,fc
»0P ART
en kunstuiting
p haar retour
Woede en verachting op rijm
enetiaanse Bienmale krijgt ander karakter
Nederlandse verzetsliteratuur in British
Museum in Londen (6 maart - 26 mei)
LITTERAIRE KRONIEK
DOOR
CLARA EGGINK
IAQ 14 FEBRUARI WjQ
LEIDSC0 DAGBLAD
PAGINA il
N (GPD) Pop is nog niet dood. maar als uiting van
,n ivel over het hoogtepunt heen nu Minimal art. Land art,
F ction art en wat er meer moge zijn. zich als haar opvol-
8 ibben gemeld. De Pop art, overheersend in de jaren zes-
1 èft een cultuur geschapen waarvan beat, minirokken,
en beschilderde auto's deel uitmaken.
.a ien groot deel van de jeugd i conventioneel" te worden, dat de
wfcultuur" zo vanzelfsprekend jonge kunstenaar (die nu eenmaal
zozeer op weg „esthetisch niet conventioneel kan zyni tegen-
Roy LichtensteinSHIPBOARDGIRL
offset-litografie in vier kleuren)
woordig nauwelijks meer openlyk
Pop art kan maken.
Deze problematiek, die tot dusver
eerlijk gezegd volkomen langs ons
heen was gegaan, krijgt in West-
Duitsland enige aandacht nu een 311
werken bevattende expositie —wer
ken van 114 Amerikaanse en Euro
pese top-pop-kunstenaars —een reis
door het land is begonnen. In de
eerste etappeplaats, Bonn, heeft voor
al de jeugd grote belangstelling voor
de werken van Amerikaanse groot
heden als Robert Rauschenberg en
Georg Segal en hun Europese kunst
broeders Dieter Beck en Daniel
Spoerri.
Voor de onbevangen leek is het
even wennen bijvoorbeeld Dieter
Beck's „ingemaakte schoen" «niets
meer dan een damesschoen met ge
kookt water in een luchtdicht afge
sloten weckfles) als een brokje cul
tuur te waarderen. Dat geldt ook
voor „het ontbijt" van de Roemeens-
Zwitserse pop-artiest Spoerri: een
wat onsmakelijke wandversiering be
staande uit op hout geplakt vuil bord
vuil mes, vuile asbak, leeg sardie
nenblikje en andere smoezelige at
tributen van Spoerri's ontbijt. Zo is
er meer: een gebreide kop-enschotel
drie een-meter-hoge lucifers.
Dit zijn echter, zo wordt snel dui
delijk, randverschijnselen. De wat
absurde, maar heel kleurrijke en
vaak ook sierlijke tekeningen, gra
fieken en lithografieën verduidelijken
het werkelijke beeld van het pop-
tydperk, een bijna driehonderd pagi
na's dikke catalogus overtuigt daar
na de laatste twijfelaars. De collec
tie, de grootste pop-verzameling in
de Bondsrepubliek en wellicht in
West-Europa, komt uit het privé-be-
zit van de Düsseldorfse advocaat
Heinz Beek. een man met een for
midabele kennis op dit punt.
Heinz Beek bekent eerlijk dat hij
in 1964, toen de vyf-kleuren-lithogra-
fie „Flowers" van Andy Warhols nog
voor tachtig gulden te koop was,
voor zichzelf geen beeld kon vormen
van de precieze betekenis der Pop
art. Hij kocht dat jaar het eerste
popwerk eenvoudig omdat het hem
fascineerde, veel meer aansprak dan
de toen gangbare kunstwerken. Hij
heeft ook nu nog geen definitie voor
de pop, maar zijn omschrijving komt
hierop neer: Pop art is de kunst
richting die ons de dingen uit onze
omgeving, de lichamelijke en geeste
lijke objecten, bewust laat worden.
Meningsverschillen over het begrip
„pop zijn zonder twijfel mede het
gevolg van onzekerheid over de her
komst van het woord. Het idee dat
men te doen heeft met ..popular
art", populaire kunst, zoals nogal
eens is beweerd, werkt bijvoorbeeld
verwarrend. Populair doet denken
aan folklorisme, aan simpele volks
kunst, zoals in Europa de koekoeks-
HET IS WEL MERKWAAR
DIG, maar het is door alle eeu
wen zo geweest. Als het water
tot de lippen komt. als het bloed
in de aderen kookt, als de tra
nen van wat dan ook niet meer
te bedwingen zijn, als een volk
buiten zichzelf raakt, dan uit
het zich niet in proza, maar in
poëzie. Ook nog op andere ma
nier. maar daar hebben we nu
niet mee van doen. Het kortst
geleden hebben we dat hier in
Nederland gezien tijdens de be
zetting. Nimmer heeft Neder
land. een land dat zich ken
merkt door een afkeer van rit
mische regels, zoveel dichters
opgebracht als in die tijd. Dat
waren niet de dichters van pro
fessie, die weerden zich ook,
maar er waren velen die er in
een vrediger tijd niet over ge
piekerd zouden hebben een re
gel dicht te lezen laat staan te
schrijven en die nu uit de vol
heid van hun gemoed uitbarst
ten in verzen, in regels dus met
maat. ritme, rijm: soms alle
drie. Dat is een interessant ver
schijnsel en het wijst erop dat
het vers blijkbaar alleen gebo
ren wordt uit het teveel een te
veel aan passie voortkomend uit
welke grond dan ook. En het is
nogmaals merkwaardig dat dit
teveel, ook bij de a-poëtische
mens, by de uiting ritme krijgt:
zoiets als dansen, in de handen
slaan, trommelen ergens op
Ik zeg dit in de eerste plaats
in verband met de bundel ,,'t
Oproer kraait" van Jaap van de
Merwe (Bert Bakker, Den
Haag), een bundel vol voor het
merendeel uit woede voortgeko
men rijmen. Woede en haat te
gen het bewind veelal, tegen
het gezag in alle vormen. Het
zijn liederen van de opstand,
van het oproer, van de revolu
tie. Men kan er om even iets
te noemen het Maagdenhuis-
lied in vinden, de Internationale
en ook het „Ah, Qa ira" van de
Franse revolutie Eigenlijk had
het Franse volkslied er ook nog
maar bij gemoeten, tenzij de
samensteller die „étendard
sanglant" toch wat erg bloede
rig vond en dus niet aanbeve
lenswaardig.
Nu is het niet noodzakelijk
dat oproerige liederen speciaal
tegen het gezag gericht zyn. Er
ger Mogelijk vond de samen
steller deze dichters niet bar
genoeg op het eerste gezicht.
Want daar is het hem ook wel
te doen zoals b.v. blijkt uit de
vertaling van de laatste strofe
van „Le Sénateur" van Béran-
ger. die in het Frans heus wel
even anders klinkt. Hoe dan
ook, mochten wy by toekomsti
ge opwindende gebeurtenissen
te veel gemechaniseerd zyn om
zelf aan de eeuwenoude drang
is een grote hoeveelheid poëzie
ontstaan uit révolte en woede
die zich richt tegen de maat
schappij in het algemeen en te
gen de uitwassen daarvan in
het bijzonder. Dit is het terrein
waar de grootsten onder de
chansonniers hun impuls vonden
en uit die impulsen kwamen
dan ook geen gelegenheidsver
zen tevoorschijn, maar echte
verzen. Men leze maar eens in
Bruant b.v. in dit verband: het
verwondert me dat Van de
Merwe niet één vers van Bras-
sens heeft kunnen vinden dat
hem waardig leek. noch ook
één bij de oude Speenhoff, dich
ters die beiden in het genre
minstens evenveel zo niet meer
gepresteerd hebben als Béran-
tot ritmisch uiten gehoor te ge
ven. dan zijn we met deze bun
del totaal uit de brand geholpen.
Dat zegt hy zelf ook. Jammer
dat hy er geen inhoudsopgave
by heeft gedaan. Nu moeten we
zolang zoeken voor we vinden
wat we hebben willen, dat er
kans is dat het oproer alweer
over is voor we onze kreten
kunnen slaken.
Aan de keuze gaan vooraf
de biografische karakteristieken
van de oproerdichters althans
voorzover die bekend zyn. Deze
zijn heel amusant. Door de spit
se toon weet Van de Merwe de
simpelste feiten nog een ex-
tra'tje te geven. Ook de talrijke
illustraties zijn met inzicht,
smaak en vermaak uitgekozen.
„KIKKER EN NACHTE
GAAL" van Svbren Polet «De
Bezige Bij. Amsterdam) is weer
iets anders. Het is een bundel
verzen van buitenlanders over
Nederland en de Nederlanders
Van de zeventiende eeuw tot
heden zyn er blijkbaar Euro
peanen geweest die zich niet in
konden houden na ons land be
zocht te hebbes). Het dient ge
zegd dat die lieden tot en met
de negentiende eeuw niet veel
goeds hadden te bezingen, voor
al de Engelsen hadden het ge
weldig te kwaad. Dat het die
heren poëten na een bezoek zo
„hoog" gezeten heeft, dat zy
hun gal ritmisch moesten uit
spuwen. geeft toch te denken
Zie boven; de aanleiding tot het
schrijven van gelegenheidsver
zen. Hoewel niemand de Neder
landers hun gewiektstheid en
handelsgeest ontzegt, worden
zy daarnaast uitgemaakt voor
vuil op het lichaam, lomp. le-
lyk, dom in de zin van onont
wikkeld. onbeschaafd. Zelfs het
feit dat wij ons armzalig beetje
grond „ontworsteld aan de
zee" hebben, wordt ons nog
voor de voeten gegooid. Geluk
kig kunnen we ons troosten met
de uitzonderingen en met de
modernen die wel vriendelijke
regels voor ons over hebben, zy
het dan ook verbonden met de
historie: Erasmus. Van Gogh.
Multatuli, Anne Frank o.a. Bo
vendien blijken die dichters van
de verachting lang niet af
maal nachtegalen te zijn, lang
niet.
De inleiding tot deze bloemle
zing is een buitengewoon aar
dig essay waarin de samenstel
ler als Nederlander de waarden
en onwaarden van dit land heel
scherp heeft afgewogen en ook
pienter de ondergronden van al
die boosaardigheid heeft opge
dolven.
klok is geaccepteerd. In dat beeld
past echter allerminst de „comic".
de Amerikaanse strip, waarop de
Pop art een zo grote invloed heeft
gehad.
Beek heeft zyn eigen visie: het
woord is afkomstig van de Britse
artiest Richard Hamilton, die op een
expositie in Londen zyn inmiddels
vermaarde zwaar gespierde super
man-met-lolly-onder-de-arm toonde
Op die lolly staat: pop. De uitvinder
zou dus een Engelsman zyn, maar
de popkunst is Amerikaans. De eerste
zuiver Amerikaanse kunstuiting, die
I overal ter wereld navolging heeft ge
vonden. aldus de Duitse expert.
Dat een op het zichtbare, op de
omgeving gerichte kunst, juist in
Amerika opgang deed, is vanzelf
sprekend. De Amerikaanse „consum-
tiemaatschappij" benutte de Pop art
al snel voor reclamedoeleinden, voor
tydschriftopmaak, voor de mode. De
uitbundige kunstvorm paste bij de
schreeuwende comics, de langbenige
vrouwtjesspionnen en de superman
nen. En de verspreiding ging snel.
passend in de industriële maatschap
pij. Grafieken van Warhol en Lich
tenstein werden in eerste oplage 300
keer afgedrukt. Van Picasso en Cha
gall zijn nooit meer dan zo'n 75
eerste afdrukken als legitiem en ori
gineel geaccepteerd.
Pop vindt zijn onderwerpen in race- j tende „cultuur" heeft een kunstuiting
banen en filmsterrenverering Er is blykbaar zijn doel verloren. „Zoals
een zekere relatie met de wereld van het kubisme slechts een periode van
de hippies of. wat algemener, een zo'n acht of tien jaar had. waarin
j beïnvloeding van de wereld waarin j het volop bloeide, zo is misschien
de jeugd verkeert. Eenmaal onder- ook na tien jaar de popkunst over
j deel geworden van zo'n veelomvat- j het zenit heen en aan het ondergaan
aldus Beek. Symptomen ervan zijn
op de expositie zelf te vinden: de
eerste vervalsingen van pop-meester
werken. Pop is klassiek geworden,
schreef een enthousiaste Duitse cri
ticus.
WTM TIMMERS
Zomerschoen
Komend seizoen zullen veel schoen
fabrikanten het weer zoeken in
combinaties van twee of meer kleu
ren. Voorspeld wordt dat vooral de
combinaties rood-zwart, zwart-wit j
en kastanjebruin-wit het goed zullen
doen. Bij de materialen verwacht j
men veel kreukellak.
Allen Jones„ICARUS"
(litografie in zes kleuren
HAAG (GPD) Na driekwart eeuw gaat de Biënnale
netië een totaal ander karakter krijgen. De Biennale is
uien wereldtentoonstelling geweestwaaraan vele lan
dingen toonden die op dat moment geacht werden het
e artistieke prestige te kunnen opleveren. De expositie
J oral een showroom voor de internationale kunsthandel,
1 usea en grote verzamelaars.
l« ren prijzen aan verbonden,
9*een profitabele manier de
arde beïnvloedden van het
li an de bekroonde kunste-
isi an de manier, waarop die
gen tot stand kwamen, is al
fdokterd. Toch moest in 1968
met veel vertoon van mili-
cht beschermd worden te-
n lfestaties, waarmee een veel
nande kritiek op de Bienna-
geuit. De Italiaanse organi-
beijveren zich nu, aan alle
de opponente te voldoen,
tenheid van de 35ste Bien-
deze zomer moet worden
J zullen geen prijzen wor
dend. De gehele manifesta-
onderwerp hebben de ont-
Jg. die van het afzonderlijke,
Uns t voor werp leidt tot een
g i vormgeving die betrekking
het gehele leefmilieu.
«torische tentoonstelling zal
2 Wikkeling uelichten aan de
materiaal over het Rus
sische constructivisme in de jaren
twintig, over de stijl en over het
Baunaus.
Drie exposities met een ex
perimenteel karakter zullen betrek
king hebben op multiples (kunst
werken in oplagen en de problemen
van de reproduktie; op de compu
ter en de problemen van de artis
tieke programmering, op audiovisue
le communicatie. Drie andere expo
sities zullen op utilitaire toe
passingen van de kust slaan.
Veertig buitenlandse en tien Ita
liaanse kunstenaars zullen in Vene
tië werken maken, die tot de exposi
tie zullen behoren. De landen, die
op het terrein van de Biennale eigen
paviljoens bezitten, zullen hun bij
drage een werkplaats-karakter ge
ven of op een andere manier met
dingen komen, die samenhangen
met het gestelde onderwerp.
De traditionele. pompeuze en
schilderachtige opening van deze
wereldtentoonstelling is afgeschaft
De diverse paviljoens zullen In de rische expositie zal in mei worden i samenspraak van kunstenaars, criti- seerd Gedurende het Biennalesei-
loop van mei en juni, naar gelang de geopend. In april of mei zal een con- I ci en culturele organisatoren In ok- I zoen zullen voorts muziek-, toneel
werkzaamheden zijn gevorderd, ge-ferentie voor Jonge kunstenaars tober zullen speciale manifestaties j en filmevenementen plaatsvinden,
woon worden opengesteld. De histo- plaatsvinden en in november een voor kinderen worden georgani- i Voor de Venetianen was de Bien-
(.Door Jan H. de Groot)
ARNHEM (GPD) „In En
geland weet niemand iets van
de verzetsliteratuur en de clan
destiene uitgaven die in Neder
land tydens de bezetting onder
het Duitse naziregiem in de ja
ren '40-'45 zyn verschenen en
verspreid."
Aldus luidde de inleiding van
een gesprek met miss A. E. C.
Simoni <M.A.>. wetenschappe
lijk assistente aan het British
Museum die in het voorjaar
van 1969 ons land bezocht met
de opdracht materiaal te ver
zamelen voor een tentoonstel
ling van Nederlandse clan
destiene uitgaven en verzetslite
ratuur die dit voorjaar in het
British Museum te Londen zal
worden georganiseerd.
Miss Simoni spreekt uitste
kend Nederlands en dat maakte
de ontmoeting met mensen bU
de pers betreffende instellingen
en bij particuliere verzame
laars gemakkelijk. Zij reisde
naar het Bureau voor oorlogs
documentatie te Amsterdam en
kreeg een uitgebreide lyst van
adressen.
De uitgeverij „De bezige bij"
was een machtige bron; deze
verschafte haar veel materiaal.
Ook het Letterkundig Museum
in Den Haag bewees haar goe
de diensten. In Arnhem had ik
een langdurig onderhoud met
haar, dat resulteerde in een
collectie duplicaten uit mijn
verzamelingen' en exemplaren
van eigen clandestiene uitgaven.
Miss Simoni was verbaasd over
de verscheidenheid en de om
vangrijkheid van illegale publi
caties die onder het oog van de
vijand uit onze vaderlandse per
sen zyn gerold en langs allerlei
ondergrondse wegen verspreid.
Er is, naar men aanneemt in
geen enkel bezet land tijdens de
oorlog '40-'45 zoveel en zo intens
gewerkt aan de vervaardiging
en verspreiding van clandestie
ne uitgaven als in Nederland.
Een keurig gedrukte folder die
het British Museum voor het
expositie-seizoen 1970 uitgaf in
troduceert deze tentoonstelling
die van 6 maart tot 26 mei
wordt gehouden, juist nu Neder
land dit jaar zijn kwart eeuw
geleden herwonnen vrijheid her
denkt.
nale tot dusver net zoiets als een
casino: een toeristische attractie
waar de plaatselijke bevolking klan
dizie mee won, maar niet als consu
ment mee te maken had. De opzet
is. dat de tentoonstelling voortaan
een groot cultureel volksfeest zal
zijn. In hoever men dit kan vere
nigen met de medewerking van tien
tallen andere landen, die over hun
middelen voor de Biennale niet kun
nen beschikken ten behoeve van een
locaal volksfeest ver weg. zal nog
moeten blijken.
Nederland is van de eerste Bien
nale, in 1895, af van de partij ge
weest. Alleen in de jaren 1901, 1903,
1912 en 1942 hebben wy verstek la
ten gaan. Ons land beschikt in de
Biennale- tuin over een eigen, door
de architect Rietveld ontworpen pa
viljoen. Hier zyn .xposities gehou
den. die duideiyke resultaten hebben
opgeleverd niet alleen in de vorm
van bekroningen, maar ook wat de
bekendheid van Nederlandse kun
stenaars in de wereld betreft. In dat
opzicht waren de vóórbezichtigings-
dagen, met de daarop aansluitende
officiële opening, feiteiyk beslissend.
Tydens deze dagen kwam de wereld-
pers kennis nemen van de Bienna-
le. Dan ook functioneerde de ten-
I toonstelling als een beurs voor de
I muaea, de handel en de verzamelaars.
