NA 1945 ONTSTOND VACUUM"
^rof. dr. ir. W. Schermerhorn, eerste naoorlogse premier
;>9
Maar dat vacuum hebben
we toen niet gezien...
Jnie-rijtuig
Spijt
V)
Doorbraak
ZATERDAG 2 MEI 1970
LEIDSCH DAGBLAD
HAARLEM Prof. Schermerhorn zegt nu, 25 jaar na
|e bevrijding, over de teleurstellende politieke ervaringen
'an na 1945: ,,De zwakte van de naoorlogse politiek is
[eweest dat we ons niet gerealiseerd hebben dat het sterke
rerband in ons volk tijdens de oorlogsjaren er één was met
en negatief karakter. De grote massa heeft „nee" gezegd
egen de Duitsers, maar is aan het ,,ja' op andere gebie-
en niet toegekomen. Wat we wel voor ogen hadden, daar
ebben bepaalde groepen mensen, zoals in het gijzelaars-
amp St. Michelsgestel, zich mee beziggehouden. Maar de
ositieve kracht die daarvan uitging is toen eenvoudig on-
>ereikend geweest. Na 1945 viel er een sterk verband
ompleet weg. En daarvoor in de plaats kwam 'n vacuum,
lat heeft niemand toen als zodanig gezien".
,Jn 1946". aldus prof. Schermer.
lt m. „heb Ik dat andere grote voor
meld hiervan meegemaakt, waarbij
kracht van het negatieve verband
de onvoldoende kracht
Vorrink heeft vlak na de oorlog
gezegd dat hy de groep officieren
rond Prins Bernhard niet vertrouwde.
van het Vormden zy toen eeer. bedreiging van
sitieve een beslissende nol speel-
de kwestie-Indonesië. Voor de democratie? In „Londen" leefde
ote massa in Nederland was dat immers al de gedachte dat men zich
weer iets met een negatief as- aa de maar los mQest
van de oude wijze van samenstellen
van volksvertegenwoordiging, provin
ciale staten en gemeenteraden?
men wilde die ontbinding met
die niet. zonder er iets positiefs te-
nover te kunnen stellen. Ook daar
ld de strijd om de vormgeving. Dat
is niet alleen aan onze kant, maar
k aan Indonesische zijde. Daar zei-
n ze: weg met de Nederlanders,
lar hoe het dan wel moest, daar
lakten ze intern de grootst moge-
te ruzie over".
U probeerde na de oorlog op
treden overeenkomstig de denk-
jze zoals die in St.-Michelsgestel
s ontwikkeld?
„Dat gevaar zat eigenlijk in wat
wü de Orde Dienst noemden. Los van
de groep rondom Prins Bernhard
was dat zo n club die we helemaal
niet vertrouwden. Er waren van dat
soort krachten. Het hele Militair Ge
zag was trouwens iets waarbij je je
voelde. Vandaar dat
indslagen van de denkwereld die Drees en ik optraden Mn
er in de Gestelse groep op na onze eerste activiteiten was om per
ilden. Om een binding tot stand te i september 1945 het Militair Geza
ngen. hebben we geprobeerd, zo j de nek om draai.,n Dat heeft W(J
ie kunnen zeggen, om tot mis- wal langer geduurd maar het Ls in
imng van de krachten van het in- ,.|k gevai geiukt. In het zuiden heeit
zich dat met die militairen duidelij
ker gemanifesteerd dan op andere
plaatsen In Brabant bijv. gingen fi
guren uit de grote industrieën met
een militair pak aan op de stoel van
het civiele bestuur zitten. Dat gaf een
wat angstig ideee. Het ging hier in
derdaad om een concentratie van lie
den waarvan het my nooit is gelukt
de geestelijke stroming vast te stel
len.
Maar een wezenlijke bedreiging van
de democratie? Dat is er van links
noch van rechts geweest. Er waren
wel figuren die het nodig vonden een
,Ja. wat ik bijv. voor Indonesië in
t hoofd had. dat lag volstrekt in
verlengde van het denken tijdens
bezetting. Dat met Indonesië kon
ntar myn inzichten alleen maar sla-
in een federatieve opbouw, in-
n en extern. Dat was één van de
ictleven van de mens neder voor
h en de duivel hale de achterste:
komen".
—Nu even terug naar de oor logs-
i. Over de Nederlandse Unie is
lelyks gezegd, maar zij verbrak
elk geval, zoals het Parool schreef,
voogdij van de oude partijen en
tcht voor het eerst katholieken,
ïtestanten, ongelovigen en so
listen tezamen. Wat is daarvan
inspiratie gebleven voor na de
'log?
,Ik ben zelf maoit in dat Unie-r ij -
g gestapt, ik had er niet veel ver-
mwen in. Als die partij goed was,
zou zy door de Duitsers wor-
geëlimineerd. Dat is uitgekomen,
voorzover zij de verkeerde kant
zou gaan, lustte ik het niet .De
osen van de Unie hebben eerlyk
neend een nieuw gezicht aan ons
k te kunnen geven. Maar het was
hier een verband met een nega-
inslag. Nee zeggen tegen de
itsers en nee tegen het vooroor-
se Nederland, zonder dat ze
consequentie konden trekken in
itieve zin. Er zat niets tast-
irs in om mee te werken. In dat
icht stond de Unie veel zwakker
de Gestelse groep. Wü hadden
minste een democratisch maat-
iappij beeld en dat zat er bij hen
t in. Tegen de tijd dat ze daar- rp H
e wilden beginnen, werden ze door I egenstellingen
Duitsers overboord gezet.
n die tijd van de ontreddering
ïft de Unie wel even een functie
lad. maar als inspiratiebron voor
de oorlog heeft het niet veel be-
end. Wat wy voorstonden, de
irbraakgedachte. daarmee waren
1945 kennelijk nog te vroeg
ar ik heb toen gezegd: het zal 20
30 jaar duren, maar komen doet
i. Dat hele confessionele partij we -
I was een van de strijdpunten van
de oorlog. Zat daar nu een stukje
enis van de Nederlandse Unie mee
Misschien, maar dan toch min-
positief dan in de Gestelse
iep".
De emeritus hoogleraar dr. ir. W. Schermerhorn (75), als
politicus geprezen en verguisd, heeft als wetenschapsman
internationale faam verworven. Hij maakte de Del ft se tech
nische hogeschool tot een internationaal begrip met name
in de luchtkartertng door middel van fotografie.
Schermerhorn was voor de oorlog voorzitter van ..Eenheid
door democratie", een vereniging die al vroeg het gevaar van
het nationaal-socialisme inzag. Hij ivas voorts lid van de
Vrijzinnig Democratische Bond, waaruit onder meer na de
oorlog de PvdA ontstond. Van mei-1942 tot december-1943
verbleef hij. met andere politici, in het gijzelaarskamp St.
Michelsgestel, waar uitvoerig over Nederland-na-de-bevrij
ding werd gesproken.
Hij was minister-president van het eerste naoorlogse ka
binet, dat zich richtte op .Jierstel en vernieuwing". Na de
eerste verkiezingen keerde Schermerhom niet terug in de
regering. Hij werd voorzitter van de veelbesproken Commis
sie-Generaal voor Jndië, die in november 1946 het akkoord
van Lingadjati parafeerde, waarbij de Republiek Indonesia de
facto souverein over Java werd erkend. Die tijd noemt Scher
merhorn de verschrikkelijkste van zijn leven. Hij sprak toen
over politieke achterlijkheid van de leidende laag". ..Het
hindert me dat de mensen zo dom zijn te menen dat het be
leid van een enkele man de loop van de geschiedenis zou
kunnen beïnvloeden".
beurtenissen heb ik wel eens gele
den. Zo bleven er op een senaatsdi
ner in Delft waar ik als oud-
senaatslid wilde aanzitten, mensen
om mij weg. En ik heb eens een boot
reis gemaakt, waar een collega-hoog
leraar heeft gedaan of hij mij niet
kende. Dat deed me wel wat.
Van invloed op m'n handelswijze is 't
nooit geweest. Want ik was er rots
vast van overtuigd dat wat ik deed èn
in Nederland én in Indonesië goed
Laat ik een voorbeeld noemen: het
komt er straks op neer dat van over
heidswege bepaalde maatregelen
worden genomen om de hoeveelheid
werk die er nog is en de investering
die nodig is om het te laten draaien
te beïnvloeden. Dat betekent dat J«
een apparaat nodig hebt dat er van
daag niet is.
Dit alles overlaten aan het vrije
spel van de maatschappelijke krach-
was. Als de kritiek eens erg hard was ten is een riskante zaak. Ik geloof
dan had ik ln laatste instantie de be
schikking over een relegieuze onder
grond ik ben remonstrant waar
door ik de emoties opving".
bij vry veel mensen leefde. Het ka- dere katholiek. Sassen De Quay zat
binet nam die maatregelen ook zon- in die periode in Beers, hij was niet
der moeitee. Als je nu vraagt of ieder i vaak bij de hand. Maar Sassen was
een precies wist waar het met de sa- getrouwd niet een nicht van Romme
menleving naar toe moest .dan zou en had dus nauw contact met he.n
ik daar geen antwoord op durven ge- Misschien hebben we toen al de ver-
eigen spionage-dienst tegen de com
munisten op touw te zetten. Ik heb
eens een generaal by me gehad die
vreselijk boos werd omdat hy geen
benzine meer kreeg voor zijn
privé-recherche, maar dat was toch
ook iets dat weinig om de hakken
had".
Zag u by dat eerste naoorlogse
kabinet de oude tegenstellingen al
vlug terugkeren? Is er toen nog tyd
gevonden om over maatschappyver-
nieuwing te spreken?
..Zo'n kabinet als dat eerste heb- j
ben we later niet meer gehad. Daar De Quay benoorde vlak na de oor-
ven Want tot Kerstmis-1945 was het
in Nederland een chaos. Maar het
was tocch wel zo dat de ingrijpende
maatregelen die als noodzakelijk
werden beschouwd, by velen van ons
tegen een zekere achtergrond werden
gezien en ervaren. Mensen als Lief-
tlnck en Van der Leeuw waren t>en
geen uitgesproken socialist, maar re
presenteerden wel een daarop geba
seerde denkwijze En ook een katho
liek als Kolfschoten was positief in
zyn reactie op de maatregelen. In
dat kabinet is maar één keer gestemd
Dat ging toen om de annexatie".
zaten in een Meynen, een Van Royen
een Lieftinck, een Van der Leeuw en
anderen. Dat waren mensen die wat
te betekenen hadden. Ik zag de oude
tegenstellingen niet zó vlug terugko
men. De katholieken byv. hadden
nog helemaal geen kleur. Dat is pas
eind 1945 gekomen, na de uitspraak
van de commissie —De Quay. Bo
vendien is het Indonesische vraag
stuk gauw gaan spoken. Je kunt de
Nederlandse politiek van die jaren
niet begrijpen zonder dat probleem
er mee in te betrekken. Dat heeft de
oude tegenstellingen ook doen herle-
log tot de linkervleugel van de ka
tholieke politici. Is er toen ,met het
oog op de doorbraakgedachte, met
hem nauw contact geweest? Contact
dus, zeg maar. van de PvdA in wor
ding en de KVP in wording?
Wat hebben naar uw mening
itiek Convent en Vaderlands Co-
(groeperingen van politici
iorend tot verschillende partijen)
ekend voor de naoorlogse politie-
gedragslijn?
Niet veel. De Duitsers hebben dat j ven.
Bg als onschuldige gezelschappen Wat de maatschappijvernieuwing
chouwd. Het daar besprokene was betreft de maatregelen die genomen Toen zei, mijn vrouw: „Toen jij bin-
wel op de naoorlogse politiek ge- werden, zoals: de nationalisatie van nenkwam waren er in de bank van de
it. maar die comité's hebben alles de Nederlandse Bank. de geldzuive- bisschoppen verscheidene figuren die
ring, de wijze waarop we toen met de vies naar je keken". Daar was ik dus
eigendom in het algemeen omspron- toen al geen persona grata. Ik heb
gen, die klopten toen nog vrij aar- het idee dat op dat moment de kaar-
dig met de gedachtengang ont-ten al geschud waren. In die tyd
„Ik durf dat niet goed te zeggen.
Voor mezelf heb ik het gevoel van
wel, maar wat daar toen besproken
is..." (Prof. Schermerhorn denkt er
even over na). „Er is kort na de oor
log een ere-promotie geweest van
kardinaal De Jong in Utrecht. Ik
ben daar als minister by geweest.
elkaar toch weer te kort bestaan
tot iets concreets te kunnen ko-
i. Ik meen dat op den duur het
e stel politici dat er mee te ma-
had, is opgepakt".
keerde by de kop gehad. Aan de an
dere kant: het contact met de ka
tholieken liep in 1945 voor een be
langrijk deel over de ministers in het
kabinet, namelijk Kolfschoten en
Beel"
Die eerste verkiezingen waren een
teleurstelling voor de mensen van de
doorbraak-gedachte Geloofde u er
toen nog in?
„Vlak voor de verkiezingen van
1946 gaven de bisschoppen aan de
katholieken hun bekende advies uit.
Toen werd het al moeilijk om te ge
loven dat de doorbraak zou slagen
De verkiezingen brachten een zekere
teleurstelling, maar ik geloofde er
toch nog wel in. En dat doe ik
vandaag nóg. Want in de grond van
de zaak zit er bij de katholieken iets
achter dat vroeger wel maar vandaag
niet meer wezenlijk van betekenis is.
Kijk. die hele situatie zoals die ln
1945 was. daar zat iets vreemds aan.
Vlak na de oorlog waren er vooral
aan prot. christelijke kant. en juist
bij de orthodoxen, nogal wat door-
braak-figuren. Die volgden het spoor
van een Lieftinck en Van der Leeuw.
En aan Roomse zyde werd de zaak
geblokkeerd. Kardinaal De Jong zei
in 1945 tegen mij: „In wezen heeft u
gelijk met wat u voorstaat, maar uit
het oogpunt van zielzorg kan ik het
niet aanvaarden. En wat zie je nu
vandaag? Het omgekeerde. Beweging
aan katholieke kant en bij de prot.
christelijken lijkt het w-el dood te
iyn".
Na uw premierschap en uw deel
neming aan de Commissie-Generaal
grote politieke toneel verdwenen
Was dat uw eigen keuze, of werd u
weggerangeerd?
„Beide. Het kamerlidmaatschap
heeft my nooit helemaal bevredigd.
In de Tweede Kamer had ik vel de
gelegenheid in te gaan op interessan
te dingen als de buitenlandse politiek
en het wetenschappelijk onderwijs,
maar ja ik heb het altijd een beet
je gevoeld als praten over het werk
van anderen zonder dat je zelf werkt.
Ik wilde wel graag terug naar de we
benschap. Aan de andere kant was
Ik na mijn Indonesische periode po
litiek „verbruikt",
dat ik er naar toe ging en in een par
ticulier dagboekje schreef: „Deze mis
sie betekent het einde van myn po
litieke carrière, want het resultaat zal
door het Nederlandse volk niet geac
cepteerd worden" Ik wist het dus
zelf donders goed".
Als u nu terugkijkt op wat 25
jaar geleden is gebeurd, zegt u dan:
die-en-die dingen heb ik verkeerd ge
daan?
..Er zijn twee dingen waarvan ik
spijt heb. Ik had er na de oorlog
naar moeten streven dat er direct
verkiezingen waren gekomen. Dan
hadden de oude verbanden zich nog
niet kunnen manifesteren en dan
had het Indonesische probleem de
verhoudingen nog niet vertroebeld.
Ten tweede: ik had later in Indië.
toen de eerste politionele actie uit
brak. uit de Commisie-Generaal moe
ten stappen en daardoor het kabinet
troeten laten springen. Ik ben toen
op verzoek van Vorrink aangebleven,
want hij was bang dat de socialis
ten dan niet meer in de regering zou
den terugkeren. Ik had me daar niets
van aan moeten trekken. Ik heb nog
altijd berouw dat lk toen liet ge
daan heb, wat ik me had voorgeno
men".
niet dat dat zal worden gedaan. Neem
een groot bedrijf als Philips. Ik ben
ervan overtuigd dat dergelijke con
cerns wel in die richting denken en
werken, want dat moeten ze wel van
uit hun eigen doelstelling. Veel moei
lijker ligt het by de vakbeweging:
hebben die een plan uitgewerkt dat
daarvan de tegenhanger is? Zo lang
die de vrije loonpolitiek als hoofdthe
ma houden, zie lk dat niet. Nu kan
men daarin de werkelijkheid van de
klassenstrüd herkennen. Hier ligt
een tegenstelling van os naoorlogs
idealisme met als kern de zogenaam
de rechtsorde van de arbeid, die
meer inhield dan de SER en de me
dezeggenschap waar de strijd nu om
gaat. We dachten met het ingrijpen
in het hele mechanisme van de prij
zen een zeker evenwicht te kunnen
scheppen. Dat is blijkbaar te moei
lijk. Het ging goed van '45-'56. toen
werd het donderen. De prijzen wer
den losgelaten en lonen gingen er ach
'eraan Dat was de consequentie.
Toen had je het oude kapitalistische
stelsel raet de klassestrijd inbegrepen
weer terug. Toch ziet men. dat met
uitzondering van Oost-Groningen
de klassestrijd zich vandaag anders
manifesteert, namelijk om de groene
tafel en niet meer door grote stakin
gen Waarom? Er is dus kennelijk
toch iets van een geestelijk proces
aan de gang. Aan weerskan-
ten van die groene tafel is een ander
duidelijker begr'p van goed
- Wat geeft op dit moment leiding Msta,n Bovendien heeft
aan uw gedachtengang over politiek het groter worden van de te verde
en maatschappijvernieuwing? j ^en tAart ook verzachtend gewerkt.
Toch meen ik dat het hele mecha-
„Dat ls de zekerheid dat we naar 'n nisme zoals het nu bestaat de pro-
andere samenleving gaan. gedwon- blemen van de structuur van de sa-
i gen door techniek en wetenschap menleving niet kan oplossen. Ook in
Ik weet nog best Het om geloven dat wat de politieke partijen durft men deze
ons jn wezen bedreigt van de kant vraagstukken niet aan. Gebrek aam
van de wetenschap weerstaan of in- begrip of angst vo^r stemmen? Zie
gepast kan worden in een samen- als voorbeeld de landbouw Zijn de so-
j leving zoals die nu is. Wat mij som- cialisten hierin altijd beter? Vaak wel
ber maakt is het besef dat al deze en is er begrip voor de komende tfer-
brave mensen en politici ook ten aan- anderingen. maar vaak. vooral bij het
i zien van dit vraagstuk vijf minuten establishment overheersen ook de
over twaalf zullen arriveren in plaats zorgen van de politieke dag van mor-
van om twaalf uur Dat hebben zü gen. Ik vind de AOW ook belangrijk,
bloot gestaan aan zware kritiek. Hoe I totnutoe altüd gedaan. Achteraanlo- i
heeft u die verwerkt? F**n ln plaats van leiding geven. Al
I die politici zitten zo duidelijk ln de
„Wat een Elsevier schreef In die I kleine nesten dat ze geen tijd heb-
jaren hinderde me niet. Ik heb maar ben om te overwegen waar het e'gen-
één keer geprobeerd daar iets rechtlijk om gaat: het begrip dat de we-
te zetten. Maar onder sommige ge- j reld onder onze voeten verschuift.
Heeft u in die Jaren '46-'48 vaak
I maar t:>ch gaat het daar niet alleen
j om. Of gaat het ook in deze structu
rele vragen, zoals in Indonesië, om
liet feit dat de regering niet verder
springen kan dan de stok lang is.
die het volk haar door rrrddel van de
politieke partijen aanbiedt?
Een historische opname op 25 maart 1947 werd in de troonzaal van het toenmal
in (toen nog) Batavia de overeenkomst van Linggadjati ondertekend. Van links n
worpen in de oorlogsjaren zoals die i hadden wij meer contact met een an-1 voor Indië bent u feitelijk van het Mook, Sjahrir, prof. Schermerhom, mr. Roem,
