Stichting Gaudeamus
bestaat 25 jaar
Triest verhaal van een
Tsjechische actrice
GEEN REISBESCHRIJVING-
TOCH REISBESCHRIJVING
De dank van een onderduiker
Vera Baresowa: twee jaar vluchtelinge
in Nederland
LITERAIRE KRONIEK
VAN CLARA EGG1NK
ONDANKS
BELOFTEN
NOG GEEN
ENKELE
KANS
PAGINA 10
LEIDSCH DAGBLAD
ZATERDAG 12 SEPTEMBER
BOSCH EN DUIN (GPD) „Er bestaat nog geen goed or
kest voor moderne muziek en het zal er voorlopig wel niet
kpmen ook. De meeste musici lopen op moderne muziek te
schelden, maar ze weten nog niet eens hoe ze het moeten spe
len". Aldus Jos Verkoeyen, de primarius (eerste violist) van
het jubilerende Gaudeamus-kwartet.
Vier concertmeesters uit Hilver
sum, Jos Verkoeyen dus, de violist
Jan Brejaart, de altviolist Hans Neu
burger en de violoncellist Max
Werner, vormen dit ensemble, waar
van „vergeet 't niet te vermel
den alstublieft" het onstaan is
geïnspireerd door Walter Maas, de
man die ook de thans jubilerende
stichting Gaudeamus oprichtte
Jos Verkoyen windt zich een beet
je op, wanneer hü denkt aan sommi
ge musici als vertolkers van mo
derne muziek. „Neem de strijkers
in een orkest. Ze zijn allemaal vast
geroest in de techniek, die ze op het
conservatorium geleerd hebben.
Daarna hebben ze er niets meer bij
geleerd. Ze zijn stil blijven staan in
1900 ten aanzien van hun techniek.
Als concertmeester van het Radio
Kamerorkest maak ik natuurlijk veel
proefspelen mee. Nog gebeurt 't, dat
ze desgevraagd niet eens een bar-
tok-pizzicato kunnen spelen, een piz
zicato dus, waarbij de snaar tegen
de viool, de toets dus, moet terug
slaan.
Veertien manieren
Jos Verkoeyen onderscheidt zo'n
veertien verschillende manieren om
pizzicato te spelen, de snaren te tok
kelen dus, met de vingers, met de
nagels, voor en achter de kam, al
leen voor de linkerhand, met of zon
der glissando. Een demonstratie
leert, dat al deze verschillende speel
manieren zin hebben, want ze klin
ken allemaal anders. Het Guadea-
mus-kwartet past ze allemaal met
de grootste zorg toe, evenals de vele
verschillende stxcektechnieken, die
er zijn. Want ook daar zijn de or
keststrijkers technisch nog een hele
hoop achter, volgens Jos Verkoeyen.
„Nog steeds worden de strijkers,
en vooral de violisten, opgeleid in
het spelen met de „mooie" toon, die
in de expressie van de romantische
muziek voorop staat. Daar is op
zich niets tegen. Maar er is zoveel
meer: sul ponticello «op de kam),
sul tasto (op de toets), col legno
(met het hout) o. er maar een
paar te noemen. Al deze technieken
geven een verschillende klankkleur,
leveren een duidelijk verschillend re
sultaat op. Als een soort politie
agent zit ik dan om me heen te
speuren, of iedere violist wel speelt
zoals het moet. Want er zijn er al
tijd bü die denken: „ik vind dat op
de kam strijken maar lelijk, ik doe
het wel gewoon," terwijl een ander
die is voorgeschreven col legno te
spelen, denkt: „Ik ga me daar een
beetje de mooie lak van mijn strijk
stok riskeren." Op zo'n manier gaat
alle gewenste effect natuurlijk ver
loren. Wanneer een componist vier
verschillende stryktechnieken voor
schrijft, dan heb je als 't ware vier
verschillende instrumenten. Van dat
resultaat blijft natuurlijk niets over
als je allenlaal hetzelfde speelt.
Het is duidelijk, dat het Gaudea
mus-kwartet ook nauwgezet de di
verse streektechnieken hanteert. Jos
Verkoeyen „En laat nu niemand
zeggen, ach al dat moderne gedoe,
want Beethoven schreef al „sul
ponticello" voor. In zijn S-moll kwar
iet opus 131. „Hij haalt de partituur
van het werk er als stuk van over
tuiging bij.
De primarius van het Gaudeamus-
kwartet is een vlot verteller en een
voortreffelijk docent tevens. Tech
nisch bijblijven is voor hem een le
vensbehoefte. Hij zou zo graag wil
len, dat zijn collega's er ook zo over
dachten. Maar hij weet, zoals hij
zelf zegt, dat hij een roepende woes
tijn is. Een ander stokpaardje is de
stemming van de verschillende in
strumenten van een orkest ten op
zichte van elkaar. Jos Verkoeyen
wijst op de rampen voor het oor. die
kunnen ontstaan bij bijvoorbeeld
een concert voor piano en orkest.
De intonatie van de strijkers komt
in genen dele overeen met die van
de piano. Het gevolg is, dat je,
wanneer bijvoorbeeld het orkest de
Inzet van het concert met een grote-
tertsakkoord beëindigd heeft en de
pianist met hetzelfde akkoord begint
je een resultaat krijgt van een vals
heid, waarvoor je je schoenen kunt
uittrekken. Strijkers beweren nu wel
eens graag, dat zij nog natuurzuiver
spelen, met reine intervallen dus.
Maar als je goed luistert, blijkt dat
niet waar te zijn. Het probleem ligt
andermaal in de romantiek, in de
negentiende eeuwse muziek Het
blijkt, dat het leidtoon-effect de
moeilijkheden veroorzaakt."
Jos Verkoeyen spreekt hier over
de neiging, die sommige tonen in
één grote- of G kleine-tertsakkoord
hebben om te vragen om gevolgd te
worden door een toon die op een hal
ve toonsafstand er naast ligt. Leid
tonen in een akkoord veroorzaken bij
de luisteraar de wens van een op
lossing: de luisteraar denkt en voelt:
hier moet nog een ander akkoord
achteraan komen. Dit effect wordt
versterkt wanneer men de leidtoon
zo dicht mogelijk bij de oplossings-
toon speelt en dat doen veel strij
kers maar al te graag. Ze kunnen
dat ook doen, omdat zij hun toon
zelf maken in tegenstelling tot de
Paar zonder ruzie
„De globetrotters van de Franse li
teratuur" noemt Elle het legendari
sche paar Simone de Beauvoir en
Jean-Paul Sartre. Ze zijn niet ge
trouwd, wonen op enkele straten af
stand van elkaar, gaan vaak samen
op reis (Rusland, China, Cuba. Me
xico) en dan weer eens tijdelijk uit
elkaar. Ze hebben elkaar nooit
„eeuwige trouw" gezworen, maar ko
men altijd weer by elkaar terug, als
het moet van het andere eind van de
wereld. Soms kruist een derde hun
weg, zoals destyds de Amerikaanse
romanschryver Nelson Algreen die de
verstandhouding tussen het paar kor
te tijd in gevaar bracht. Maar ze ver
trekken altyd weer samen.
Ze hebben zo zelden verschil van
mening dat Sartre zich maar één ru
zie herinnert: dertig jaar geleden, in
Napels. Tydéns een discussie over het
woningbouwbeleid in die stad zei Sar
tre op zeker ogenblik tegen De Beau
voir: „U bent een fasciste". Waarop
Simone repliceerde„En u zult nooit,
nooit, nooit iets bereiken".
Naar men zegt publiceren beide
auteurs nooit iets voordat de ander
het manuscript heeft gelezen: Sartre
herschreef één van zyn bekendste
werken omdat de eerste versie Simo
ne niet beviel en hy liet haar drie
maal opnieuw beginnen aan haar be
roemde roman „De mandarynen".
bespeler van een klavierinstrument,
waar alle tonen per definitie in het
instrument zyn vastgelegd.
„Natuurlijk heeft deze speelwijze
haar waarde, byvoorbeeld in het vi-
ooiconcert van Max Bruch. Maar I
een nadeel ervan is de grote eenzij-
digheid. die het gevolg is. Noch by
voorbeeld barokmuziek, Vivaldi, Co-
relli, noch de twintigste eeuwse do-
decafonie is er mee gediend. In de
dodecafonie. de twaalftoonsmuziek
dus. gaat de componist uit van een
reeks van twaalf verschillende no
ten. die alle gelykwaardig zyn. Dat
wil dus zeggen, die niet een noot
leidtoonaspiraties mag krygen, want
dan ontstaan er ongewenste tonaal-
aandoende bij-effecten. U kunt rus
tig van mij aannemen, dat elk or
kest die bij effecten heeft. Willen we
daarvan afkomen, dan zal de oplei
ding van onze conservatoria dras
tisch moeten veranderen. En dat zie
ik voorlopig nog niet."
Het Gaudeamus-kwartet dat zyn
interpretaties mede laat afhangen I
van het werken met de juiste
techniek op de juiste plaats, is in
het buitenland veel bekender dan
in eigen land. Van de veertig con
certen. die het in het afgelopen
seizoen gaf, vonder er slechts vyf j
in Nederland plaats. Jos Verkoeyen
is de eerste om dat te betreuren.
De reden is hem zeer wel bekend.
„Het komt omdat we de naam
Gaudeamus-kwartet dragen. Bestu
ren van Nederlandse kunstkringen
denken dan prompt: O hemel, dat
zyn die moderne jongens. En als je
dan aanbiedt om Mozart, Haydn of
Beethoven te spelen denken ze, dat
je dat van z'n leven niet goed kan.
Moet je nagaan: wy van het Radio
Kamerorkest, voor wie Mozart eten
en drinken is. In het buitenland we
ten ze wel beter".
Jos Verkoeyen somt een indruk
wekkende serie plaatsnamen en fes
tivals op, waar het ensemble ge
speeld heeft en gaat spelen. En na
tuurlijk brengen ze overal als het
enigszins kan moderne Nederlandse
muziek. Maar ook Schumann, Beet
hoven en Haydn. En naar ik zelf
meer dan eens heb mogen constate
ren :Het Gaudeamus-kwartet musi
ceert voortreffelijk, op alle fronten.
Het is te hopen, dat het woord Gau
deamus in de naam wél de binding
met de stichting moge weergeven,
maar nooit als etiket van avant-gar-
disme wordt beschouwd.
BILTHOVEN (GPD) Gaudea-
mus bestaat deze maand 25 jaar. Dat
wil zeggen, dat een kwart eeuw lang in
Bilthoven een grote hoeveelheid ener
gie gebundeld wordt, die aangewend
wordt ten bate van de moderne muziek
in het bijzonder.
Hoe de stichting, gevestigd in het
huis, dat de componist Julius Röntgen
eens voor zichzelf liet bouwen, is begon
nen, weet iedereen die met moderne mu
ziek te maken heeft of er zich voor in
teresseert. Maar aangezien deze kring
zich voortdurend uitbreidt .vooral ook
met jongeren, vertellen we 't hier graag
nog eens weer, mede ook omdat Gau
deamus haars gelijke in de wereld niet
heeft en omdat de stichter, Walter (W.
A. F.) Maas een uniek mens is in de
wereld van de muziek.
Walter Maas dan was oorspronkelijk
in de textiel werkzaam in zijn geboorte
land Duitsland. Toen leven voor hem,
vanwege zijn Jood-zijn, in z'n. geboorte
land onmogelijk werd, vluchtte hij naar
Nederland, waar hij in de oorlog moest
onderduiken. Voor alle hulp, die Maas
in Nederland ontving, wilde hij graag
zijn dankbaarheid tonen. Hij besloot er
voor te gaan zorgen, dat jonge Neder
landse componisten de hulp en kansen
kregen, waar ze zijns inziens recht op
hadden. Huize Gaudeamus werd reeds
in de tijd, dat Maes zich oriënteerde
naar het hoe en wat om zijn ideëen te
verwezenlijken, onder zijn leiding
tehuis voor jonge componisten, iets
't nog steeds is.
De oprichter van Gaudeamus bezi
een organisatie-talent waarvoor me;
slechts respect kan hebben; hij is ooi
een zeer overtuigende prater. Langzaan
maar zeker, van geen wijken wetenj
als het om zijn componisten ging, maal
te Walter Maas Gaudeamus tot wat
is geworden: een stichting, die ieder jaa
een nog steeds groeiende reeks activite
ten verzorgt, die alle in dienst staan va
de actuele muziek en haar scheppers.
Het dagelijkse werk, de organisal
is thans in handen van de directeur v;
de stichting Chris Walraven en Past
Rijnders, secretaris. Beiden kunnen
gen op een grote kennis van het inti
nationale muziekleven; er is vrij'
geen stichting, instituut, orkest, ensei
ble, avantgarde-componist of festival
de wereld te vinden, of Gaudeami
weet van het bestaan en heeft nauwkei
rige taxatie verricht ten aanzien van ni
en verdienste.
Dat wil overigens niet zeggen
Walter Maas niet meer actief zou zijl
Hij is de man, die Gaudeamus in bii
nen- en buitenland verkoopt aan col
certdirecties, ministers, ambassadeurs
festivalleidingen. Hij levert daarrai
nog steeds een belangrijke bijdrage as
de ontwikkeling van het internationa
muziek-verkeer.
JUDICUS VERSTEGEN.
De vloek van het schema.
Ultg.: Querido, Amsterdam.
Een „hybride" noemt Judi-
cus Verstegen dit schrijfwerk
van zyn hand; nogmaals een
bewys dat de traditionele op
vattingen omtrent de vorm van
het proza bezig zyn te verande
ren en mogelyk in elkaar te
vloeien. Die verandering kan
men, zeker in Nederland, toe-
schryven aan een veranderde
instelling onder de schryvers.
De prozaïst van heden zit niet
meer, althans behoort niet
meer te zitten, in het centrum
van het eigen ik en zyn onmid-
deliyke omgeving met buiten
sluiting van al het andere. Hy
is party en commentator tege-
lyk. De roman in zyn traditio
nele conceptie staat dan ook
minder in de belangstelling.
Om terug te keren 'tot Judl-
cus Verstegen; met het begrip
roman heeft dit boek niets uit
te staan. Daar slaat dat woord
„hybride" dan ook niet op. Dat
de auteur zyn boek zo noemt,
ïykt my eerder voort te komen
uit zyn opvatting dat zyn boek
niet is wat men op het eerste
gezicht zou denken; een reis
verhaal. Goed. de schryver
gaat er in op reis en hy trekt
kamperende met zyn auto door
enige landen achter het yzeren
gordyn, Hongarye. Tsjecho-Slo-
wakye, Polen, Oost-Duitsland.
Maar Verstegen is in de eerste
plaats een helder denkend en
maatschappelyk reagerend fel
mens met een haviks blik en
een kwiek bevattingsvermogen.
Deze eigenschappen maken dat
hy ruimte om zich heen schept,
zeker. Doch Juist de totale in
zet van de eigen persoon maakt
dat dit zo'n meeslepend lees
werk (u ziet dat ik er ook geen
Juiste omschryving voor weet)
is geworden. Zyn nooit aflaten
de houding van onderzoek op
de manier van: ik zeg dit, maar
is het ook zo? maakt dat je
a.h.w. in Verstegens hersens
duikt en met hem mee trekt en
denkt.
De ik-figuur is overigens niet
alleen schryver. Hy is in wat
men „het dagelyks leven"
pleegt te noemen, hoofd (denk
ik) van een buizenfabriek. Hy
schrijft 's avonds. Zelf noemt
hy zyn schrijven iets dwangma
tigs en hij is er zich van bewust
buizen niet, zonder myn boek-
kes wel kan voorstellen", zegt
hy.
Wat het reizen betreft „De
reis is de individuele révolte te
gen het bestaan, maar het is
een révolte der laffen, van hen
die verzand zyn in een compro
mis tussen maatschappelykheid
en vryheidsdrang en van beide
wallen risicoloos willen eten."
Is dit een zelfveroordeling of
zuiver een constatering? Het
laatste volgens my, want Ver
stegen gaat ongetwyfeld niet ri
sicoloos op reis, daar het zyn
eerste doel is om door op reis
dat hy zonder dat schryven zou
afsterven. Verstegen is typisch
de maatschappelyke mens met
het teveel om alleen maar dit te
zyn. Hy is iemand die denken
en leven kgn buiten zyn maat
schappelyke pad, om het even
of dat nu een straatje is of een
boulevard. Dat zou ieder men-
selyk wezen moeten kunnen,
maar helaas Deze wyze van
leven is zwaar en zeker in de
jaren zestig, het heden dus. Hy
brengt dat in zyn brieven over
het schryverschap I-VI duide
lijk aan het licht. Trouwens de
ze conflictsituatie brengt hy al
op een van zyn eerste bladzy-
den onder woorden. In wezen
komt deze neer op het volgen
de. Hy kan het schryven niet
laten, wil het ook niet laten of
schoon hy er het nutteloze van
meent in te zien. „Maar het
Jammerïyke nu is dat ik mp
een maatschappy zonder mijn
te gaan, alleen, een helderder
begrip te krygen van wat hy
ziet als de vloek van de tyd:
het schema. Het schema dat hy
evenwel in ieder land in welke
vorm dan ook weer zal tegenko
men. De mens heeft recht op
geluk, echt inwendig geluk en
het schema is de geesteiyke,
mogelyk eens de lichamelijke,
dood van de moderne mens.
„Wy moeten onze schema's af
werpen als een kreeft zyn te
klein geworden schaal. De
zwarte maand augustus 1968
toont weer eens dat we daartoe
niet in staat zyn."
Je neemt Jezelf overrfl mee en
als Je een zelf hebt zoals Judi-
cus Verstegen dan is Je reisba
gage aangevuld met de detector
die overal feilloos het vervloek
te schema opspoort, maar te
vens het tegen-schema, want
beide zyn in zyn ogen even ge-
vaariyk. De verzetter tegen het
schema zal, indien hij wint, zelf
weer schema's uitzetten. On
danks deze occupatie, beter ge
zegd via deze occupatie heeft
Verstegen zyn reis levendig be
trokken in autobiografische
en maatschappelyke beschou
wingen. Zyn geboeidheid dooi
de mens van het land waar hy
doortrekt, blykt door zyn gevat
te notities van korte ontmoetin
gen die veelal een zakelyke in
slag hebben en ze leveren een
felle blik op mens en situatie te-
geiyk. Zyn nonchalante opmer
kingen over kampeerterreinen
en zyn medekamperenden sma
ken naar het land in kwestie
evenals zyn terloopse land-
schapsbeschryvingen, meren,
bergen, steden, rivieren, die hoe
kort ook, altijd het indringen
de hebben van de persoonlyke
emotie. Zo komt het dat deze
zich volledig uitschryvende
mens in zyn flitsen een fellere
en Juistere karakteristiek geeft
van een land en een volk dan
de vele hoera-reisboekjes die in
wezen zo leeg zyn als een gum
miebal.
De reisbeschryving i s stellig
niet het eerste doel van de
auteur geweest. Zyn doel, zowel
van een land en een volk dan
van het op reis gaan als van
derzoek naar alles, zelfonder
zoek, levensonderzoek. Men kan
by dit boek overwegen dat men
sommige stukken te lang en an
dere te kort vindt. Men kan
met enig recht zeggen dat de
tweede brief over het schryver
schap toch wel achterwege had
kunnen biyven, men kan zelfs
zeggen dat zyn conclusies, defi
nities, overpeinzingen niet van
hem alleen zyn, dat neemt alle
maal niet weg dat deze auteur
oorspronkelyk is in de wyzr
waarop en dat wat hy zegt niet
genoeg gezegd kan worden.
AMSTERDAM (GPD) Een
fel gezichtje, blauwgroene ogen,
kort bijna zwart springerig haar,
snelg eb arende handen, eigenlijk
een soort Liz Taylor in wat min
der opgepoetste vorm, zo zou je
het beste Vera Baresowa kunnen
omschrijven. Ze is actrice en re-
giseuse. Een beroemdheid in eigen
land en dat land is Tsjecho-
slowakije maar hier op een
enkele uitzondering na, een vol
ledig onbekende. Een vluchtelinge
die met man en kinderen ergens
in een smal straatje in Amster
dams centrum op drie hoog
woojit. Niet dat ze overigens daar
zwaar aantilt; in tegendeel.
„Ik ben hier tenminste vry in Ne
derland", zegt ze opgelucht. Maar
dat je hier geen voet aan de grond
kan krygen op toneelgebied, dat
vindt ze wel erg.
Tien jaar lang was ze in Praag in
zekere zin „kalt gestellt" op een enkel
klein optreden na. En juist toen zy
dan eindelijk weer volledig geaccep
teerd werd door het regime, kwam
de Russische invasie.
Haar man Stanislaw Bares, ook
acteur, kon het eerste het land uit.
Kort daarop kon Vera Baresowa,
dank zy de bemiddeling van toneel
groep Theater naar ons land komen,
de kinderen volgden al gauw. Sta-
nislavi s momenteel inspecient bij
het orkest van het Nationaal Ballet
en het Nederlands Danstheater. En
Vera? Zy wacht en wacht tot ten
minste eens één van de beloften,
haar by haar komst zo overvloedig
daan. nagekomen zal worden.
Maar inmiddels is ook zij hier al
weer byna twee Jaar en rfog steeds
is er niet gebeurd.
Vera Baresowa kreeg haar toneel
opleiding aan de academie in Praag.
In 1953 legde zy met goed gevolg
haar eindexamen af. Tot 1959 be
speelde zy alle grote en kleine thea
ters die Praag ryk is en dat zijn
er vele. Zelfs ondanks de grote moei
lijkheden onder het huidige regime,
blyven er kleine theatertjes bij ko
men, zo luiden de laatste, eigenlijk
ondergrondse, berichten. In die tyd
speelde zy veel Shakespeare Ju-
liet in Romeo en Juliet. Catherine
in De Getemde Feeks, Viola in de
Driekoningenavond, Helena in de
Midzomernachtsdroom en verder
O'Neill, Shaw, Oscar Wilde, Schiller,
Becket en uiteraard ook schrijvers
van eigen bodem.
Toen het optreden voor haar moei-
lyk begon te worden, ging ze zich
toeleggen op regie. Ze werd regie-as
sistente by het Praagse Stads -
Vera Baresowa
theater, werkte in die tijd regelma
tig samen met Alfred Radok en voer
de enige zelfstandige regies, o.a. Dos-
tojewski's „Witte nachten".
En dan nu Nederland. Heeft ze
hier kansen gehad?
„Geen enkele", zegt ze in nog
moeizaam Nederlands. „Ik weet niet
wat het is, ik kan dat nu eenmaal
niet, dat werken met myn ellebo
gen. Ik kan toch ook niet op myn
knieën gaan liggen, want ik ben geen
6.
naar Amerika, om er te spelen fe
al die Tsjechische vluchteling' 0(
daar leven. Of om daar reg» u
sen te krygen. Iets moet toch w
baar zyn".
In Naaiden
Op 17 augustus voor lielfci
na twee jaar stond Ver Ban
weer eens op de planken. Di D
beurde ter gelegenheid van de
0O O■-"V.U1UV 1/v.i gcitgtiuiciu van UV
twintig jaar meer, maar een vrouw daagse conferentie in het zgn. g
van 43. Men kent myn situatie. Maar
er gebeurt eenvoudigweg niets. Ac
teren in het Nederlands is vanzelf
sprekend voorlopig ongebonnen werk,
maar regie, dat is toch wel mogelyk?
Ik wil niet myn handen ophouden.
Het enige wat ik wil is werk. En
het enige werk wat ik kan is to
neel, Myn grote maar ongelukkige
liefde. Ik kan niet langer thuis tus-
tig op de bank zitten, ik wil iets
met myn vak gaan doen. zoals ik
dat myn hele leven heb gedaan. Ik
heb geen zin in alleen maar koken
en wassen. En als het me allemaal
niet snel lukt, dan ga ik desnoods
dense Comité (een vereniging
overal in de wereld bulten hl
wonende Tsjechen), dat tel
de Tsjechische wysgeer (en fc
ling) Comenius herdenkt. DU o
beurt in Naarden, waar de wil I
begraven ligt.
Op het programma stonden
eenacters van Cocteau „Fantoo!
Marseille" en „De mooie onver
lige". Vere Baresowa toonde g:
haar kwaliteiten en hoopt dl 'j
succes haar de weg zou openen
haar come back naar het toneel
jSLLY VAN H<
[CU f
