m
Ik was helemaal
geen spion
M05K0U
BERLON
WARSCHAU
KAMP
PAT MA
door GERALD BROOKE
DANK
BESLISSEND
VAKANTIEREIS
VERBERGEN
ETENTJE
PAGINA 10
LEIDSCH DAGBLAD
ZATERDAG 25 OKTOBER
BARBARA
GERALD
22 JULI 1965: Gerald Brooke, een Engelse leraar staat in
de Sowjet-Unie terecht op beschuldiging van agitatie en pro
paganda tegen het volk van de USSR. Hij wordt veroordeeld
tot één Jaar gevangenisstraf en vier jaar werkkamp.
APRIL 1969: De affaire Brooke haalt opnieuw de voor
pagina's. Berichten over de slechte behandeling, die de leraar
krijgt in het Potmakamp <„kamp van de duisternis''^ vierhonderd
kilometer ten zuidoosten van Moskou wekken de verontwaardi
ging van zijn landgenoten.
MEI 1969: De geruchten over vry lating van Brooke worden
■•sterker. Londen zou eindelijk hebben ingestemd met een „ruil":
Brooke tegen het Russische spionnenechtpaar Peter en Helen
Kroger, dat in Engeland gevangen zit.
24 JULI 1969 Toch nog overwacht wordt Brooke op een
vliegtuig naar Londen gezet. Acht maanden voor de voltooiing
van zijn straf is hij een vrij man.
OKTOBER 1969: Gerald Brooke: ..Het publiek heeft er recht
op precies te weten wat er nu precies is gebeurd en welke ge
beurtenissen hebben geleid tot mijn arrestatie en berechting.
Ik. en niemand anders, moet het antwoord geven op de vraag.
Brooke tijdens zijn studietijd in Mos
kou, toen hij zijn ideeën over de Sowjet- die da«elU*s werd gesteld: ..Gerald Brooke, was je nu spion
Unie begon te vormen.
of niet?"
„IK ZAL DE WAARHEID UIT DE DOEKEN doen, omdat
het afgelopen moet zijn met de geruchten, met halve waarhe
den, leugens en klinkklare fantasie. Ik zal verslag doen van
mijn ervaringen in de Sowjet-Unie in de hoop dat daarmee het
„dossier-Brooke" kan worden afgesloten.
BU mijn arrestatie had ik belas
tende documenten in mijn bezit,
gecodeerde berichten van een
Engelse ondergronds werkende, an
ti-communistische organisatie, die
luistert naar de initialen NTS deze
documenten waren verborgen in het
kaft van een foto-album en in de be
kleding van mfjn koffer. Op grond
van dit materiaal werd ik veroor
deeld. Ik had mij schuldig gemaakt
aan spionage-activiteiten heette het.
Ik heb dit altijd ontkend en dat zal
ik blijven doen. Ik had geen andere
bedoeling dan de burgers van de
Sowjet-Unie kennis te laten nemen
van politieke overtuigingen, die in
het Westen openlijk kunnen worden
uitgesproken.
Ik heb nimmer contact gehad met
een geheime dienst. Niet met die van
Engeland, ook niet met die van welk
land dan ook. Dat wil overigens niet
zeggen, dat de NTS mij niet had
voorbereid op mijn „missie" naar de
Sowjet-Unie. Ik kreeg bepaalde les
sen en raadgevingen, die ook worden
gegeven aan „echte" spionnen. Als
mijn woorden niet waren verdraaid,
dan had men hier in 't Westen kun
nen vernemen, dat ik maar een be
doeling had met myn werk voor de
NTS: meewerken aan een verbete
ring van de verstandhouding tussen
Oost en West. Maar laat ik hier aan
toevoegen, dat ik niemand ook maar
het minste verwijt maak voor de
moeilijkheden en ontberingen, die ik
vier jaar lang heb ondervonden. Ik
heb alles aan mijzelf te wijten. Ik
wil, dat iedereen dat goed in zijn
hoofd pj^nt.
Ik dank God op mijn blote knieën
dat ik weer vrij ben. Ik wist dat
de Russische autoriteiten een
nieuw proces tegen mij voorbereid
den. De Russische geheime dienst
de KGB had laten doorschemeren
dat dit tweede proces mij opnieuw
voor Jaren achter de tralies zou
brengen. En u kunt zich voorstellen
hoe ik mi) voelde toen ik plotseling
op transport naar Moskou werd ge
zet. Bestemming Lofortowo-gevange-
nis. Toen ik, na aankomst, de simpe
le mededeling kreeg dat ik zou wor
den geruild voor het echtpaar Kro
ger, dat al sinds 1961 in Engelse ge
vangenschap verkeerde, duurde het
•en paar minuten voor de waarheid
tot mij doordrong, voor ik besefte,
dat het niet de een of andere smoes
was van de KGB om myn geest ka
pot te krygen.
Maar laat ik de dingen chronolo
gisch vertellen. Laat ik helemaal by
het begin beginnen:
„Ik werd geboren op 13 Juli 1938,
in een klein huisje in Sheffield. Als
enig kind wilden myn ouders my de
best mogeiyke opleiding geven en
daarom ging ik naar het gymnasium.
Vanaf dat moment dateert myn be
langstelling voor Rusland en het
Russische volk en ik begon de Rus
sische taal te bestuderen. Na myn
gymnasium zette ik myn studie in de
Russische taal- en letterkunde op
universitair niveau voort en in 1959
vertrok ik naar Moskou om myn
kennis te vervolmaken. Tot dat mo
ment had ik nog maar weinig nage
dacht over het communisme, maar
dat veranderde tydens mijn verblyf
aan de universiteit van Moskou. Ik
besefte hoe ik met al myn lichaams
vezels hing aan de idealen van de
Westerse democratie en ik voelde
medeiyden met het sympathieke
volk van Rusland, dat vastgespy-
kerd was aan een politiek systeem
waarin geen plaats is voor vryheid.
Tegeiykertyd vroeg ik my af wat ik,
een eenvoudig Engels student, zou
kunnen doen om die erbarmelyke si
tuatie te veranderen. Een gevoel van
machteloosheid maakte zich van my
meester, want wat kon ik doen? De
gedachte aan spionage was verre
van my en als ik er wel aan zou heb
ben gedacht, had ik het ongetwy-
feld onmiddellyk als absurd uit myn
j hersens gebannen."
T' oen, in de late herfst van 1963
ik was kortgeleden met Barba
ra getrouwd gebeurde er iets
j dat een beslissende invloed zou heb
ben op myn toekomst. Ik ontmoette
j toevallig een oude studievriend, een
i Engelsman die tegelyk met my col-
j leges liep in Moskou. We maakten
een afspraak voor een tweede ont-
moeting. Toen ik op de afgesproken
dag op ons punt van afspraak kwam,
zag ik tot myn verbazing dat myn
I vriend in gezelschap was van een
I kleine, nogal dikke man. Myn vriend
I stelde my voor aan „George" en
vertelde, dat hy een Rus was. We
besloten een hapje te gaan eten. Het
gesprek ging over culturele ontwik
kelingen in de Sowjet-Unie. Ik denk
dat onze lunch zo'n twee uur duurde
en ik moet zeggen dat ik „George"
sympathiek vond. Hij wist veel van
Rusland: bovendien was het fyn om
weer eens uitgebreid in het Russisch
te converseren. We maakten een
nieuwe afspraak voor de week daar
op. Het was by deze ontmoeting dat
„George" voor het eerst de naam
noemde van de NTS-organisatiede
„Narodno Trudovoi Sojoez." ver
taald „de beweging voor volk en
arbeid." „George" vertelde my dat
de NTS een illegale politieke organi
satie was, die tot doel had om het
communistische regime in de Sow
jet-Unie te vervangen door een de
mocratische staatsvorm.
Ik sprak met geen woord over
mijn ontmoeting met ..George", ook
Barbara liet ik onwetend, want ik
voelde dat iedere loslippigheid moei-
lykheden zou kunnen veroorzaken.
Veertien dagen later werden „Geor
ge" en ik het eens. Ik zou my aan
sluiten by de NTS en toen ik naar
huis liep, voelde ik my bly. Einde-
lyk kon ik dan iets doen voor het
Russische volk."
„In de zomermaanden van 1964
bemerkte ik, dat men my voorbe
reidde op myn eerste NTS-missie
naar Moskou. „George" gaf my in
structies over de codificering van na
men en adressen van Russische bur
gers, die ik zou moeten opzoeken. De
NTS werkte met het „phonetische
systeem," d.w.z. Russische woorden
vervangen door Engelse, die eenzelf
de klank hebben. Ook legde hy my
het systeem van „sleutelwoorden"
uit, waarmee ik Informatie, die my
zou worden verstrekt, zou kunnen
onthouden zonder myn geheugen al
te veel te moeten vermoeien, want
het maken van aantekeningen was er
natuurlijk niet by. Ik zou economi
sche, sociale en politieke gegevens
ingefluisterd krygen."
„Hoewel ik popelde van ongeduld
om aan het werk te kunnen gaan.
kwam van tyd tot tyd de twyfel by
me op. Ik twyfelde niet aan de goe
de bedoelingen van de NTS. maar
aan myzelf. Was ik wel geschikt
voor dit werk? Zou ik niet onmiddel
lyk door de mand vallen en door
myn gedrag de hele Russische gehei
me dienst achter my aan krygen?
Ik vertelde „George" over myn twy-
fels. Hy moest vooral niet denken
dat ik het „James Bond-type" was.
Hij legde my uit dat ik juist byzon-
der geschikt was voor dit werk, om
dat ik in geen enkel opzicht ver
dacht was.
Inmiddels had ik Barbara ook in
gelicht, d.w.z., ik had haar over
George ingelicht en over de NTS,
maar ik vertelde haar niet dat ik in-
gewyd was in de geheimen van de
codificering. Ik vertelde Barbara
dat de organisatie zich uitsluitend
bezighield met propaganda, dat was
ook myn mening. Ik zag de NTS niet
anders dan een propaganda-bewe-
ging, waaraan ik wilde meewerken
en waar ik niet rijk van zou worden,
integendeel, ik wist dat ik geen cent
voor myn werk zou krygen."
Inmiddels waren Barbara en ik
verhuisd naar ons huidige
adres: High wood Avenue, Finch-
ley, Londen. Ik was tevreden met
myn baan als leraar, vooral toen ik
opdracht kreeg o;n een reis naar
Moskou voor te bereiden, die een
groep leerlingen in de paasvakantie
van 1965 wilde maken. Ik vertelde
dat aan „George", die er zeer opge
togen over deed. Want deze reis was
de ideale kans om mijn eerste mis
sie naar de Sowjet-Unie te „dekken".
„George" gaf my de namen en
adressen van anti-communistische
kunstenaars en intellectuelen en hij
gaf my de opdracht in Rusland een
paar brieven te posten, brieven die
ongetwyfeld zouden worden gecen
sureerd als ze in Engeland op de
post zouden worden gedaan. „Geor
ge's" vrouw zourin mijn hemd twee
„verborgen zakken" naaien, waarin
ik de brieven naar Moskou moest
vervoeren"
Gerald Brooke met hemd
waarin de geheime zakken welke
dienden voor de illegale briefin-
voer in Rusland. Het hemd dat
door de vrouw van de geheim
zinnige „George" gemaakt werd.
„Misschien vraagt u zich af. waar
om lk helemaal niet informeer
de naar de inhoud van deze brieven,
waarom ik „George" voor honderd
procent vertrouwde, terwijl ik eigen-
lyk niets van hem afwist. Ik wist
zijn achternaam niet; ik wist niet
wat hij in Londen deed. waar hij
van bestond; ik wist zelfs zyn vaste
verblijfadres niet. Ik kan op die
vraag alleen maar antwoorden, dat
ik geen behoefte voelde aan nadere
informatie. Ik vertrouwde „George"
en daannee uit. Wy hadden dezelfde
denkbeelden over de toekomst van
de Sowjet-Unie en wy vonden el
kaar ook op andere punten van dis
cussie.
„Behalve het posten van brieven
vroeg „George" my ook twee pakjes
af te geven aan een zekere dr. Joeri
Nikolajewitsj Konstantinow. In het
ene pakje zat een fotoalbum met
stadsgezichten van Londen en por-
tretten van bekende Engelse en
Amerikaanse toneelactrices. Het an
dere pakje was een bruingekleurd
toilettasje met een bekleding
I van rose satyn. Tenslotte gaf ..Geor
ge" my een hoorbril, die ik ook aan
1 dr. Konstantinow moest overhandi
gen".
„Mijn ..schoolreisje" naar Moskou
zou een week voor eerste paasdag
beginnen en vlak voor het vertrek
had ik een belangryke ontmoeting
met „Georg'e'. We hadden afgespro
ken by een station van de onder
grondse. ..George" kwam me met
uitgestoken hand tegemoet en zei
me. dat zyn vrouw ons op de thee
verwachtte. Na een half uurtje
van theedrinken en nietszeggend ge
babbel nam George my mee naar
zyn werkkamer Hy gaf my het
hemd en wees me de twee zakken
onder elk armsgat een. Met het
hemd, nam ik de trein terug naar
Londen. Een paar dagen later gaf
George me het toilettasje, het foto
album, de hoorbril en zes brieven,
reeds geadresseerd en voorzien van
postzegels, wy namen afscheid en
hij verdween met een simpel „suc-
In kon deze dingen natuurlyk
niet voor myn vrouw verber-
gen en ik vertelde haar wat ik
ermee in Moskou ging doen. Ik ver-
t 4 zekerde haar dat ik niet meer was
dan een eenvoudig koeriertje van
een propaganda-organisatie. Ik ver
telde haar niet. dat er in de bekle
ding van de toilettas en in het kaft
van het fotoalbum bepaalde stukken
verborgen zaten, maar ik toon
de haar wel de zakken in het hemd
en daar schrok ze geweldig van"
„16 april was de dag van het ver
trek. Ik trok het hemd aan, stopte
In elk van de zaken drie brieven en
kleedde my verder als een onopval
lend toerist. Barbara en ik ontmoet
ten de leerlingen in de hal van het
station. Tot aan de Pools-Russische
grens voelde ik my opgewekt, ik
dacht eenvoudig niet aan de inhoud
Twee mannen die beiden
angdurig in Russische gevangen
schap verbleven, in een Londens
1aféBrooke links en rechts Alex
Dinces: een toast op de vrijheid
van myn bagage. Maar toen Rus
sische douane-ambtenaren voor pas
poortencontrole de trein binnenkwa
men, klopte my het hart in de keel.
Er gebeurde echter niets. Een et
maal nadat we Londen hadden ver
laten kwamen we by ons hotel in
Moskou aan. Ik had my voorgeno
men geen tijd te verliezen en zo spoe
dig mogelyk myn N.T.S. opdracht af
te werken. De moeilijkheid was dat
„George" my had opgedragen de
brieven in Leninsik Prospect te pos
ten, een wyk van Moskou op een paar
kilometer van het centrum. Wij gin
gen de stad in met de leerlingen; ik
had de brieven by me, ditmaal ge
woon opgeborgen in de binnenzak
van myn windjak".
„Wy gingen eerst naar het Rode
Plein. Ik was nu echt op van de
zenuwen. De brieven wogen zwaar als
stenen en ik had het gevoel dat iede
re politieman die ik tegenkwam, op
my stond te loeren. Voor het Bols-
joi-theater hield ik het niet langer
uit. Ik trok Barbara naar me toe en
fluisterde in haar oor: „Ik ga nu.
Tot straks in het hotel." Voordat ze
ook maar een woord kon uitbren
gen, was ik verdwenen Ik liep naar
het dichtstbijzijnde metro-station en
nam de trein naar de Leninski-wyk.
Eenmaal aangekomen liep ik zo on
opvallend mogelyk langs de huizen.
Ik postte de brieven stuk voor stuk,
één brief per bus, zoals my was
opgedragen. Het ging allemaal goed
en ik nam de trein terug naar het
centrum. Barbara kon wel huilen van
opluchting, toen ze me onze kamer
zag binnenkomen. Ze was erg bang
geweest".
„De volgende dag dacht ik er over
na hoe ik de rest van myn missie
moest voltooien. Ik besloot te begin
nen met het bezoek aan dr. Konstin-
tantinow. Ik had zyn adres Krope-
tinstraat, vlak by het Gorki-park.
„George" had me gewaarschuwd bij
zonder voorzichtig te ziln. De kans
was niet uitgesloten dat het huis van
Konstantinow zou worden bewaakt.
Ik besloot de volgende avond naar
hem toe te gaan".
„Konstantinow bleek niet thuis te
zyn en ik gaf de pakjes aan zyn
vrouw met de mededeling dat ze af
komstig waren van een zekere dr.
Hanstock. Mevrouw Konstantinow
deed niet in het minst verbaasd. Ze
scheen het de gewoonste zaak van de
wereld te vinden dat een totaal on
bekende Engelsman pakjes by haar
kwam afgeven. Ze vroeg niets".
Mevrouw Konstantinow bracht
me naar de metro en vroeg
myn naam. Ik zei dat ik Ger
ry Brown heette. Voordat ik instapte
nodigde ze ons uit voor een etentje
de volgende zondag. Ik zag niet in
waarom ik op die uitnodiging niet
zou ingaan en wy spraken af".
„Die zondag namen Barbara en ik
de metro naar het Gorkipark en wy
wandelden in de beste stemming naar
het huis van de familie Konstanti
now. Dr. Konstantinow verwelkomde
ons hartelijk en nam my onmiddel
lyk mee naar de zitkamer. Hy wilde
over de pakjes praten en vroeg my
waarom „George" een paar buiten
landse postzegels in het album had
gedaan. Ik vertelde hem dat „Geor
ge" dat waarschynlyk had gedaan
omdat hy wist dat dr Konstantinow
een verwoed verzamelaar was. Ver
volgens vroeg hy my het hoe en
waarom van het toilettasjes. Ik was
gesc
verbaasd en had geen antwoord) ,r?st<
die vraag. Ik mompelde iets vi lan
„Weet ik niet. Misschien zit er ie
voor u in." Zonder nog een woord |VaI'
zeggen pakte Konstantinow ei
schaar en knipte de kaft van het l t(>
to-album open. Er kwamen een js ?n 21
bedrukte velletjes en een bankbij leK
van vijftig roebel tevoorschijn. S va
„Op hetzelfde moment kwann jom
mevrouw Konstantinow en Barbai Jar<
de kamer binnen. Ze hadden bliij*sse'1
baar wat gepraat in de keukea da
nog voor een van ons iets kon zq ïaarf
gen, werd er op de deur geklopt. Ei Hit
stem riep: „doe open, politie! Sowje
Ik voelde de schrik aLs een hevi
pijn in myn lichaam omhoog schi 'en
ten. Daar zaten we Dr. Konstn ^ev<
tinov, de schaar waarmee hy zojia riet
de linnen bekleding van het toik 'n0^
tasje had opengeknipt nog in 3 1 zl3!
hand. zyn vrouw, die haar handen 1 ®e'e
stevig samenkneep, dat haar vinge *nlcc
wit werden. Barbara, lykbleek, en i ise v
We luisterden naar de geluiden
de voordeur. Er werd nog eens g< £*md'
klopt, harder ditmaal. Tien telle lian
later werd de deur van de zitkao»
opengegooid .Vier mannen met grü ïan
tnige gezichten stapten met zw« da
passen de kamer binnen. Er u ruit
geen twyfel mogelijk, DIT WAR£ ft 0<
MANNEN VAN DE RUSSISCï iever
GEHEIME DIENST. DE RF.Rrrrm
TE KGB.
Ogenschijnlijk zonder enige
tie van ons te nemen
nen ze de kamer te do<_
ken. Met getrainde vingers beUuL
ze alle voorwerpen, klopten opl
muren en de meubels. Eén van I)
gebood ons te zwijgen en ra
blijven zitten. Ik keek naar U
ra. Ze was doodsbang en naast 1
pijn van schrik kwam nu ook j
pijn van spijt in myn borat. 80
omdat ik haar hierin had geh®
Had ik niet onverantwoordelijk 1
handeld, had ik wel bij de NTS ij
gen gaan, of had ik er vanaf 1
ten zien omwille van Barbara?
Niemand zei een woord, eén j
de Russen filmde de kamer, allL
Het. gezoem van de camera was 1]
enige dat d« beklemmende stilte ij
brak. Plotseling verborg dr. Kom
tinow zyn gezicht in zijn hanL
„Wsio propala, wsio propalo", ml
pelde hy: „alles is verloren
Ze hadden natuurlyk het foto
bum en het toilettasje gevonL
Elke foto werd in de lengte^
breedte opgemeten; de toilettas L
kapotgescheurd. Er kwamen n_
brieven en documenten uit dan]
had verwacht. Tenslotte gingen
vier mannen in conferentie. Ze ct
verseerden fluisterend en keken 1
tyd tot tyd met strakke gezidi
in onze richting. We hoorden au»
remmen en portieren slaan. Eveni
ter kwamen nog eens drie maj
de kamer binnen. De telefoon rii™
de. Blijkbaar beschouwden zy onsu
een vette buit.
Dr. Konstantinow en ik mot
onze zakken leeghalen, de dames ha
handtassen Ik vroeg of ik naar he
toilet mocht. Dat mocht may
niet alleen. En dus was de laatst /-
kans op vernietiging van mijn dag
boek verkeken. Ik had het in mijl
binnenzak. Ze zouden het zeker vin
den. Er stonden namen in van con
tactadressen in Rusland; bovendiö ER
had ik er een paar foto's ingestopt
die ik moest afgeven. Ik hoopte h? ver
boek in de stortbak te kunnen leggen era
Het album, de brieven, foto's
documenten werden verpakt in grof ?i'
papier, dichtgebonden en met een 1
j 1 akstempel verzegeld. Ze hadden al-
J les gek genoeg kwam er een
soort van kalmte over me, een ee- M
voel van 't is gebeurd. Niets aan de
te doen. We zien wel wat er met'
ons gaat gebeuren Ik probeert a 1
de aandacht van Barbara te trekken,
maar ze keek strak voor zich uK F
Ze zat bewegenloos naast me es -!w
streelde zachtjes myn hand. De ge- i
dachte, dat ik haar hoogstwaarschi.m-
lyk in geen dagen zou zien, maakti
me wanhopig en toonde de onecht- "te
heid van myn kalmte aan. Ik hen m:
bly, dat ik toen niet besefte, dat wij |to1
jaren, in plaats van dagen van el- ton
kaar gescheiden zouden worden. ael
De eerste, die werd afgevoerd wm
Barbara. Een laatste kus bege- Ta
leid door twee Russen verliet
zonder iets te zeggen de kamer. I*
luisterde naar het klikken van haar
hakken Buiten startte een aut". ir
portieren sloegen dicht. Barbara wal te
weg! Vervolgens was nee myn beun W
Ze duwden my op de achterkant van 3
een grote zwarte „Volga" Links en rd
rechts van mij zetten zich twee be- 1
wakers. De chauffeur had blijkbaarf
haast. Ik keek naar buiten, naar diP"
voorbyschietende huizen van nachte-
lyk Moskou. Ik wist waar we naar
toe gingen. Waar anders heen, dan'
naar het hoofdkwartier van de KGB
het gevreesde „Loebjanka," waar'
Stalin duizenden gevangenen had
laten doodmartelen We namen w
zyingang. Twee mannen pakten mij
vast en we liepen een paar trappen
op. De deur waarvoor we stilhield#
had nummer 472. Ik werd ijskoud o
sloot myn ogen. Eén van myn be
geleiders prikte met een vinger m
myn rug. De deur ging open en
werd naar binnen geduwd
wordt vervolgd
Copyright LD/GPD
1
