LEIDEN WAS
WEER VRIJ
Met laaiende uitbundigheid
B.S. zorgde voor
orde en rust
Drie gijzelaars op
vlucht" neergeknald
Hongerwinter'44
bracht veel leed
r ac™e Tr"eld ^®°ede
Hei verzet
Wandaad
LEIDEN VIERDE BEVRIJDING
f ATERDAG 2 MEI 1970
(door S. Platteel) I
DUITSLAND CAPITULEERT. Het is maandag vijfentwintig jaar geleden, dat de in
die jaren bekende stem van ,,de Rotterdammer" 's avonds om negen uur via Radio Her
rijzend Nederland het volgende bekend maakte: „Reuter meldt zojuist, dat de Duitse
troepen in West-Nederland hebben gecapituleerd ingaande morgenochtend om 8 uur'
Een golf van opluchting omspoelde op dit moment ons land: morgen zijn wij weer
een vrije natie.
Hoewel er officieel geen radio's meer in de stad waren, bleek die avond, dat er
klandestien nog veel naar de BBC en Herrijzend Nederland werd geluisterd. Zelf wij
zullen het nooit vergeten vernamen wij dit verblijdende nieuws „van het front
op de Konïnginnelaan, waar een ieder het aan een ieder vertelde. Deuren van wo
ningen vlogen openeen ieder haalde opgelucht adem. Vijf jaren van vreselijke
bezetting waren voorbij
Aan deze vijf jaren van andrage-1 rucht, hadden zich reeds heer en reeds had verzekerdRotterdam
lijke angst, van nazi-terreur en van meester gemaakt van de omgeving i brandt Ben trieste werke-
verraad, van wegvoering naar con-1 van „Rhynhof" en de Haagse lijkheid.
Op vijf oorlogsdagen zouden -
wij
oentratiekampen en moordpartijen, Schouw. Nog enkele uren
gingen in 1940 vijf oorlogsda- vreesde men en Leiden zou zijn j waren ons daarvan toen nog niet be-
gen vooraf. In de vroege ochtenduren bezet. Achteraf bleek, dat het j wust vijf bezettingsjaren volgen.
van de tiende mei brak ook voor Lei
den de oorlog uit. In angstige span
ning, doordrenkt van geruchten van
verreed, bereidde de burgerij zich op
het ernstigste voor. Leiden lag die
dag reeds direct in de oorlogslinie.
Op nog geen vijf kilometer buiten de
stadsgrenzen het vliegveld Val
kenburg woedde een verbeten ge
vecht om het behoud van dit strate
gische punt. De Duitsers, zo luidde
het toen nog oncontroleerbare ge
niet om Leiden ging, doch om het I
regeringscentrum Den Haag. Bange j
Jaren, waarin ook Leiden veel leed
te dragen kreeg: razzia's, verraad,
dagen volgdenDagen ook waar- deportatie van stadgenoten naar
in de angst groeide en het verzet
toenam.
Vugt.
chau.
naar Buchenwalde, naar Da-
voedseltochten naar de
Na vijf dagen van verbeten strijd Haarlemmermeer, tot ver over de
wisten wij het: Nederland had geca- I iJssel of naar de Wieringer meer pol-
pituleerd. In de avond van de veer- I der, bombardementen het Sta-
tiende mei trokken vele stadgenoten tionsplein en omgeving fusillades,
naai- de rand van de stad om daar waarbij dan nog de ondrage-
op verre afstand geconfronteerd lijke spanning kwam over het lot
te worden met wat de radio hen van Leidse militairen en familiele
den, die elders in ons land vijf dagen
WWgWBm I 2§P oorlog hadden meegemaakt.
I Een burcht van verzet groeide in
J de Jaren in de burgerlijke, ambtelij-
jjÉ - 1 de Bakhuijzen. Hij moest plaats ma- I
pi imk ken voor de NsB_er de Ruyter van
waaruit inmiddels ook commissaris
Meijer was verdwenen, werd een
„Siegfried-linie" opgetrokken. Een
M dand®n w krijgen voor de arbeids-
Deze foèo, die genomen werd op de Plantage in Leiden, zou op want waAr verzet kon worden gebo-
elk willekeurig punt in de stad gemaakt kunnen zijn. Waar een Ca- den- werd dit prompt en met gevaar
nadees zich maar vertoonde, overal werd hij omringd door jong en voor eigen leven, gedaan.
olul Het Joodse Weeshuis aan de Roo-
denburgersti-aat was in dóe jaren ook
het sinistere doelwit van de plannen
van de bezettende macht. Op een
avond werden de hier verpleegde
Joodse weeskindertjes door de grijp
grage hand van de bezetter en zijn j
handlangers uit hun ledikantjes ge-
haald en naar elders gedeporteerd.
Verbeten moesten wij het aanzien.
Als door een wonder ontsnapte het
St.-Elisabethziekenhuis in 1943 aan
een ramp. Tal van Leidenaars, die
op hun zondagmiddagwandeling wa-
ren. zagen plotseling in de lucht een
vliegtuig rare capriolen maken en
even later neerstorten. precies
in een binnentuintje van dit zieken- I
huis. waar het toestel zich diep in
de grond boorde. De materiële scha
de bleef beperkt tot een beschadigde
dakgoot, wat ontzette ramen en deu
ren en gesprongen ruiten.
De meeste ontberingen moest de
Leidse burgerij incasseren in de hon
gerwinter. Naast de angst om d-oor
moordenaarsgeweld nimmer in de
familiekring terug te keren talrij
ke Leidenaars, die aan de goede
kant stonden, werden gefusilleerd
of naar een concentratiekamp
te worden afgevoerd, sloeg toen het
spook van de honger toe. Gevaarvol
le voedseltochten, waarbij men met
de halve linnenkast de boer optrok,
werden ondernomen. Veelal met geen
enkel, dan wel met een pover resul
taat.
Verstoken van licht, gas en warm
te namen wij de toevlucht tot de toen
al schaarse kaars en het nood-
kacheltje. waarin het Leidse bomen-
bestand voor een niet onaanzienlijk
deel verdween. Een ieder had zo zyn
eigen boompje.
Het verzet in Leiden heeft sterk
het stempel gekregen van het uni
versitaire verzet tegen de Duitse on
derdrukkers. De leden van de
universitaire gemeenschap, hoogle
raren. studenten en stafleden, heb
ben over het algemeen naast vele
goede burgers —een zeer actieve
rol gespeeld. De studenten vooral in
talrijke sabotagegroepen en ander
organisatorisch werk. de hooglera
ren ook op dat gebied, doch tevens
sterk op ideologisch terrein. Dit ideo
logische verzet kwam voor het eerst
voor het algemene voetlicht tijdens
de befaamde rede van prof. mr R.
P Cleveringa op 26 november 1940.
toen hy zich in een college, overge
nomen van prof mr. E. M. Meijers.
fel keerde tegen het ontslag, dat deae
beroemde Jurist samen met andere
Joodse collega's was aangezegd. Het
gevolg was, dat de universiteit werd
gesloten na een vrijwel algemene
staking, die onmiddellijk als reactie
op de rede van prof. Cleveringa
werd uitgeroepen. Later verliepen
zelfs de illegale studiemogelijkheden
toen de hoogleraren in grote getale
ontslag namen. Maar reeds voor die
gedenkwaardige novemberrede, die
voor het gehele land het universitai
re verzet inluidde, had Leiden van
zich doan spreken De gebroeders
Drion. toen nog studenten, richtten
het verzetsblad voor studenten „De
Geus" op. waarvan het eerste num
mer reeds kort na de Duitse inval
verscheen. Na de bevrijding zyn de
gebroeders Drion beiden hoogleraar
in Leiden geworden. Prof. mr. J.
Drion overleed enkele jaren geleden,
zijn broer werd onlangs tot lid van
de Hoge Raad benoemd. Prof Cle
veringa heeft Leiden reeds heel ïang
verlaten, namelijk toen hij lid van de
Raad van State werd. In de bevrij-
dingstijd was hij één van de twaalf
vertrouwensmannen, die Koningin en
regering in Londen en later in Ne
derland voorlichtten over de politieke
ontwikkelingen en aanbevelingen
voor het herstel van het wettelijk ge
zag deden.
Buiten universitaire kring heeft
het verzet in Leiden ongeveer het
zelfde beeld vertoond als elders in
den lande. Langzaam op gang geko
men groeide het uit tot al die acti
viteiten, die de ontwikkeling van d"
omstandigheden vorderden. Het al
gemeen verzet werd sterk gestimu
leerd door een wandaad van de Duit
sers begin 1944. Toen werden ruim
dertig gijzelaars opgepakt als wraak
oefening voor een dodelijke aanslag
op de directeur van het Gewestelijk
Arbeidsbureau. Bij dit oppakken van
gijzelaars verden drie hunner zoge
naamd „op de vlucht" neergescho
ten. hoewel het ondubbelzinnig is ko
men vast te staan, dat zij door de
Duitsers zelf uit de overvalwagen
weer naar hui6 werden ge
stuurd. doch op korte afstand nadien
neergeknald Een schoolhoofd, een
arts «wiens vader als hoogleraar ook
tot de gijzelaars behoorde» en een le
raar aan het Gymnasium werden het
slachtoffer van deze lafhartige
moord, die. als gezegd, een sterke
stimulans voor verharding van het
verzet is geworden.
Een foto gemaakt in een periode dat men alleen maar aan
voedsel dacht en de bevrijding zo heel ver weg leek. Rechts de zoon
van dominee Riemens, de tweede van links is een ondergedoken
Amerikaanse piloot. Het wat uitgebreide ,,wonderkacheltje" ont
breekt niet.
Zoals de foto helemaal boven een menselijk beeld uit de don
kere oorlogsjaren is. zo is deze er één uit de eerste maanden na de
bevrijding. Eén van de eerste huwelijken, op 21 juli in Leiden ge
sloten tussen Willem Bink keurig in battle-dressen Catharina
Btansjaar vrolijk in het wit'. De B.S. vormde een erewacht.
Slechts enkele minuten na het bekend wor
den van de Duitse capitulatie zwermden de
mensen de straat op. Van de gewapende Duit
sers. cke zich op straat vertoonden, trok men
zioh geen zier aan. Ook zy hielden zich op
hun beurt erg rustig. Dank zy het feit. dat de
Leidenaars zich niet lieten verleiden tot. wraak
acties en de bezetters stomweg als lucht negeer
den. bleven ongelukken die avond uit.
De staf van de B.S. i Binnenlandse Strijd
krachten had reeds enkele dagen tevoren een
gedeeltelijke mobilisatie van de ondergrondse
strijdkrachten bevolen en besloot die avond tot
volledige mobilisatie om de toestand in de hand
te kunnen houden tot de komst van de Cana
dezen. Men vermoedde toen nog niet, dat die
omst ruim vier dagen op zich zou laten wach
ten.
In de vroege ochtend van de vijfde mei wer-
len alle B8-ers op hun verzamelplaatsen ge-
onsigneerö. De leiding van de B.S. begaf zioh.
nadat een vertegenwoordiger van het gemeente
bestuur de stemming was gaan peilen, naar de
Ortskommandantur aan het Rapenburg. De
B6-ers werden daarbij vergezeld door twee in
battiedress gestoken instructeurs, die enige tijd
voor de capitulatie vanuit Engeland waren ge
dropt. en die reeds enige tijd in de Sleutelstad
verbleven Deze In geallieerde uniformen gesto
ken militairen gaven een belangrijke sfcatus-
<teun aan de officieel door de Duitsers niet er-
'cende ondergrondse strijdkrachten. In de Orts-
kommandanbur trof de delegatie de toerun a hg e
Ortskommandant. Hauptmann Gotthelp aan
Aan hem werd meegedeeld, dat. gezien het feit.
dat de Duitsers in de vesting Holland hadden
gecapituleerd, de BS de zorg voor de handha
ving van orde en rust in Leiden zou over
nemen.
Hauptmann Gotthelp stribbelde aanvankelijk
tegen met de bewering, dat het geen capitulatie
betrof, doch slechts een wapenstilstand. Nadat
dit met klem was tegengesproken, legde hij
zich tenslotte bij de beslissing van de BS neer
Kort na dit weinig dramatische, doch zeer
spannende onderhoud, verscheen de BS geüni
formeerd op straat, hetgeen voor de bevolking
tiet bewijs was van de inderdaad herwonnen
vrijheid. In een vlaggende stad begon Leiden
aan de viering" van zajn bevrijding, waarbij de
drukte zich vooral concentreerde in de Bree-
straat Een geluidswagen van de BS met een
officier van deze strijdkrachten, de heer Van
der Neut aan de microfoon zorgde vanaf dat
moment voor nieuws en aanwijzingen.
In de loop van zaterdagochtend werden burge
meester. mr A. van de Sende Bakhuijzen en
de commissaris van politie, de heer R. J. Meijer
In hun functies hersteld. Vanaf de stadhuistrap
sprak de burgemeester na al die jaren zijn bur
gers weer toe
Nog even dreigden er die ochtend moeilijkhe
den toen de S.S die zyn hoofdkwartier in een
aantal huizen aan de Rijnsburgerweg had. wei
gerde zioh neer te leggen bü de beslissing van
de Ortskommandantur en de NSB-burgemeester
werd gedwongen zijn zetel in het stadhuis weer
m te nemen. De S.S. zo bleek was de hardnek
kigste haard van verzet tegen de aanvaarding
\an de onvermijdelijke capitulatie Om acht uur
's avonds was ook dit incident gesloten en had
de BS het gezag in Leiden vast in handen.
Maandagochtend om 7 uur betrad burgemees
ter D eRuyter van Steveninck voor het laatst het
stadhuis om enkele zaken af te wikkelen. De
volgende ochtend werd hU door de BS gearres
teerd Ook andere NSB-ers en landverrader lijke
elementen werden In verzekerde bewaring ge
steld. Inmiddels hadden op zondag dankdiensten
in alle kerken plaatsgevonden.
Maandag trok de BS. met muziek voorop, voor
het eerst in gesloten formatie door de stad,
waarmee een nuttig illegaal bestaan werd afge
sloten en een kortstondige officiële taak tot uit
drukking werd gebracht.
Met een laAlende uitbundigheid begroette de
Sleutelstad als sluitstuk van de bevrijding op
•voencdag 9 mei de Canadezen en de Prinses
Irene-brigade, die via de Wilhelminabrug Lei
den binnentrokken
De bevrijders richtten een tydelyk kamp in
rond Poelgeest en Installeerden op voortvarende
wyze een bestuursappraat. waarin het Militair
Gezag een centralplaat» bekleedde. Met de
mannon van het M.G. en zovele anderen begon
iden aan zijn wederopbouw
Voor de bevolking betekende de komst van de bevrijdingstroepen een grote vreugde en meer dan dat. vrijheid. Ook voor de
soldaten van het Canadese regiment was de oorlog afgelopen. Een beeld van het Levendaal.
Met groen en vlaggen het
groen werd uit Wassenaar ge
haald, omdat in de stad zelf geen
boom meer over wast versierde
men de huizen, 's Avonds danste
men op straat op muziek van de
toen populaire Andrew Sisters e.
Bfng Crosby. De foto is gemaak'
op de Oude Rijn.
Deze foto geeft een goed beeld van de sfeer in Leiden na de bevrijding. Dit toneeltje spee
de zich af in de ThorbeckestraaL
