n de hongerwinter 1944-1945
stierven 16.000 Nederlanders
Belangrijke ontdekking
op kankergebied
Koude,
honger,
uitputting
Sog maar 25 jaar geleden
DOOD IN DE
SCHOENEN
ZATERDAG 17 JANUARI 1970
LEIDSCH DAGBLAD
PAGINA 13
)e langste winter! Dat was voor drieëneenhalf mil-
n Nederlanders de winter van 25 jaar geleden. De honger-
oter van 1944'45.
6 juni 1944 waren de geallieer-
egers in Frankrijk geland op het
ereiland Contentin, het westelijk
van Normandië. Na 6 weken
dit bruggehoofd zo sterk, dat
Iritse en Amerikaanse troepen uit
breken. Een (vernietigings)
volgde, waarin de Duitse legers
van de zwaarste nederlagen uit
je wereldoordlog leden. Hun af
stortte in en in een enorm hoog
o werden grote gebieden van
ikrijk bevrijd. Op 24 augustus
Parijs in geallieerde handen, op
ptember Brussel en een dag la-
Duits spoorwegpersoneel werd naar
ons land gedirigeerd om het vervoer
per rail een beetje op gang te bren
gen. Maar daarvoor was elektrische
stroom nodig; kolen moesten uit
Duitsland komen, omdat de Limburg
se mijnen in geallieerde handen wa
ren.
Kolen waren echter ook nodig om
het openbare leven in bezet Neder
land op gang te houden. Vooral voor
de centrale keukens, waarvan de
meeste Nederlanders spoedig hun
warme maaltijd moesten betrekken.
Maar ook voor de ziekenhuizen, de
sen woonden. Deze drie provincies
waren in hoofdzaak aangewezen op
de oostelijke en noordelijke provin
cies, maar het graan en de aardap
pels die hier lagen, mochten als
strafmaatregel tegen de spoorweg
staking van de Duitsers niet worden
vervoerd. De gevolgen waren ontzet
tend. ook nadat de Duitsers op 8 no
vember deze verordening introkken
Te laat
Wel kwam de voedselaanvoer begin
december uit de oostelijke en noor
delijke provincies moeizaam op gang.
maar het was te laat, want twee da
gen voor kerst sloeg de winter toe.
Het IJsselmeer vroor dicht. De aan
voer stond stil en de strenge vorst
Karei Woud schreef in zijn
illegaal uitgegeven keuken-
krabbels".,JHj die de
dood in zijn schoenen heeft,
of misschien met bevroren
tenen of oedeem-voeten
rondloopt is niet veel meer.
Maar hij gaat tiaar de keu
ken. Want je kunt die hap
niet missen, ook al zijn het
misschien bittere gedachten
die zich mengen met het
weezoete der suikerbieten.
Sommigen, schamel maar
verbeten, houden zich recht,
maar anderen is de last te
zwaar geworden. Ook zij
moeten de kleine honger
tocht maken en ook de
jeugd; kinderen met gezich
ten als oude mannen die
naast hen staan. De eenza
men die alleen hun eigen
potje komen halen en het
gulzig opslobberen. Terwijl
sommigen in stompe moede
loosheid berusten en ande
ren geen verweer meer be
zitten dan een uitgesponnen
wederzijds beklag, zijn er
ook diegenen die in alle
omstandigheden en ook in
de diepste nood hun even
wicht bewaren en gelijk
blijven aan zichzelf
f 5
Arie Klein speelde
1000ste wedstrijd
DEN HAAG <ANP> —„Ik had er
twee jaar geleden al mee willen stop
pen. Maar ze vroegen me toen er
ïuog een tijdje mee door te gaan.
Dat heb ik gedaan, maar toch zou
ik willen, dat deze wedstrijd, myn
duizendste, ook mijn laatste is".
Met deze woorden kondigde de
veelvoudige ijshockey-international
Alle Klein :39) gisteravond in Den
Haag zijn afscheid van de wedstrijd
sport aan.
Arie Klein heeft zijn carrière niet
met een overwinning van Hys kun
nen afsluiten. Tegen de Canadese
van honger, kou en uitputting. Vaak
was zo'n dagenlange tocht tevergeefs
en werd vlak voor men thuis was het
bemachtigde voedsel in beslag geno
men door Duitse soldaten of hun
handlangers.
Velen keerden terug met hun
handkar waarop alleen een overle
den familielid verstijfd lag. Soms bleef
een fiets of kar ergens langs de
weg liggen. Dan was de man of jon
gen die erbij hoorde bij een razzia
opgepakt. Want de bezetters bleven
arresteren, terechtstellen of hielden
drijfjachten om aan arbeidskrachten
te komen.
Razzias
Eind 1944 werd in Rotterdam een
grote razzia gehouden. Voor dag en
dauw werden hele stadwijken door
Duitse militairen afgesloten. Huis
aan huis werden pamfletten ver
spreid, waarop het bevel stond dat
alle jongens en mannen van 17 tot
40 jaar zich moesten melden. De buit
was groot: 50.000 totaal verraste Rot
terdammers werden afgevoerd.
Het bleef niet bij Rotterdam al
leen. Ook in Apeldoorn, Dordrecht,
Delft, Haarlem, Alkmaar, in het
Westland, in Den Haag. op Texel, in
Friesland, op Goeree-Overflakkee en
in de Noordoostpolder, overal werden
razzia's gehouden. In totaal werden
in de wintermaanden meer dan
120.000 mannen en jongens door de
Duitsers opgepakt, van wie de mees
ten slecht gehuisvest en slecht gevoed
werden gedwongen te werken aan mi
litaire objecten, als loopgraven,
luchtafweerstellingen en tankgrach
ten, in het oosten van het land of in
Duitsland.
Zwarte handel
Op de zwarte markt bloeide
de handel. Een mud tarwe kostte van
f2000,- tot f4000,-; een zelfde hoe
veelheid cokes f400,-. Een pond zout
f25,-, een appel f 12,50, een brood
f60,- een sigaret van f 1,50 (Belgi
sche shag) tot f3,- (Consi) per stuk.
Volwassenen en kinderen bedelden
langs de huizen om aardappelschil
len. Veelal zonder succes, omdat de
meesten de aardappelen in de schil
kookten om zo weinig mogelijk ver
loren te laten gaan. Om de etens-
ketels van de centrale keukens te mo
gen schoonmaken werd gevochten.
Hout om de doden te begraven
was er niet meer. In kartonnen kis
ten werden de overledenen naar hun
laatste rustplaats gebracht, waarna
in vele gevallen de kist weer mee
teruggenomen werd. Naast de grote
hongertochten over de Veluwe en
naar de Wieringermeer waren er de
kleine niet minder verschrikkelijke
hongertochten door de steden. Wan
neer de duizenden door de stille
straten gingen, met hun plannetjes
en emmers om wat schamel wee-zoet
voer te halen. De deerniswekkende
trieste tochten naar de centrale keu
kens, waar duizenden in lange rijen
wachtten. Tot zy aan de beurt wa
ren: een knip in hun kaart en een
kwak in hun pannetje kregen. Een
Zó groot was de honger, dat
kinderen die met een pannetje
stinkende pulp op weg naar huis
waren, onderweg alvast aan de
inhoud begonnen.
halve liter suikerbietsoep met kool
bladeren een paar happen misse
lijk makende brei, en dan weer de
trieste gang naar huis.
Als vroeger
Steden stonden dor en stil in ver
laten watervlakten. Grauwe huizen-
massa's met donkere straten waar
honger heerste. Het was zoals de
schoolmeesters het wel eens hadden
verteld. Over vroeger. Honderden ja
ren geleden, toen hongersnood heers
te in belegerde steden en vestingen.
Wij hadden het erg gevonden, maar
twee- driehonderd jaar is lang gele
den.
Te lang. Er waren daarna genera
ties geboren en opgegroeid die aten
en dronken en daarna meer nieuwe
generaties, die meer en beter aten en
dronken, in een overdadig land waar
fruit, vis en groente op de mestvaalt
geworpen en vernietigd werden.
De tijd was driehonderd jaar te
ruggedraaid die langste winter. Na
eeuwen waren de grote vyanden
van de mensheid en bondgenoten
van de oorlog teruggekeerd: de hon-
ger-oedeem, de hongersnood en de
hongerdood.
militairen, die niet ten onrechte de
naam „Rebels" voerden, leden de
Hagenaars een nederlaag met 6—7.
Bobslee De Italiaanse bosleeër
Andrea demente (27) is gisteren in
een ziekenhuis in Turijn overleden.
Clementa had donderdag tijdens de
training voor het Italiaanse kam
pioenschap viermans bob in Cervi-
nia by een ongeluk ernstige verwon
dingen aan het hoofd opgelopen.
Voetbal De Engelse voetbal lea
gue en de vereniging van beroeps
voetballers zyn het eens geworden
over pensioenplan voor spelers op 35-
jarige leeftyd. Uitvoering hangt af
van de goedkeuring van de clubs, de
spelers en de voetbalbond. Een der
punten is .dat voor transferbedra
gen een heffing wordt ingevoerd om
de pensioenpremies te betalen, die
naar schatting in totaal een half
miljoen pond per jaar zullen bedra
gen.
Voetbal Partizen Begrado en
Spartak Trnava hebben geiykge-
speeld tydens een internationaal
toernooi in Mexico stad. 1—1. In het
Axtekenstadion zagen 30.000
schouwers twee minuten voor tyd de
gespannen spelers na een vry ver
bitterd voetbal-gevecht letterlyk op
de vuist gaan na een forse overtre
ding. Drie spelers werden uit het
veld gestuurd.
(Van onze medische medewerker
dr. J. Kater)
Een groep onderzoekers aan de
universiteit van Oklahoma heeft
virus-achtige partikels geïsoleerd
uit longkankergezwellen bij de
mens. Bovendien hebben zij met
deze partikels kwaadaardige
nieuwvorming in menselijke
weefselcultures verwekt, die sterk
gelijken op de kankercellen
waaruit deze partikels afkomstig
waren.
Deze belangryke en opzienbarende
mededeling sierde onlangs de front-
I pagina van Medical News-Tribune.
zy wyst opnieuw in de richting van
i een virus als mogeiyke oorzaak van
j deze soort kankerziekte, zoals dit
onder anderen reeds voor de zoge
noemde burkitt-gezwellen vrywel
algemeen wordt aanvaard.
Het onderzoek by longkanker in
deze richting is al verder gegaan
en men heeft ook reeds aan kun
nen tonen dat de partikels immu
nologische reacties verwekken, die
voor deze „infectieuze" invloed spe
cifiek en typisch zyn. Dit bleek zo
wel by proefdieren, als by pa
tiënten die aan deze zelfde ziekte iy-
den, terwyl de immunologische
reactie niet optrad bij normale per
sonen en bij patiënten die aan een
andere vorm van kankerziekte lijden
Op de jongste byeenkomst van de
Amerikaanse federatie voor klinisch
onderzoek in Chicago is dit alles door
dr. John Mohr, dr. E. R. Rhoades en
enkele hunner medewerkers in een
gezameniyke voordracht uiteengezet.
Daarby wezen deze onderzoekers er
op dat dit de eerste maal is dat men
een virusachtig lichaam uit een
menseiyk kankergezwel heeft geïso
leerd waarmee opnieuw menselyke
weefselcultuur-cellen kunnen worden
„besmet".
De ontdekking werd vry on
verwacht gedaan tydens een onder
zoek over de ultrastructuur van weef-
selcellen die afkomstig waren van
vier patiënten die aan deze longkan
kercellen leden en by wie een stuk
je gezwel-weefsel was verwyderd.
In de celkernen vond men. met be
hulp van een ultramicroscoop,
partikels met een doorsnede van 350-
425 angstroem. Het karakter van de
ze partikels wees erop dat zy een
„virus-achtig" organisme zouden
zyn. Om dit verder na te gaan heb
ben de onderzoekers door filtratie
alle cellen, die uit de gezwellen af
komstig waren, weg-gefiltreerd en
met de hieruit verkregen vloeistof,
op de vyfde dag nadat deze was in
gespoten, al cel-reacties waargeno
men. Daarby werden dan de typi
sche afwykingen van het oorspron-
kelyke longkankergezwel gevonden
In het volgend stadium van het on
derzoek spoten zy by schapen (on
der de huid of in de buikholte) een
dergelyke gefiltreerde vloeistof in,
welke tevoren zevenmaal door een
weefselkweek was gepasseerd, zon
der dat daardoor later gezwellen op
traden. Van veel belang waren ook
de onderzoekingen over de remmen
de invloed op de eigenschappen van
witte bloedlichaampjes. Deze nieuwe
vondst zal misschien beslissend zyn
voor de uiteindelyke oplossing van
het longkankerprobleem.
Toch hoeft deze virale infec
tie niet te betekenen dat daarmee
alle andere tot nu toe gevonden me
de-oorzaken op eens onbelangryk zyn
geworden en een foutief denkbeeld
waren. De invloed van byvoorbeeld
overmatig sigarettenroken is hier
door allerminst uitgeschakeld, even
als de rol die de erfelyke aan-
leg en andere tot nu toe bekende
factoren by het ontstaan van long
kanker spelen. De oude uitspraak
van Pasteur: „le grain et le terrain"
blyft onverminderd gelden en de
schadelyke invloed van het roken op
de weefselcellen kan deze heel goed
byzonder gevoelig hebben gemaakt
voor de virus-infectie en haar ge
volgen. Een bewys hiervoor is im
mers dat een dergeiyk virus overal
voorkomt en iedereen eventueel kan
besmetten, terwyl slechts een klein
aantal mensen longkanker krygt.
Maar als er inderdaad met zeker
heid wordt bevestigd dat de ontdek
king in Oklahoma juist is, wordt
hierdoor de weg geopend om long
kanker langs andere wegen te be-
stryden en te genezen dan er tot
nu toe ten dienste stonden.
Het populaire noodkacheltje.
r„.. Dezelfde dag werd de
th-Nederlandse grens bereikt,
i 5 september werd Maastricht
Amerikanen bevryd en
in Oost-zeeuws-vlaaderen de
driekleur.
de sensationele opmars was
een paar weken vastgelopen.
van de mensen die
bezet Nederland leefden en
ilpfiseptember („dolle dinsdag")
i bloemen en vlaggen langs we-
straten hadden gestaan om
■Prflders te verwelkomen.
mende nood
idag 17 september leefde de
weer op, toen Operatie Market
talaam voor een plan om met
tódingstroepen de bruggen by
Veghel, Grave, Nymegen en
te veroveren, zodat het Brit-
leger vanuit het zuiden een
opmars kon maken, richting
■Westelijk Nederland. Market
n mislukte, op 26 spetember
n de laatste soldaten benoor-
Rijn teruggetrokken. Het be-
ie dat ons land ten noorden van
ole rivieren tot mei 1945 onder
bezetting zou moeten leven,
as voor het westen een ramp.
nood in de grote steden steeg
|ks. Duizenden stierven van
f en koude, uitputting en niet
i (rijden ziekten. De terreur van
1 «te wreder optredende bezet-
f&cht kwam tot uitdrukking in
deportaties en terechtstel-
Oorwegstaking
Nederlandse regering in Lon-
W bij het begin van de Opera-
Met Garden de Nederlandse
'egen opgeroepen het werk te
LEen oproep, die vrywel over-
tö opgevolgd. Het personeel
onder in de verwachting dat
tog met een paar weken wel
Izou zyn.
de Duitse bezettingsmacht
feze staking een harde klap.
bakkers en voor de huizen. De gas
fabrieken en elektriciteitscentrales
hadden evenmin als de meeste Ne
derlanders voorraden Door gebrek
aan kolen werden in oktober en no
vember 1944 byna alle leveranties
aan particulieren gestaakt, zodat by
na niemand van dat moment gas om
te koken en elektriciteit voor licht of
verwarming meer had.
Binnen een paar weken was er
brandstof-nood.
Bomen, struiken, brugleuningen,
luiken van winkels, zand- en pekel-
zoutbakken, alles werd gesloopt dooi
de op brandstof jagende bevolking. De
houten bokken-bestrating tussen de
tranrails was overal binnen enkele
uren verdwenen. Langs de spoorrails,
by rangeerterreinen, by gas- en elek
triciteitscentrales werd de grond
omgewoeld door brandstof zoekende
mensen. Leegstaande huizen er
stonden vooral in Amsterdam veel
woningen leeg van weggevoerde jood
se landgenoten werden in korte
tyd gesloopt. Ramen, kasten, vloeren,
balken, trappen, alles werd eruit ge
haald, waarby verschillenden de dood
vonden, wanneer een huis tydens het
onvakkundig slopen instortte.
ioodkachel tje
Er werden allerlei kookapparaten
uitgevonden, die alle één ding ge
meen hadden: zo zuinig mogelyk sto
ken. Het noodkacheltje was byzonder
populair. Het gaf weliswaar geen
warmte, maar met een paar stukjes
hout kon men voedsel koken. Er
moest wel gewaakt worden dat het
vuur niet uitging, wat nog al eens
voorkwam, want lucifers waren alleen
te koop in de zwarte handel: vooi
f 12.50 per pak.
Gewerkt werd er byna niet meer.
Iedereen was op jacht naar eten en
brandstof. Met de dag werd de toe
stand nypender. Vooral in de steden
in Noord- en Zuid-Holland en
Utrecht, waar zo'n 3.5 miljoen men
Zelfs de kok van de centrale
keuken was tot op het bot verr
magerd.
De hongertochten van de steden
naar het platteland waren in volle
gang. Dagenlang liepen vooral de
vrouwen en kinderen de mannen
waren ondergedoken of weggevoerd
met wrakke fietsen zonder banden
en gammel karretjes door sneeuw,
ijzel en felle koude. Voettochten van
b.v. Rotterdam naar de Wieringer
meer, Overyssel en Drente waren
niets byzonders. Er werd van alles
geruild. Trouwringen voor bonen la
kens en slopen voor een paar pond
tarwe, juwelen voor aardappelen.
Honderden stierven op deze tochten
waardobr ook het front verstarde,
maakte de hongerwinter tot een feit.
In december 1944 moest iedereen
die niets meer in voorraad had, in
leven trachten te blyven op 150 gram
zeer slecht brood per dag en 1 kilo
gram aardappelen in de week.
Soms waren er nog wat magere
kaas. suiker, vlees en erwten te krij
gen, maar vaak ook stonden duizen
den hongerigen urenlang tevergeefs
in lange ryen voor de winkels. Twee
maanden later wachtten hele fa
milies elkaar aflossend uren
en uren in de bittere koude voor hun
karige broodrantsoen. Kaas, vlees
suiker en erwten waren toen al lang
niet meer te krygen.
Toen de aanvoer geheel stilstond,
daalde het voedselrantsoen tot 500
calorieën (2400 is normaal) en dit
bleef zo tot de bevryding in mei.
Miljoenen leefden van bloembollen
en suikerbieten, waarop vooral in de
Haarlemmer- en Wieringermeer
jacht werd gemaakt.
Hongertochten
