrerends zeggen. Ik ben er van overtuigd dat
3^. onze tijd een proces meemaakt van een steeds verder uit elkaar groeien
van kunstvormen, die echter naast elkaar recht van bestaan zullen behou
den. Ik kan mij niet voorstellen dat bij de kunstenaars de behoefte om ge-
voelens of ideeën tot uitdrukking te brengen ooit zal verdwijnen.
Aan de andere kant is het logisch dat in onze technische tijd ook door
kunstenaars gebruik wordt gemaakt van nieuwe mogelijkheden, die de
techniek biedt. Deze kunstenaars zullen al hun vindingrijkheid benatten
om met (toch nog vrij eenvoudige) technische middelen effecten te berei
ken die anders niet mogelijk zijn. De ene soort kunst bijt de andere niet
en het is onzinnig om het ene tot kunst van de toekomst te proclameren
en het andere tot verleden tijd te verklaren.
5 FERDINANDUSSE.
het hoofd werd op de ta-
De Arbeiderspers. Am-
mt een goed kind van Je
zei ik. ..Het ware cynis-
Is het gaat om de leven -
arden als ouderliefde, pa-
de naaste, het fat-
en de onbaatzuchtige lief-
ifgt de particuliere detec-
tevens radiotekstschrijver
(vertaald: poolrat»
Toman van Rinus Ferdi-
hoofdredacteur van
Nederland. Deze uitspraak
wk op de auteur zelf, want
ireidt zijn „cynisme" niet
over de artikelen voor
maar tevens over de
es. de stikkies. de seks en
behorende profeten. Voorts
Agatha Christie die daar op
hoge leeftijd niet van ver
bal en over de recher-
van de stad Amsterdam
tb niets tegen cynisme als
maar ik houd er niet
in als het bij wijze van
gheid als een melige saus
alles heen wordt gekwakt.
Ihet hoofd werd op de ta-
maar: ..vele vliegen in
is een detectivever-
klap." zal de schrijver ge-
hebben want het is ook n
ieverhaal Hij noemt het
omet het adjectief „rede
lijk" Het is inderdaad
familieroman in de trant
Ie talloze uit de jaren '20
II stammende, waarin ge-
ten opkomen en vergaan -
wel, Jo van Ammer-
Kuhler, of Hans Martin om
even een paar namen te noe
men. Natuurlijk neemt Ferdi-
nandusse zijn familie beho
rende tot de stinkrijke 200
helemaal niet au sérieux. Hij
doet er helemaal niets mee, be
halve er als goed kind van zijn
tijd wat oppervlakkige en tot
niets verplichtende spot mee
bedrijven, waardoor er van een
parodie niet gesproken kan
worden. De familie draagt de
leutige naam van Vermul-Derije
Napoléon" zit te lezen. Maar
die bekentenissen zijn wel van
belang want daarin treffen we
voor het eerst de naam Beryll
Rexaldo. die we goed in de ga
ten moeten houden. Nu is Loui
se Vermui, erfgename verliefd
op een zekere Robert Zap van
Zap-buizen. Vader Zap is zojuist
gestorven in een bordeel in
Brussel: een kleine finesse die
typerend is voor dit soort groot
industriëlen, zal Ferdinandusse
gedacht hebben. Robert heeft
en bezit metaalbedrijven, al
thans de daarin gestoken kapi
talen. Helemaal bovenaan dc
hiërarchie staat oma Catherine,
die we overigens niet lang mee
maken aangezien de ijselyke
zaken pas in het derde geslacht
een aanvang nemen. Daar Ca
therine en haar man maar één
dochter hebben, moet daar wel
in worden voorzien. Als wij
dochter Louise voorgesteld krij
gen ligt zij in Leiden (natuur
lijk) op haar bed met de Inlei
ding tot de studie van het Ne-
derlandsch Recht op haar lin
kerdij en een lichtzinnig werk
je getiteld „De bekentenissen
wn koning Tybalt" voor haar
neus. Even hoor ik een echo uit
de Camera Obscura waarin het
brave dochtertje uit „Hoe warm
het was en hoe ver" in de tuin
van haar nietsvermoedende ou
ders „Amours et Amourettes de
een oudere broer Marco die, op
de hoogte van de hartsaangele
genheden van Louise. Robert
terug leidt van de dwalingen
zijns weegs, in de armen van
Louise en onder de vuist van
Catherine. Na de voltrekking
van het huwelijk verdwijnt de
ze Marco voor eeuwig oma
heeft hem blijkbaar niet meer
nodig hoewel zijn naam la
ter ijdelijk gebruikt zal worden
Na een pagina wit staan we
in Amsterdam in deze tijd en
genieten mee van het seksleven
van detective Lemming. U kent
dit soort speurder: veel drank
veel geslachtsdelen, goede vrien
den met boeven- en onderwereld
met de politie en met de pers
Hij raakt wel eens in gevaar
lijk situaties, maar zijn honds
brutaliteit redt hem er weer uit.
Hij wordt .wel eens te grazen
genomen maar hij heeft goed
geneesvlees. zoals te doen ge
bruikelijk.
Ergens moet de knoop gelegd
worden tussen de familie Ver
mul-Derije en de speurder. Dit
gebeurt u zult het niet ge
loven via een geheimzinnig
telefoongesprek laat in de nacht
waarbij Lemming aangeraden
wordt maar eens te gaan kij
ken in een huis aan de Groen
burgwal Na vele verkeers
moeilijkheden de hoofdstedelij-
kegrachten eigen, arriveert hij
daar, opent de deur met een
Inbrekerswerktuigje en vindt
de helderziende miss Beryll
niet alleen vermoord, maar ook
nog zonder hoofd. Zijn goede
relaties met de politie behoeden
hem voor beschuldiging van op
zijn minst doodslag.
De gang van zaken in de rich
ting van de oplossing is inge
wikkeld en moeilijk te volgen
De moordgeschiedenis wijst na
tuurlijk in de richting van de
familie in kwestie en aangezien
Robert en Louise intussen vier
dochters hebben gekregen van
wie er enige getrouwd zijn en
de Jongste in de hippiewereld
is verdwenen valt er een mas
sa vuile was op straat te doen
Aan het traditionele familiedi
ner wordt alles uit de doeken
gedaan, het hoofd incluis.
Een verwarde en niet bepaald
boeiende historie die vermoeiend
is vanwege de hedendaagse
hijgerige toon van hou-me-vast-
of ik ben-lollig. En in ernst;
denkt de hoofdredacteur van V.
N. en met deze letters bedoel
ik alles waar dit weekblad voor
staat en dat is niet gering
werkelijk iemand te vermaken
net deze flauwe kul?
Dc Prospect Theatre I
Engelands voornaamste
'schap, dat op één lijn
CNational Theatre en
espeare Company in j
d* vele provinciale ge-
- die eveneens overal in
NJval oogsten Om zijn
Tim te vieren gaat de
heatre Company nu met
produktie van Shakes-
®let" een continentale
doemen, die op 17 en
d in Antwerpens Ko-
Isamse Opera en op 20
Haagse Congresgebouw
't de reis wordt voort-
Keulen naar de festivals
Henen en Zürich in de
Tien jaar
Deze toneelgroep werd in 1961 op
gericht door enige leden van de
Oxford Playhouse Company, en
enscèneerde door de jaren heen
voortreffelijke opvoeringen van
klassieke en moderne stukken, voor
al op het Edingburgh Festival Op
het continent werd nog zeer on
langs veel bewondering èn discussie
uitgelokt met een voorstelling van
..Richard III", waarin de jonge ac
teur Ian McKellen de titelrol speel
de. Hij was ook van de partij in de
gecombineerde uitvoering op één
avond van dit Shakespeare-stuk
met Marlowe's „Edward II", zoals
in Engeland te zien is geweest.
Ian McKellen komt nu terug om de
„Hamlet" te vertolken, voor de eer
ste maal In zijn snelle carrière. De
repetities zijn op het ogenblik aan
de gang onder leiding van Robert
Chetwyn Op 23 maart vindt de
première in Nottingham plaats en
er volgen nog drie voorstellingen ln
Schotland en even zovele in Enge
land. vóórdat deze „Hamlet" op het
repertoire van het Brighton Festival
in april komt en daarna op het
continent wordt gespeeld.
Décorontwerper voor deze produktie
Is Michael Annals, één van Enge
lands bekendste vakmensen op dit
gebied met een internationale erva
ring, die zowel in eigen land als in
de Ver. Staten en ver daarbuiten
voor toneel, opera en ballet heeft
gewerkt In deze ..Hamlet" benut
j Annols nieuwe vondsten, zowel twee
zijdige spiegels, die het publiek in
staat stellen, zowel de achterkant
van de acteurs te zien als dc weer-
I kaatsing van de acteurs vóór hen.
De gedachte, die hier achter zit. is
j Denemarken „als in een notedop".
zoals Hamlet zegt, te tonen, van de
i buitenkant naar binnen kijkend, en
slechts de personages, die niet di
rect betrokken zijn bij de gang van
zaken, zoals Fortinbras en de Geest
van Hamiets vader, kan men zien
als gestalten buiten de gespiegelde
wereld.
Zeldzaam talent
1 Clive Bams, criticus van de New
York Times, noemde Ian McKellen
„één van de prominente acteurs van
zijn generatie en één van die zelden
voorkomende toneelspelers, die aan
i hun talent een vleugje genialiteit
1 paren". Zoals zovelen van zijn leef-
tijdgenoten maakte Ian McKellen
deel uit van het studententoneel in
Cambridge, de Marlowe Society, en
doorliep hij zijn artistieke leer-
school in de vooraanstaande provin-
i ciale schouwburgen van Engeland,
vóórdat hij zijn Londense debuut
maakte in James Saunders' „A
Scent of Flowers", welk stuk hem
Foto linksboven: Processua-
lita Grande van Cosimo Carlucci
i (Italië).
Foto beneden "Erectile" van
Pol Bury Belgiëi. De tentoonge
stelde kunstwerken behoren tot
de collectie van de Peter Stuyve-
sant Stichting.
Door
R. E. Penning
de Clarence Derwent Award bezorg
de voor de beste bijrol van het sei
zoen.
Behalve zijn optreden in tal van
belangrijke Londense toneelproduk-
ties trekt ook zijn verschijning ln
films de laatste Jaren de aandacht.
Zo was hij Sandy Dennis' partner
In Waris Husseins verfilming
Thank you all very much") van
Margaret Drabbles roman. „The
Millstone", speelde hij Rober in Cli- J
ve Donners .Alfred the Great" en
Leonidik in de filmversie van Alek-
sei Arbuzovs „The Promise", een
rol. die hij zowel in Londens West
End als op Broadway op de plan-
ken had vertolkt.
Van ..Richard II" en Edward II"
zijn TV-opnamen gemaakt, die
reeds door miljoenen kijkers op hun
scherm zijn gezien Wanneer deze
„Hamlet" naar Londen is terugge
keerd. zal de volledige uitvoering
door de BBC eveneens op de beeld
buis komen.
De kunstwerken in het Centraal
Museum maken deel uit van de col
lectie die de Peter Stuyvesant Foun
dation in verschillende landen heeft
samengesteld. Het is de Australische
collectie, die nu op tournee is in Eu
ropa.
De catalogus bevat vrijwel alle
grote namen op het gebied van de
optische kinetische kunst. Men krijgt
niet alleen dingen te zien, die zelf
door middel van een motor bewegen
of die licht geven, maar ook objecten
die door de beweging van de kijker
merkwaardig optische effecten ver
tonen.
Behalve dat zijn er composities
op geometrische basis, zoals de fraaie
serie zeefdrukken „Hommage aan het
vierkant" van Josef Albers en een al
even fraaie serie van Victor Vasarely.
Beiden zyn pioniers van de op-art,
maar we komen pas goed in de „vi
suele dynamiek" terecht, d.w.z.
dat bepaalde streep- en spiraal
patronen een vibrerende werking
krijgen, zonder dat er in werkelijk
heid iets beweegt, bij figuren als To
ny Costa. Biasi en Landi met hun
gezamenlijk ontworpen zeefdrukken.
Luciano, Morellet met zijn beroemd
geworden „Bol" en Jesus Rafeël Soto.
Hoe meer men dit soort kunst ziet.
hoe duidelijker blijkt dat de techni
sche mogelijkheden eigenlijk nogal
beperkt zijn. Men werkt met spie
gelende, al dan niet bewegende op
pervlakten. met draaiende schijven,
die doorboord kunnen zijn en waar
door lichtbundels geprojecteerd kun
nen worden, maar het arsenaal blijft
beperkt.
Nu hangt het effect natuurlijk niet
alleen af van de gebruikte middelen
maar vooral van de manier waarop
de kunstenaar daar partij van heeft
getrokken.
Zo is de sierlijke dans van drie
langzaam draaiende gebogen metalen
staven heel fascinerend om naar te
kijken en toch met heel simpele mid
delen (door Hugo Demarco) tot
stand gebracht.
Ook de groep schommelende holle
metalen spiegels van Adolf Luther
is treffend in zijn eenvoud. Een der
gelijk effect bereikt Juilo le Pare met
kleinere, in constante beweging zijn
de spiegelende vierkantjes en Kol
man Novak met draaiende schijven.
Ingewikkelder
Het wordt al ingewikkelder wan
neer Hartmut Bohn in de vakjes
van een vierkante doos gele schijfjes
heen en weer laat klikken. Het ele
ment (kunst)licht speelt een rol bU
Alberto Biasi. Martha Boto. Ferdi
nand Kriwet. Frank Malina. Nicolas
Schöffer. Gregorio Vardanega. alle
maal internationaal beroemde figu
ren op dit gebied. die echter wijder
armslag nodig hebben om volledig
tot hun recht te komen dan bij zo'n
reizende collectie mogelijk is.
Er zyn op de tentoonstelling ook
enkele werken die moeilijk onder de
noemers optiek en kinetiek ztfn te
brengen. De uit ribben opgebouwde
plastiek van Carlucci bU voorbeeld
en de surrealistisch aandoende figuur
van Paul van Hoeydonck. bestaande
uit de benen van een harnas waarop
twee identieke benen met de voeten
omhoog zijn gezet. Witte eiketakjes
en twee sierlijke handjes steken hier
en daar uit het metaal.
Tenslotte zorgt de Rotterdam Tony
Burgering voor het enige werk dat
direct iets met ruimtevaart te maken
heeft, een heel realistische uitbeel
ding van een kosmonaut. Maar is dat
in dit tijdperk van televisie nu nog
nodig?
Wat men dan ook onder ..ruimte
tijdkunst" wil verstaan, zeker is dat
de collectie in Utrecht een groot aan
tal goed gekozen voorbeelden tp Men
geeft van een nieuw soort kunst die
pas na de tweede wereldoorlog zijn
vlucht heeft genomen.
