)ali - tentoonstellingParadoxale
getuigenis van bizarre levenskunst
OEDIPUS VANDAAG
Fascinerende belevenis
in Boymans-Rotterdam
LITERAIRE KRONIEK
VAN CLARA EGGINK
IRDAG 12 DECEMBER 1970
LEIDSCH DAGBLAD
PAGINA 13
SALVADOR DALI
ROTTERDAM (GPD) Salvador Dali is tegelijkertijd een van de meest
bekende en meest onbekende kunstenaars van deze tijd. Zijn naam is over
de hele wereld befaamdwant hij zorgt er zelf wel voor voortdurend in
het nieuws te zijn door het zorgvuldig aankweken van een bizarre persoon
lijkheid. die er steeds op uit is de goegemeente te verbazen. Aan de andere
kant zijn er betrekkelijk weinig mensen die zijn schilderijen in werkelijk
heid gezien hebben.
Daartoe is dan nu de gelegenheid in het Museum Boymans Van Beunin-
gen waar voor het eerst een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk
wordt gehouden: 88 schilderijen70 tekeningen, aquarellen en gouaches,
een aantal objecten en sculpturen en bovendien de volledige collectie (36
suks) juwelen van de Owen Cheartham Foundation, die naar ontwerp van
Dali gemaakt zijn, werden voor deze gelegenheid uit bijna WO musea, stich
ting en particuliere verzamelingen in Europa en Amerika bij elkaar ge
bracht.
De expositie blijft tot 10 januari geopend. Toegangsprijs f 3(voor twee
bezoeken 5,De zeer fraaie en uitvoerige catalogus met 244 afbeeldin
gen en 400 pagina's kost 25,maar er is ook een beknopte handleiding
verkrijgbaar voor 3,
„Het raadsel van
Wilhelm Teil".
(Door Hein Steehouwer)
AARLEM (GPD) Salvador Dali: herkenning en
lphok der vervreemding. Herkenning op deze mon-
ppositie in Museum Boymans-Van Beuningen in Rot-
m op grond van de bekendheid met het werk via
iducties. Ze zijn immers al jaren en jaren in omloop
tistieke rariteiten. Vervreemding, omdat het werk, als
iroor staat, ook op onverklaarbare wijze aan die repro-
es ontsnapt Elke verwachting wordt gelogenstraft bij
ien van de kunstuitingen van dit merkwaardige genie
rte
Is qen belangrijk deel van het
van een man, die van zijn to-
Jen een symbolische happening
alsof het zijn.taak is een vlees-
en paradox te zijn: een schrij-
schilderende, dichtende en fil-
sfinx. Een raadsel van tegen-
heden. een menselijk vat vol.
Tijdigheden die binnen de
van dat vat toch tot een
worden, een eenheid die
lar aan het begrip schijnt te
ipen maar waarvan men toch
at het een waardevol getuige-
van een mens. die een heilige
ls geworden als hij zegt: „ik
|n persoonlijkheid voor geen
rillen ruilen voor die van een
god"
«positie de omvangrijkste
|n werk. ooit gehouden is
chkreet en angstschreeuw tege-
som van het aanwezige werk
wlisch en surrealistisch, gnos-
agnostisch. meer dan religi-
ysttek wordt geschreven, eer-
het werk magisch-bezwerend,
door de tijd reeds achterhaal-
toaal verdorde doeken. Die
dergegaan in het, epigorisme
h eerdere vondsten. Er zijn ook
van picturale beleving.
Daliverworvenheden uit de
Schilderkunst vanaf de Renais-
tot de pop-art samenvat in een
lord knappe synthese, gloei-
to kleur en verbluffend van
Iding. zoals in zijn glorieuze
r,ii Ien der in Rotterdam geëx-
on Nfe werken van Salvador
„Tonijnvangst", dat een hoogtepunt
binnen de Europese cultuur is.
Beangstigend eigenlijk, tegenstellin
gen binnen zon levenswerk, zoals
Dali's neurose beangstigend is. maar
tegelijk verblijdend en bevrijdend als
de sublimering van zijn geestelijke
onderstromen tot een groot aantai
geniale eigenschappen. Ze zijn de ver
worvenheden van een man, die zijn
eigen kosmogonie in het leven heeft
geroepen en daarmee verrukt blijft
spelen, ook als het onweer van de
verstandsverbijstering zich dreigend
boven hem samenpakt. Bij het licht
van de bliksemschichten zal hij blij
ven schilderen, terwijl zijn vrouw Ga
la, aan wie hij alles zegt te danken
te hebben, over zijn schouder mee
kijkt naar wat er op het doek ver
schijnt.
Het werk van Dali ls nooit geheel
verklaarbaar, maar toch wel veel be
grijpelijker, dan men meestal
meent. Men moet echter de moeite
nemen ook zijn geschriften te lezen
(en te weten hoe hij bijvoorbeeld
heeft gefilmd, balletten ontworpen,
etalages gemaakt, sieraden getekend,
happenings heeft geleid, lezingen
heeft gehouden, kortom hoe hij tot
nu toe heeft geleefd.
Deze recensie is dan ook niet al
leen geschreven op grond van wat de
expositie biedt, maar ze geldt tevens
als een bespreking van het pas uit
gekomen „Zelfportret van Salvador
Daji". Het zijn geschriften van zijn
I hand, verzameld en van commen-
j taar voorzien door Gerrit Komrij. Het
J is een uitgave van de Arbeiderspers
in Amsterdam, onmisbaar voor meer
I inzicht in Dali. Het is een uitsteken-
de uitgave. Komrij heeft in de al even
uitstekende exposititiecatalogus ook
geschreven.
Wil men nóg meer weten, probeer
dan op de kop tikken „Mijn leven
als genie" van Dali. enige laren
geleden bij de Arbeiderspers versche
nen, toen ook ingeleid door Gerrit
Komrij. Citaten op deze pagina ko-
j men uit die twee boeken, beide waard
om te worden gelezen, omdat Dali
I een voortreffelijk commentator van
zijn eigen leven is. Zijn taalvondsten.
I zijn inzicht in tal van verschijnse-
j len zijn even briljant als zijn fan-
I tastische oeelden, doch zijn niet sur-
I realistisch. Het zijn leesbare ver-
I klaringen, die veel verduidelijken
omdat hij er de methode van zijn
I beeldvorming in verklaart vanuit zijn
i persoonlijke levensgeschiedenis.
Bewogen leven
Op die levensgeschiedenis zal ik hier
niet te diep ingaan De catalogus
er is ook een goedkope tekstversie
van vertelt er veel over. Een paar
achtergronden moeten wel worden
toegelicht in verband met zijn werk.
Salvador Hyacinthe Dali is in 1904 in
Pigueras aan de Costa Brava gebo
ren. Hij woonde daar als kind van
een niet onbemiddelde familie. De zo
mers bracht hij door in Cadaques,
waar hij nog woont Hij is bijzonder
gehecht aan zijn geboortegrond, on
danks verblijven elders. Tijdens de
Spaanse burgeroorlog leefde hij als
vluchteling in Italië. Tijdens de we
reldoorlog in Amerika. Hij bracht als
belangrijkste figuur in de groep sur
realistische schilders geruime tijd in
Parijs door.
Salvadors vader was een sterk auto
ritaire figuur, niettemin vol vaderlij
ke zorg om zijn moeilijke zoontje.
De vaderbinding heeft voor een groot
deel de levensloop van Dali bepaald,
zoals hij zelf herhaaldelijk schrijft
Om de aandacht te trekken kwelde
hij zijn omgeving, maar evenzeer
zich zelf. Al jong was hij zich van
zijn „roeping" bewust en even Jong
was hij reeds een begaafd tekenaar.
Na mislukkingen op Spaanse acade
mies komt hij in 1929 in Parijs te
recht in de groep van André Breton
en Aragon. Hij ontplooit zich daar tot
een der meest verontrustende surre
alisten van zijn tijd. Hij vindt daar
zijn kritisch-paranoide methode uit,
de „grondwet" van zijn verdere
werk. Hij krijgt ruzie met de groep,
die nogal vrijbuiterig doet, inderdaad
belang w ekkende figuren voortbrengt,
maar zich stoot aan het met enige
voorliefde uitbeelden van poep en
anuasen op de toenmalige schilderij
en van Dali. Jaloezie is eveneens
vreemd aan ae verwijdering en Dali
wordt uit de groep gestoten.
Zijn de surrealisten in die tijd the
oretisch communistisch. Dali wordt
monarchist en keert terug tot het
sterk Spaans getinte katholicisme
met neiging tot u.ystiek met een nog
al schokkende inslag. Daarin staat
Dali niet op zichzelf.
Hij was bevriend met de beroemde
dichter Garcia Lorca, tijdens de bur
geroorlog vermoord. Zelf vlucht hij
op tijd. Inmiddels gaat hij al jaren
om met zijn vrouw Gala, eerder de
vrouw van de dichter Eluard. Dali
en Gala hebben elkaar de eerste keer
ontmoet tijdens een ernstige zenuwin
zinking van de eerste, die krankzin
nigheid als gevolg had kunnen heb
ben, haar invloed geneest hem en
sindsdien is zij zün godin. Hij onder
tekent sinds jaren als „Gala Salva
dor Dali" zijn werken.
Een ontmoeting met Freud is voor
hem van het grootste belang. Het be
tekende voor hem een bevestiging
van de juistheid van zijn „gecontro
leerde waanzin".
Door al de jaren heen ontwikkelt hij
zich tenslotte tot de wereldberoem
de schilder van doeken als „De Chris
tus van St. Jan van het kruis". „Het
laatste avondmaal". ,X)e tonijnen
vangst". na in zijn surrealistische
tijd vooral te zijn opgeval1 door zijn
„Slappe horloges" en satirische por-
tretwerken in surrealistische context
van Hitler. Lenin en andere figuren.
Natuüflijk zijn er meer stijlperioden
aan te wijzen, want hij begon natu
ralistisch. was korte tijd kubist en
maakte sindsdien gebruik van alle
voorhanden zijnde teenniekpn, echter
met een uitgesproken voorkeur voor
de Renaissance. Zoals bekend is,
noemt hij Vermeer de grootste schil
der, daarnaast acht hij zich beïnvloed
door Rafael, maar evenzeer Meison-
nier en zelfs Picasso. Een alleseter
in stijlhistorisch opzicht, maar even
zeer de meest persoonlijke interpre
tator van zowat alles wat er in die
genoemde eeuwen voor hem is ge
daan.
Gecontroleerde waanbeelden
Nu zijn befaamde kritisch-paranoi
de methode, waarvoor het korte weer
geven van zijn levensloop nodig was.
Paranoia is zo ongeveer het lijden
aan waandenkbeelden, meestal op
basis van de angst, waarbij waan en
werkelijkheid onafscheidelijk worden
Ze kan tot krankzinnigheid leiden
Een der kenmerken is. dat een lij-
dei aan paranoia zijn denkvermogen
niet behoeft te verliezen. Zijn nieuw
verworven waanwereld kan op het-
zlefdeverstandelijke peil staan als
een„normaal" wereldbeeld. Er kan
dus een waarneembaar patroon in de
waanideeen aanwezig zijn, maar het
is van een logica die alleen voor de
patiënt geldend is.
Paranoi is een ziekte van de geest.
Iedereen zal ervan willen genezen.
Toen Dali reeds jong bij hem ervan
de tekenen ervan bespeurde heeft hij
de ideeën niet van zich af gezet,
maar is hij ze kritisch gaan bezien.
Hij is erin gedoken, en heeft ze als
inspiratiebron benut. Gala heeft hem
daarbij gehulpen en het gevolg is ge
weest. dat hij nu zijn visionaire be
levingen, zijn waandenkbeelden vol
komen in de hand heeft. Hij heeft ze
betrokken in een immens spel met de
werkelijkheid, met zijn kunst, met
zijn omgeving. Zijn leven is een
door hem met preciSiegecontroleerd
spel geworden, een Don Quichotterie
op het hoogste niveau.
Waaraan is die kritische paranoia
kenbaar? Waan en werkelijkheid spe
len bij hem altijd een dubbel spel.
Een lichaam wordt van steen, steen
I wordt vlees. Hij schildert een ruiter-
gevecht, maar bij nader inzien vor-
men de lege plekken binnen het
tournooiveld het portret van een
vrouw. Hij ontwaakt uit de slaap
met een laatste droombeeld, dat on
middellijk een verbinding aangaat
met het eerste „dagbeeld", een leg-
j puzzel dus met fragmenten droom en
fragmenten werkelijkheid,
i Hij gebruikt symbolen, verklaart die
wel eens in izjn teksten, maar vaak
blijven die verklaringen raadsels.
Soms ook is het verstaanbaar. De
tijd stroomt voorbij en dus schildert
j hij horloges en klokken die uitvloei-
en. Een lodderig „portret" van een
slapend gezicht, wordt door stutten
ondersteund. De laatste besprekin
gen voor de wereldoorlog tussen Hit-
Ier en Mussolini werden voornamelijk
telefonisch gevoerd. Als een obsessie
verschijnen telefoonhoorns ln zijn
doeken van die jaren, als technische
monstertjes in verstilde landschap
pen. De oorlog is bij hem een frag
mentarisch menselijk wezen, waar
van armen en benen elkaar als een
vleesmaaltijd aansnijden, een vorm
van auto-kannibalisme.
Dali is een bezeten exhibitionist, met
de opzet de wereld met zijn verschij
ning te schokken. Het is de brutali
teit van een verlegen mens die geen
grenzen kent. omdat het een opstand
tegen zichzelf is. Het is een explosie
j tot de uiterste grens, maar even
koelbloedig gecontroleerd door het
scherpe verstand van een zeer be
lezen en enorm hard werkend men*.
Alchemist
Nog een ander punt: in de Middel
eeuwen werkten de alchemisten met
de stof, of deze van goddelijke na
tuur is. Het werken met die natuur
zou hen tevens het diepste inzicht ge
ven in htm zieleieven en tenslotte tot
mystieke aanschouwing leiden. Dali
verklaart van zichzelf, dat hij tot hen
behoort in dit opzicht, dat hij in zijn
afbeeldingen de geest en stof tot aan
schouwingsbelevenissen maakt. Hij
is dus een „illustratieve alchemist",
met, net als zij, een voorkeur voor
raadselachtige symbolen. Hij voegt
er spottend aan toe dat het maken
van goud een der doeleinden van
de alchemisten, hem al evenzeer ver
trouwd is. Jk klop het uit ieders zak
ken", zegt hij,
Is Dali daarmee een mysticus naar
middeleeuws model? Nee, dat niet,
hij reikt ernaar en veracht tevens de
ascese, die andere mystici noodzake
lijk achten. Hij is een zeer aardse
mysticus, eerder een magiër, die met
bezwerende praktijken tracht te be
reiken wat hij in uiterste instantie
nog niet is.
Wel heeft hij naar middeleeuw*
voorbeeld een leidster. Zoals Dan te
zijn Beatrice had, is Gala de anima-
figuur van Dali. Hij dankt haar daar
voor in een oneindige reeks portret
ten. waarin ze vaak als engel ver
schijnt.
In feite is het tot haar verheerlij
king, dat hij zijn serie juwelen heeft
ontworpen, ook in Boymans te vin
den. Uitzonderlijke juwelen natuur
lijk barok, barbaars, kitscherig soms
en dan weer uitzonderlijk estetisch.
Verwarrend werk, even bewonderens
waardig als de maker ervan bij nader
inzien is gebleken te zijn.
WILLEM O. VAN MAANEN:
Helse Steen.
Querido. Amsterdam.
Het raffinement waarmee Wil
lem van Maanen (Droom is 't
leven. De Onrustzaaier, De Die
renhater, Een Onderscheiding
o.a.» deze nieuwe novelle van
zijn hand heeft opgebouwd, is
zeer bijzonder. Dat blijkt al uit
de complexe en toch heldere sa
menstelling van dit keiharde,
maar intens boeiende verhaal
dat hij zelf een "Vertelling'
noemt. Het is inderdaad gecom
pliceerd, maar op den duur past
zich alles aan alles aan en men
blijft waarachtig niet zitten met
stukken die ergens niet passen
Globaal bekeken kan men zien
dat het geheel uit zeker vijf de
len is opgebouwd. Daar is ten
eerste de bekentenis. Een man
genaamd Bruno, biecht aan zijn
geliefde zijn verleden op. Deze
geliefde is een vrouw vol be
grip en met een groot hart, want
anders zou zij deze barre zaken
niet kunnen aanvaarden en er
ook zeker niet bij in slaap val
len. Van tijd tot tijd corrigeert
zij hem met een blik als de ver
teller de neiging krijgt al te li
terair te worden.
Ten tweede bevat de vertel
ling elementen die regelrecht ln
een ouderwets melodrama zou
den kunnen staan: moorden en
zelfmoorden, 'n land in een hu
welijk dat een andere vader
heeft, dramatische wraaknemin
gen van een vader en een broer,
letterlijk ingeslikte bekentenis
sen die evenwel door de patho
loog voor de dag worden ge
haald. kastelen ln Frankrijk,
een christelijke dienstbode die
banvloeken rondzaait e.d. Het
merkwaardige, beter gezegd,
het bewonderenswaardige is dat
de schrijver deze romantische
zaken heeft teruggebracht tot
een realiteit die totaal past in
dit moderne verhaal.
Ten derde spreekt de schrijver
zelf over de moeilijkheden, de
tekortkomingen, de resultaten
van een boek geschreven ln de
ik-vorm. Hij zegt daarbij nadruk
kelijk dat "ik" en schrijver niet
samenvallen". Maar het is nog
altijd beter dan de vorm waar
in de ik de schrijver zelf is.
niet alleen omdat in dat geval
de lezer wordt verveeld met al
lerlei leugens of verzinsels over
de kunst van 't schrijven, maar
zijn er de imago-verhalen. Het
zijn er drie waarvan één onvol
tooid wordt genoemd. Nu is
Imago het tijdschrift dat door
Bruno's moeder is opgericht en
dat 'n succes is. Bruno is mede
werker, evenwel geen schrijver
maar een fotograaf Het eerste
imago-verhaal is een intermez
zo van een Jongen van tien Jaar,
die de dood van zijn onderwij
zeres veroorzaakt, buiten zijn
schuld overigens. Het tweede is
de geschiedenis met de onder
duikster Ruth het geheel
speelt tijdens en na de tweede
wereldoorlog die door de
vrouw van "ik" verraden wordt
aan de Duitsers omdat zij een
vooral omdat er geen oninteres
santere mensen bestaan dan
Juist schrijvers. Die beleven nu
juist helemaal niets; dat zijn al
waarnemers van geboorte; dat
is nog in staat dronken te wor
den en er zelf bij toe te kijken"
Hier zou wel iets tegenin te
brengen zijn, maar ln dit spe
ciale verband heeft de auteur
selljk.
Ten vierde is er het omineu
ze onderwerp nJ. de incest, de
Oedlpuskwestie, echter niet de
ongeweten Incest zoals in de ou
de Griekse tragedie, maar een
welbewuste moeder-zoon verhou
ding. Aan het eind blijkt deze
incest ook nog voort te komen
uit een soort erfelijke belasting.
Bruno Wijkt het kind te zijn van
zijn moeder en haar broer. Dan
verhouding heeft met haar man
Het derde behandelt een geper
verteerd familiedrama van een
vader, een broer, een zuster en
de hond. Hoewel deze verhalen
even de Indruk maken los te
staan, blijken ze toch verbon
den met 't totaal. Dat is o.a. dui
delijk uit de opmerking van
Minnie Ockx, die Bruno als kind
in de erotiek heeft ingewijd. Hij
ontmoet haar Jaren later als Jon
ge vrouw ln Parijs Zij ls de be
vestiging van de Juistheid van
Bruno's 'eugdherinneringen.
Op dat moment is Bruno ln
Frankrijk om een combinatie tot
stand te brengen tussen Imago
en een Frans concern. Tevens
wil hij een poging doen om het
spoor te volgen van zijn aan het
begin van de oorlog verdwenen
vader. Ook wil hij zijn oom Bru
no opzoeken, die hij bij de dood
van zijn moeder voor de eerste
maal ontmoet heeft en die op
een kasteeltje in Frankrijk
woont. Oom is niet thuis, maar
de huisbewaarders geven hem
en zijn vriendin Minnie een ka
mer. Op dat kasteel vindt Bru
no, de Jonge, de hele waarheid
over zijn afkomst en over zijn
moeder ln een bureau dat het
evenbeeld ls van dat waaraan
zijn moeder werkte en dat een
zelfde geheim vak heeft. Wat
dat geheime vak betreft, het ls
bijna niet te geloven maar als
lezer aanvaard je deze en ande
re romantische bijzonderheden
als natuurlijk.
Bruno, zijn ervaringen, zijn
manke been, zijn moederliefde,
zijn gemeenheid de manier
waarop hij zijn vaderlijke vriend
Osenfant te grazen neemt, die
hem dan ook een hyena noemt.
Wat is dit eigenlijk voor een we
zen? Een roekeloze zelf aankla
ger, een met loodzware schuld
gevoelens belaste, een maso
chist? Heeft hij één eigenschap
waardoor hij een medemens
voor zich in kan nemen? Dat
lijkt van niet, maar het moet
toch zo zijn, want zowel de toe
hoorster van de hele vertelling
als Minnie, die hem "gekke lie
ve Bruun" noemt sympatlseren
met hem. Of ls hij een eenza
me, een verlatene op zoek ge
weest naar wraak voor zijn een
zaamheid totdat hij zijn toe
hoorster vond? Hierop kan het
slot van de vertelling wijzen
Maar is hij eigenlijk wel een
mens? Op de laetste vraag is
ook 'n antwoord -mogelijk: u
no heeft een menselijke relatie
HIJ ls iemands nachtmerrie.
