Epos van de Friese
LFSTEDENTOCHT
vr„j
i
Ook de femkes
Mary Dresselhuys
en Conny Stuart
in nieuwe musical
■4DAG 2 JANUARI 1971
PAGINA ;3
H|HH I
UWARDEN (GPD) In Neder-
:ijn we niet zo helden-vereerderig
gd. Er zijn hier maar weinig din-
aardoor iemand .onsterfelijk een
,1e held kan worden. Eén van die
je dingen is de Friese Elfstedentocht,
naars van Elfstedentochten worden
beroemd voor het leven en hun
blijven vaak beter bewaard bij het
jan die van bijvoorbeeld menig Ne-
derlands premier. Deze Friese marathon is
in vijftig jaar uitgegroeid tot een gebeuren
van nationale en zelf internationale bete
kenis. Ze is veel méér dan een gewone
sportwedstrijdze is ook drama, epos, my
the, tragedie en triomf. Er is geen sportge
beuren in Nederland, dat zó sterk tot de
verbeelding spreekt, dat zó veel verhalen
heeft doen ontstaan.
nieuwe boek over de Elf-
iht ,.De schaatsen scherp",
1 Leeuwarder publicist Fen-
noustra in woord en beeld al
^ïten, die met elkaar het we
de Elfstedentocht uitmaken,
ebracht: verhaal en feit,
t- n tabel, emotie en drama,
'y gen de elementen, de tegen
in tegen eigen vermoeidheid
Hing en zegepraal. Het is
oud en uiterlijke presentatie
daardboek over de Elfsteden
worden, dat ieder die zijn
iller voelt kloppen bij het
^.Elfstedentocht", zal willen
i:j'n boeiend document van
lïden-historie en een mense-
lyument voor de Elfstedenrij-
de eeuwen heen.
,n de bijzonderheden van dit
tamelijk, dat het ook de oer-
van de elfstedentocht geeft,
te Elfstedenboeken beginnen
»erste officiële tocht in 1909,
voorspel de barre winter van
toen Pim Muiier honderden
inspireerde de tocht te ma-
armee in feite de moderne
ji in-beweging" of Elfsteden-
jl begon. Schoustra heeft uit
t=
rdmans
jd een schat aan feiten bo
er, of liever boven ijs, ge-
atde legenden, die van ge
ilt geslacht en van boek tot
gen. „ont-mythologiseerd",
fictie gescheiden en nieuwe
ontdekt als de voorvaderen
ïoderne Elfstedentocht.
Wanneer ontstaan?
hoe en wanneer is deze
Irecies ontstaan? Wanneer
en Friezen voor het eerst
i elf steden? Uit welke aan-
'erd die tocht geboren? Hoe
tocht de mensen zó aanspre-
,gek" maken?
firijver brengt eerst de oude
tan de Friezen als het grote
iolk, oer-snel en niet te ver-
it haar ware proporties terug,
friezen ergens in uitmuntten
;ht nog in uitmunten, dan is
enthousiasme voor schaats-
tlen en voor toertochten,
achttiende eeuw werden er
its-marathons gemaakt, die
(te van de Elfstedentocht
Jen. over de Zuiderzee, van
den naar Den Haag en te-
schaats was in die dagen het
1 middel om zich van de ene
(aar de andere te bewegen;
wel twee keer zo snel als
rd! In 1763 komen de eerste
'en berichten van volbrachte
ntochten in Friesland! Uit
leert echter een bericht over
<ningen van de kortebaan
faren twintig. Tweede van
i Elfstedenheld Sipke Cas-
een „Twaalfstedentocht" door Noord-
Holland. „Zou deze monstertocht van
Claes Caeskoper en z'n kornuiten,
deze Twaalfstedentocht, de Friezen
hebben geïnspireerd tot het maken
van hun eerste Elfstedentocht?",
vraagt de schrijver. Het is misschien
niet te boud om te veronderstellen,
dat er in het laatste van de zeven
tiende eeuw wel eens Elfstedentoch
ten in Friesland zijn ondernomen
De eersten
Als eerste namen van mannen, die
de Elfstedentocht reden, heeft
Schoustra gevonden: Pais Andries
«Visser), 28 jaar, schipper te Baard
en Pais Geerts (Bleeksma), 24 jaar.
timmerman te Deersum, die de ma
rathon in 1808 volbrachten «in 1929
volbracht een achterkleinzoon van
Pais Geerts, Pais Bleeksma uil
Leeuwarden, de monsterrit).
Pas in 1844 heeft de schrijver weer
drie Elfstedenrijders gevonden: drie
Snekers. De Provinciale Friesche
Courant en Leeuwarder Courant
speelden in die oertijd een vrij be
langrijke rol. Ze begonnen de toch
ten te vermelden en ook andere rij
ders te inspireren en te stimuleren
om de uitdaging van de elf steden
te aanvaarden Kostelijke dingen
heeft de schrijver gevonden van een
oervader van de Elfstedentochten,
ene Douwe Hantsjes Joustra uit
Baard, die de Elfstedentocht reed in
1848, 1864 en 1871. Zijn ervaringen
zijn bewaard gebleven in een klein
notitieboekje. Douwe Hantsjes ver
telt een prachtig verhaal over een
schaatstocht, die hij op een zondag
in 1848 maakte uit Baard naar de
doopsgezinde kerk in Groningen en
terug. Hij had met zijn Elfsteden-
metgezel Klaas Siemons de Jong uit
Huins afgesproken om de rit te ma
ken:
„Des morgens vroeg reed ik om
half «Irie van Baard naar Huins klop
te De Jong van 't bed, het was heel
mooi weer zo wat volle maan de
wind noordelijk doodstil maar wat
betrokken lucht. De Jong kwam van
"t bed deed de deur open keek even
met zijn slaaperige oogen in 't weer
en zeide kom in huis en zei mij toen
dat hij tegen de reis aan zach en te
huis blijven en wou maar daar op 't
bed hebben: ik zei dankje er voor ik
was hierover niet best tevreden, de
vorige avond goed en wel met elkan
der afgesproken, dan zou ik maar bij
hem aankomen, maar hij wou niet en
zijn vrou raade het hem ook niet af
ik zij tegen De Jong ik wou hem
graag met hebben maar als gij niet
met wilt, dan rijd ik er alleen heen.
gaan Jij dan maar weer bi mem op
bed hoor, zoo gezeid zoo gedaan, de
schaatsen weer onder de voeten en
reed weg zo hard mogelijk".
Drie „provinsjes"
Douwe Hantsjes is meer dan een
uur voor de aanvang van de kerk
dienst in Groningen, om half negen,
's Middags rijdt hij over het Leek-
stermeer «met een „liekeblom" terug
naar Baard, „waar ik ongeveer half
acht aankwam bij min vrouw en kin-
ders, ik was vergenoegd over mijne
reis want nu had ik in drie provins-
jes geweest op een dag op schaat-
zen als Drente, Groningen en Vries
land en ook in de kerk en nog on
vermoeid".
Zestien jaar later, in 1864 rijdt
Douw Hantsjes weer een Elfsteden
tocht: ..Wij waren allen goed present
ik ging de maandags naar Leea- -
den naar de corantdrukkerij met
mijn bewijzen om haar de handtee-
keningen te lit-n zien; ing-^zie i h? >-
ben kreeg ik ten antwoord dat het
morgen in c'e ir
kwam dan zouden zij de bewijzen tot
vrijdag houden dan moest ik ze maar
weer afhalen, dat deed ik op vrij
dags kreeg ik mijn bev.ij-; n van on-
waarin de reis is afgelegd, met over
leg der noodige attesten uit iedere
stad. zoals nu ook heeft plaats ge
had".
Mul
ier
De ivinnaar van de eerste ge
organiseerde Elfstedentocht in
1909 de toenmalige theologische
student Minne Hoekstra Azn. uit
Warga.
ze reisroete en handteekeningen van
iedere kastelein weer en nog een paar
coranten er bij om die te bewaren".
De krant was destijds zeer gesteld
op berichten over dergelijke Elfste
dentochten. Al in 1848 plaatste zij bij
het bericht over de eerste Elfste
dentocht van Douwe Hantsjes Jous
tra een oproep: „Veellicht zullen,
meer ingezetenen van dit gewest bo
vengemelde reis doen, waarom de re
dactie dezer courant ieder uitnodigt
in dat geval aan haar een berigt te
zenden, nopens het tijdsverloop.
In de roemruchte winter van 1890
—'91 komt de grote doorbraak naar
de moderne Elfstedentochten. Het
boek schetst in enkele sobere trek
ken de vreugden en verschrikkingen
van die legendarische winter, waar
in op Oudejaarsdag in Leeuwarden
achter de Prinsentuin een "spekrij-
derij voor behoeftige werklieden"
werd gehouden met 427 deelnemers
van negentien tot tachtig jaar. Op
20 december 1890 reed de vader van
de Nederlandse sport, Pim Muiier.
25 jaar oud. de Elfstedentocht in er
recordtijd van twaalf uur en 55 mi
nuten. Een veteraan als Douwe Hant
sjes had er op zijn snelst zestien
uur over gedaan. Schoustra ontze
nuwt hier het verhaal, dat dit re
cord van Pim Muiier 22 jaar. tot
1912. onaangetast zou zijn gebleven
De eerste officiële Elfstedentocht
startte in 1909 op typisch Friese ma
nier: op Hollands initiatief en met
ruzie. Pim Muiier wendde zich als
secretaris van de Nederlandsche bond
voor lichamelijke opvoeding in Den
Haag tot de Friesche Ijsbond om
een Elfstedentocht uit te schrijven,
die dan door de Ijsbond moest wor
den georganiseerd.
De Friezen gingen daar snel mee
akkoord, maar terwijl de Friesche
bond een eenmalige tocht wilde,
dacht Pim Muiier aan een blijvend i
evenement, dat zo mogelijk alle win
ters herhaald moest worden. Tegen j
de zin van Muiier kondigde de Frie-
sche bond de Elfstedentocht aan als
een eenmalige gebeurtenis. Om nog
io;: .rlderde reden:n werd d. ,n-
schrijving van de tocht, die op 2 ja
nuari 19C9 zou plaatsvinden van "ho
gerhand" al op 30 december 1908 ge
sloten met 48 aanmeldingen Tiental
len mensen werden teleurgesteld, on- j
der wie mr. Mindert E Hepkema,
27 jaar. die speciaal voor de tocht
it Hamburg, terugkeerde, op Oude
jaarsdag bij de voorzitter van de
"riccche Ijsbond, de heer S. H. Hvl-
kema. aan de bel trok. maar niet
verder kwam dan de stoep en het
dienstmeisje, dat hem toevoegde in
het Leeuwarders: "Jou kanne niet
metdoen, het spiet meneer wel, mar
jou binne te laat".
Het begin
Deze gang van zaken, het feit dat
hij bij de eerste Elfstedentocht knar
setandend aan de kant moest staan
en dat er geen duidelijke garantie
kwam dat de tocht zo mogelijk alle
winters gehouden zou worden, stimu- j
leerden ongetwijfeld mr Hepkema
tot de oprichting van de "Vereniging
de Friesche elf steden". Dit gebeurde
twaalf dagen na de eerste "histori
sche" Elfenstedentocht met als doel
"de Elf-steden-tocht «als toertocht en
als wedstrijd) zo mogelijk telken ja-
re uit te schrijven op een nader vast
te stellen datum, doch niet op zon
dag".
Aan de eerste georganiseerde Elf-
stendtocht op 2 januari 1909 namen
23 wedstrijdrijders deel. Slechts ne
gen van hen volbrachten de tocht
Eerste werd de theologisch student
Minne Hoekstra A-zn uit Warga. Hij
reed de tocht in 13 uur en 50 minu
ten. Drie minuten later kwam num
mer 2 Gerlof D. van der Ley uit
Marrum in Leeuwarden binnen, weer
drie minuten later gevolgd door luite
nant T. Rooseboom uit Amsterdam.
De heer Hoekstra, die later voor
ganger was van de Ned. Protestan
tenbond in het Drentse Beilen en na
dien Ned herv. predikant in het
Friese Scherpenzeel. kreeg later nog
een eerste prijs namelijk voor de
De eerste vrouw die de toer
tocht uitree»! was Sjoerdje Fa-
ber uit Warga Het volgende
jaar werd zij verslagen door
i-.i..: r pj: a mote Wo'ck'e II. ci
stra. Sjoerdje werd toen tweede
en Antje de Boer van Scharne-
goutum derde Aan de wed
strijd namen deze vrouwen niet
deel. Niettemin een enorme
prestatie.
L—
aardigste beschrijving van de eerste
Elfstedentocht.
De eerste tocht van de nieuw op
gerichte vereniging kon pas in 1912
worden gehouden. Het was een vrij
jammerlijk begin met dooi en regen
en water op het ijs. Van de 165 in
geschrevenen bleven honderd thuis.
Er werd gespr :e;i van gekkewerk.
een zwempartij en sportverdwazing.
Tenslotte werd er een stemming ge
houden over het al of niet doorgaan
van de tocht: van de deelnemers aan
de wedstrijd stemden 24 v<jór door
gaan en 17 tegen, van de deelnemers
aan de toertocht waren 13 voor en
11 tegen.
Een boeiend verhaal is dat van
de sensationele Elfstedentocht in 1929
toen de veteraan Karst Leemburg uit
Leeuwarden koning werd. Het was
een tocht, die alles had wat van een
Elfstedentocht wordt verwacht
spanning, emotie, ontbering. „Karst
Leemburg betaalde als prijs voor z'n
overwinning een stukje van z'n be
vroren teen. Hij heeft het lichaams
deeltje altijd op sterk water bewaard
en vaak vertelde hij trots, dat hij al
tijd in staat zou zijn z'n teen in de
nek te leggen hoe oud hij ook
werd
Vreemde finish
De tocht van 1933 was een mooi-
weertocht, met lente-achtige tempe
raturen en met een vreemde, omstre
den finish zoals er later wel meer
zouden volgen: Abe de Vries en Sip
ke Castelein hadden afgesproken te
gelijk over de eindstreep te zullen
gaan, maar het elfsteden-be
stuur wees Abe de Vries als winnaar
aan omdat hij juist even eerder door
de finish zou zijn gegaan. Toch kre
gen beiden een gouden medaille, „om
dat 't verschil nauwelijks waarneem
baar was".
Die vreemde uitslag heeft wellicht
mee de basis gelegd voor nog meni
ge verwarde finish. De tocht van 1940
wordt in dit boek de tocht der „Si
berische verschrikkingen" genoemd.
Van de 2716 toerrijders kwamen
slechts 27 aan, van de 688 wedstrijd
rijders werden slechts veertig ge
klasseerd. Het was de tocht van het
„pact van Dokkum": een kopgroep
met A. Adema. D. van der Duim. C.
Jongert. P. Keizer en S. Westra
besloot om als één man door de fi
nish te gaan. Vlak voor de finish
kwam er toch iets van een eindspurt
en het geheel eindigde in een chaos.
Het Elfstedenbestuur besloot alle vijf
rijders als winnaar aan te wijzen.
Dat gaf voor dagen en weken dis
cussie.
„Ik win deze elfstedentocht en ik
win nu alleen", zei Auke Adema aan
het begin van de Elfstedentocht van
1941. Hij maakte zijn woorden gran
dioos waar. Er was ook het sterke
staaltje van de pas achttien jaar ge
worden Amsterdammer Wim Au-
gustin. die de nacht vóór de tocht
over de Afsluitdijk naar Friesland
fietste, in de Wieringermeer ver
dwaald raakte, om twee uur 's nachts
in Harlingen aankwam, door de po
litie werd ingerekend, om vier uur,
na afloop van de .spertijd" weer ver
der fietste naar Leeuwarden en de
tocht uitreed.
Records
De tocht van 1942 was die van de
records: 'n record-aantal deelnemers
record-tijd: Sytze de Groot uit Wel-
dum in acht uur en 44 minuten en
een record-aantal bevriezingen.
Schoustra beschrijft ook de drama
tische tocht van 1947, die een zwarte
bladzijde werd in het Elfstedenlog-
boek: met stormweer, nauwelijks be
rijdbaar ijs. met overtredingen van
het reglement, met diskwalificaties
en geen goud voor de winnaar Joop
Bosman.
Het mooiste Elfstedenfeest werd
dat in 1954, toen Jeen van der Berg
winnaar werd in de nieuwe record
tijd van zeven uur en 35 minuten.
De wedstrijd van 1956 liep helaas
weer op een teleurstelling uit toen
vijf man Jeen Nauta, Jan van der
Hoorn. Aad de Koning. Ma us Wijn
hout en Anton Verhoeven tegelijk
over de eindstreep gleden maar geen
prijs kregen.
Tenslotte kwam "de titanenstrijd
van 1963", de zwaarste tocht aller
Een onvergetelijk gezicht
een leger van duizenden rijders
en rijdsters dat door Friesland
trekt. Vaak een barre tocht vol
ontberingen, maar met oneindig
veel doorzettingsvermogen vol
bracht.
tijden, waarin zich onbeschrijfelijke
tonelen afspeelden en waaruit Rei-
nier Paping als de grote overwin
naar tevoorschijn kwam een on
mogelijke tocht, waarbij van de
9294 toerrijders 69 aankwamen en
van de 568 wedstrijdrijders 57.
Erelijst
De bekende Jeen van der
Berg, de winnaar van 1954.
Een verdienste van dit boek is.
dat de schrijver ook heeft nagegaan,
waar de helden van weleer zijn ge-
bleven. Hij besluit dit epos van twee
eeuwen Elfstedentochten met een
erelijst van de kampioenen van 1909
tot heden. Schoustra was bij uitstek
de man om dit boek te schrijven. In
1929 zag hij. vijf jaar oud. Karet
Leemburg finishen in Leeuwarden.
Hij is Elfsteden-gek geworden, heeft
als verslaggever het Elfstedengebeu-
ren van nabij beleefd en de helden
meegemaakt in hun zwaarste en
mooiste uren. Hij heeft in de loop
der jaren een schat aan materiaal
verzameld en ook al boeken over de
Elfstedentocht gepubliceerd. Dit is
echter de kroon op zijn werk.
Natuurlijk zijn er wel enkele op
en aanmerkingen te maken. Zo valt
de nadruk wel eens wat al te veel
op de helden van de wedstrijd. Het
zou ook goed zijn. ook toerrijders
eens te laten vertellen over wat zij
"van binnen" meemaken op zo'n elf
stedentocht hun langste dag. vol
emoties, inzinkingen, oplevingen, ont
beringen en aan het slot de voldoe
ning de tocht volbracht te hebben,
met als beloning een kruisje, dat
kleiner is. dan een kwartje en nog
geen zeven gram weegt
Schoustra heeft uit verhalen, fei
ten, tabellen, foto's, tekeningen, re
producties. een "monumentaal
boeiende, uiterst leesbaar en zeld
zaam fraai geïllustreerd boek ge
componeerd. Wie in dit seizoen om
een geschenk zoekt, hoeft niet lang
te speuren. Het is een echt winter
boek. dat legendarische winters en
heroïsche Elfstedentochten doet her
leven en uit doet zien naar nieuwe.
Kortom. "De schaatsen scherp" is
een boek de Elfstedentocht waardig.
Fenno L. Schoustra: "Elfste
dentocht de schaatsen scherp",
184 blz„ met vele foto's, tekeningen,
reproducties. Uitg. Fenno L. Schou-
Istra's publiciteitskantoor. Prijs geb.
If 24.50
DEN HAAG «GPD> Annie M
G. Schmidt en Harry Bannink. ma
ker van het succesvolle ..Heer
lijk duurt het langst", hebben zich
op de vervaardiging van een nieuwe
musical geworpen, die „En nu naar
bed" gaat heten. Als alle voorbereidin
I gen naar wens verlopen, zal de door
John J. de Crane geproduceer
de musical begin november van het
volgend jaar in Carré in première
gaan. Vermoedelijk zullen Mary
Dresselhuys. Conny Stuart. Jenny
Arean en Frans Halsema de hoofd-
rollen spelen.
Dr. R. Tijdeman lector
Leidse Universiteit
LEIDEN Bij O. is dr. R. T\J- j
deman, tot dusverre wetenschappelijk
medewerker aan het Mathematisch
Instituut van de Universiteit van
Amsterdam, aan de Leidse Universi
teit benoemd tot gewoon lector in
1 de wiskunde
ADVERTENTIE
TtfA/rOONSTElAmU
H0BAH0 HALLEN, LISSE
4 t/m 8 jan. 1971
op deze vaktentoonstelling
de laatste ontwikkelingen in de
mechanisatie van de
BLOEMBOLLENKULTUUR
alle belangrijke toeleverings
bedrijven zijn op deze
tentoonstelling vertegenwoordigd.
Geopend: ma 4 jan. 10 00-21 00 u.,
di. 5,wo 6.do.7 jan 9 00-21.00 u.,
vr.8 jan. 9.00-18.00 uur.
ZOETERWOUDE „Leef 't is de
moeite waard", wordt zaterdag om
19.00 uur een jongerenmis verzorgd
in de koepelkerk aan de Meerburg,
Hoge Rijndijk. De predikatie wordt
I verzorgd door kapelaan W. Vet.
