D
|Spaanse griep" eiste meer doden
tan de eerste wereldoorlog
I
Twintig miljoen
slachtoffers
Vijftig jaar geleden:
55—;
m 9
i Gl
j
20-
Irl»
n
E Spaanse griep van 1918" kende geen
grenzen. Zij kwam als een dievegge in de
nacht, verlamde het leven in steden en
dorpen, landen en werelddelen,
bos. Zij bracht verwarring, angst, ontreddering, des-
lboll organiseerde de voedselvoorziening, legde de eco-
Beii nom*e Er was kruid, noch onkruid, tegen deze
ini i ziekte gewassen, geen dijk of wal tegen op te wer-
pen- Zij verspreidde zich met ongekende snelheid
en was in combinatie met o.a. longontsteking
7.6 dodelijk.
0 7.6 Artsen en specialisten stonden machteloos. „Het is
treurig nu medicus te zijn", zeiden ze. Slechts op
5.50- twee plekjes van de gehele aardbol heerste de influ-
»Ba enza want dat was het niet.
)~b3 Op St. Helena (1863 kilometer van het vasteland
5. Van Afrika) en op Samoa (3562 kilometer van
ei Zuid-Amerika verwijderd). Maar St. Helena werd
eenmeer beroemd omdat Napoleon er vijf jaar als ge-
9 11 vangene zat, en Samoa was al eeuwen lang een
paradijsje.
Toch had de wereld van vijftig jaar geleden meer
oog en oor voor de strijd in de loopgraven en de
wapenstilstand in november 1918 dan voor de
voortwoekerende oorlog tussen mens en virus.
Op 11 november 1918 vierde de mensheid feest toen
de Duitsers de wapenstilstand tekenden, onwetend
van de meedogenloze slag die nog woedde. Cana
dese soldaten stookten vreugdevuren aan de voet
van Nelsons beeld op Trafalgar Square in Londen,
in Rusland werd het communisme gevestigd. De
Duitse keizer vluchtte naar ons land en bleef daar,
ondanks de kreten van de premier van de zege
vierende natie Engeland, die brulde: „Wilhelm de
Tweede moet hangen"Lloyd George voelde
zich de winnaar, zoals Clemenceau in Frankrijk,
die de „vader van de overwinning" werd genoemd.
Maar de griep bleek de grootste overwinnaar öp en
ver buiten de slagvelden. Zij woedde in ieder land,
zelfs in niemandsland.
Toen de „Spaanse griepverdwenen was en de
verwoesting die zij had aangericht, bekend werd,
bleek dat de influenza in één jaar tijds meer slacht
offers had gemaakt dan de alles-verwoestende
vierjarige oorlog, waarin negen miljoen mensen
werden gedood. Twintig miljoen(!) mensen had
den in deze wereldepidemie hun leven gelaten.
Eén procent van de gehele wereldbevolking was
ten grave gedragen. Alleen al in een gezond land
als Zwitserland stierven 21.000 mensen van de twee
miljoen zieken; een aantal, groter dan de helft van
de bevolking van het bergland.
In Europa gingen 2.6 miljoen mensen ten onder. In
Azië 10 tot 15 miljoen. In het gebied van de Ama
zone werden hele gemeenschappen uitgeroeid. De
influenza-pandemie (algemene volksziekte), die
zich over hele continenten verbreidde, was de
grootste aanval op het leven van de mens, groter
dan welke pest-, pokken- of cholera-epidemie in
het verleden, zo menen geschiedschrijvers.
Met de „Spaanse verschrikking" voor ogen en re
gelmatig geconfronteerd met het feit, dat zelfs
milde influenza-epidemieën van matige omvang
steeds weer duizenden slachtoffers maken, heeft de
mensheid in de laatste veertig jaar front gemaakt
tegen deze bedreiging. Geleerden, vele medewer
kers in een netwerk van laboratoria van de Wereld
Gezondheidsorganisatie, alsmede vaccine-fabrikan
ten werken nauw samen in de strijd tegen de ver
wekker van de influenza. Sinds de isolering door
Shope in 1930 van het influenza-virus bij het var
ken, zijn grote vorderingen gemaakt. Men be
schikt nu over vaccins, die een zeer hoge bescher
mingsgraad geven. Maar nog weten de geleerden
niet, welke de verschrikkingen kunnen zijn van een
nieuwe algemene volksziekte, veroorzaakt door een
nieuwe virus-stam.
Griep en influenza is niet hetzelfde. De influenza
en haar complicaties waren de grote doders. Het
verkoudheidsverschijnsel, dat nu wel „griep" wordt
genoemd, was er een onschuldige plaaggeest bij. De
„Spaanse griep" was noch typisch Spaans, noch
griep. Maar er stierven in juli, augustus en septem
ber 1918 in ons land reeds 3225 mensen aan deze
ziekte, die in de laatste drie maanden van dat jaar
nog meedogenlozer toesloeg. In oktober 1918 wer
den 5506, in november 16.960 en in december van
datzelfde rampjaar 5321 mensen (in totaal vier pro
cent van de bevolking) ten grave gedragen. Door
de ziekte, die de overlevenden van toen, nu nog
met ontzag en angst: „de Spaanse griep van '18"
noemen.
W
5I
Gegevens o.a. ontleend aan „De Spaanse
griep" van '18 door A. C. de Gooyer. Een uit
gave van Philips-Duphar Nederland, die bij
de ontwikkeling van de vaccins tegen influen
za een belangrijke rol heeft gespeeld.
•mtB eerste bericht over de griep kwam uit Spanje. Het Engelse persbureau
Reuter verspreidde het op 27 mei 1918. Het telegram luidde:
.Madrid 28 mei: De koning, de minister-president en enkele ministers lijden
aan een geheimzinnige ziekte, die zich verspreid heeft over heel Spanje, en
^«Tdoor dertig procent van de bevolking is aangetast. Men beschouwt de ziekte niet
rfo/an ernstige aard".
n(berichtje stond ook in de Nederlandse
klslnten, ergens bij een bekendmaking van
Duitse Oberkommando dat ten z.w. van
^-jeren bij een welgeslaagde onderneming
tu$sen waren gevangen genomen. Bij het
r bws dat een verdragend kanon, Krupp's
ak:ke Bertha", Parijs had beschoten en
Kaap Vincent de Britten een Duitse
sooot hadden vernietigd.
r°<ns land was op dat moment het nieuws
«JJle distributie van aardappelen iets rui-
6—; was geworden, dat oud-minister Kool
oereeventigste verjaardag vierde, dat Prins
irik de Zwolse padvinders had bezocht
at Ajax in de Watergraafsmeer met 4—3
\FC had gewonnen, waarbij de „good-
voor de sensatie had gezorgd in de
vijf minuten liefst drie doelpunten te
in. De 27-ste mei 1918 was een gewone
Is alle andere dagen in ons land.
paar dagen later was er weer een
ling van de vreemde ziekte in Spanje.
:r berichtte nu: „Dat veel schouwbur-
gesloten bleven en de tramdienst ge
was door de vele zieken en dat de
«heren hadden aangeraden voorzorgs-
iregelen te nemen, daar in 1889 de pest
lezelfde wijze was begonnen. Men beval
(veel in de buitenlucht te vertoeven, alle
rs te luchten en niet al te lang in stof-
gebouwen te verblijven. De minister-pre-
it, de ministers van Marine, Financiën,
irwijs en hun ambtenaren zijn ziek. Men
loedt dat de koning besmet is toen hij
Pjdienst bijwoonde in zijn paleiskapel".
waren de eerste berichten over de ge-
kizinnige ziekte die de geschiedenis zou
.an als de Spaanse griep zo door de be-
nming genoemd, die geen onderscheid
kte tussen griep en influenza.
w
wist toen nog niet dat de vreemde epi-
ie die Spanje teisterde, reeds maanden
^oord-Afrika woedde, dat varkens in
1-Amerika het influenza-virus met zich
•gen. Het begin lag in het buitenland in
nje dus werd het „Spaanse griep".
het duister
geheimzinnige ziekte noemde men het.
irom? In de voorgaande dertig jaar had
wereld weinig of geen influenza gekend,
de medici tastten dan ook in het begin
het duister. De Hamburgse arts Julius
va,helsohn verkondigde de mening „dat de
;te misschien longenpest was".
paar dagen na het tweede telegram
im Spanje ondanks het feit dat de
log in zijn beslissende stadium was ge
len steeds meer in het nieuws.
t Madrid hield de ziekte 100.000 slachtoffers
iijn greep en dit aantal nam nog dagelijks
De ziekte had de provinciale hoofdste
den bereikt en eveneens Marokko, waar zij
de Spaanse garnizoenen had aangetast. Op 1
juni waren er 111 gevallen met dodelijke af
loop, in de laatste tien dagen van mei bijna
700. Een paar dagen later kwamen er be
richten in de wereldpers dat de ziekte in
Spanje haar „goedaardige" karakter
had verloren. In Barcelona waren 20 tot
30.000 mensen ziek. Uit Engeland kwam de
tijding dat in Oost-Suffolk twee gevallen van
longenpest met dodelijke afloop waren opge
treden. Alle bewoners van dit platte
landsdistrict werden geïsoleerd.
Het Duitse persbureau Wollf meldde on
der censuur „dat de geheimzinnige ziekte
nu ook in Neurenberg was gesignaleerd. In
Duitsland werd ze „Neue Krankheit" ge
noemd. De Berlijnse internist Geheimrat
Krauss verklaarde dat de epidemie goedaar
dig was".
Ook de Zwitserse pers meldde schoorvoe
tend dat in Bern en Winterthur mensen aan
de vreemde ziekte leden, maar reeds de vol
gende dag kwam het bericht dat 50 procent
van het Zwitserse leger door de epidemie
was uitgeschakeld.
In enkele publikaties was reeds het woord
influenza genoemd, maar de volks
mond bleef spreken van een geheimzinnige
ziekte, terwijl sommige kranten het
de „Spaanse ziekte" of „Spaanse griep"
noemden.
In Spanje zelf was het openbare leven vol
komen in de war door de tienduizenden zie
ken. De ziekte passeerde de grens, maar
ging vreemd genoeg niet naar het aangren
zende Frankrijk, maar naar Zweden. Daar
na kwam Duitsland aan de beurt. In Groot-
Berlijn werden 80.000 kinderen en 20.000 vol
wassenen aangetast.
Nederland was nog steeds gespaard geble
ven voor de ziekte, die drie vormen kende:
een catarrhale, een gastrische en een ner
veuze, waarbij zich verschijnselen voordeden
van verkoudheid, keelontsteking, bronchiale
catarrhe, geen eetlust, hoofdpijn, dui
zeligheid, oorsuizingen, slaperigheid. Meest
al trad ook koorts op, die snel een hoge
graad bereikte, in de regel vier dagen duur
de en met spierkramp gepaard ging.
In Nederland
Op 10 juli 1918 kwam de „Spaanse griep"
ook ons land binnen. Bij EIten en Emmerik.
Ineens waren er overal zieken. In Dalen
(Drenthe) drie gevallen, in Losser (Twente)
achtendertig. De gehele maand juli stond in
het teken van alarm. In Sluis waren twaalf
militairen aangetast, zij kwamen uit het oos
ten van ons land. Duidelijk werd dat waar
veel mensen bij elkaar verbleven de ziekte
het felst toesloeg. Nadat de autoriteiten eerst
de verzekering hadden gegeven „dat de ziek
te niet kwaadaardig is" en „van voorbij
gaande aard is", zeiden zij later toen er ver
schillende zieken overleden, dat „de Spaanse
griep" ernstiger was dan verwacht".
De Centrale Gezondheidsraad publiceer
de zijn eerste communiqué, met wenken in
het belang van de volksgezondheid: „Let op
reinheid op lichaam, kleding en woning.
Roep geneeskundige hulp in bij ziekte. Laat
dag en nacht zoveel mogelijk frisse lucht in
de woning toe" adviseerde het communiqué.
„Zorg voor verse lucht in scholen, kantoren,
werkplaatsen, winkels, boten en trams".
Niet eenvoudig
Open ramen dus. Eenvoudig maar niets was
zó eenvoudig. Een Amsterdamse trampassa-
giere die de conducteur verzocht de zijra
men aan één kant te openen, kreeg als ant
woord: „Het openen en sluiten van tramwa-
genramen geschiedt alleen en uitsluitend op
bevel van de tramdirectie".
Er kwamen steeds meer en sneller achter
een ziektemeldingen. In Assen lagen 296 mi
litairen met griep in bed. De herhalingsoefe
ningen van het eerste reserve-bataljon land
weer werden uitgesteld. „Nog steeds is er
geen reden voor bezorgdheid", lieten de
autoriteiten weten. Zij leken gelijk te zullen
krijgen, want in augustus nam de epidemie
af. Om echter in oktober 1918 in volle hevig
heid op te laaien.
Kwakzalvers beleefden gouden tijden. Adver
tenties waarin allerlei geneesmiddelen wer
den aangeboden verschenen dagelijks in de
dagbladen en werden grif verkocht ook. Ge
neeskracht hadden deze „medicijnen" uiter
aard niet, want de ziekte was niet te stop
pen met anti-septisch tandwater, Obat Akar,
of Abdijsiroop.
De „Spaanse griep" sloeg nu overal tegelijk
toe. In Noorwegen lagen honderdduizenden
met griep, van wie er tweeduizend overle
den. In Denemarken bezweken in de steden
vijfduizend patiënten. Zeventig procent van
de IJslandse bevolking werd getroffen: 600
mensen van de 8000 zielen tellende bevolking
stierf. De vraag naar doodkisten was zo
groot dat de timmerlieden in Reykjavik dag
en nacht moesten werken om daaraan te
kunnen voldoen.
Ook soldaten
r Foto boven: Speciale medische teams gingen de griep te lijf.
Parijs had een dodencijfer van 46.1 per dui
zend. Tussen 1 oktober 1918 en 20 februari
1919 overleden alleen al in de „Licht
stad" 19.651 inwoners. 50.000 Amerikaanse en
Engelse soldaten werden ziek; 3.000 stier
ven. In Spanje waren in 1916 reeds
6.485 personen aan de „griep" gestorven, een
jaar later gingen 5.568 Spanjaarden in de eer
ste negen maanden te gronde. Het was nog
niets bij wat zou volgen! Want in november
1918 bezweken 40.000 mensen en in de laat
ste drie maanden van het jaar 1918 werden
in totaal 127.819 slachtoffers ten grave ge
dragen.
Rome telde 200 doden per dag, 800.000 Ita
lianen lagen werkloos in bed. Het dodental
in Duitsland steeg in 1918 tot 400.000. In
Praag bedroeg het dodencijfer 94.4 per dui
zend. Het aantal sterfgevallen in Engeland
werd op ruim 150.000 geschat. In Canada
stierven in Ontario in vijf maanden, op een
bevolking van twee miljoen, 9.000 mensen.
In de Ver. Staten overleden in oktober 1918
400.000 Amerikanen, Baltimore had te weinig
doodkisten. Iedereen droeg bacillen-maskers.
Op Queens-kerkhof in New York lagen 2000
onbegraven doden. Hij die in New York op de
straat spuwde, kreeg drie dollar boete. De
bokswedstrijd tussen Dempsey en Levinsky
werd afgelast.
Ook de landen van Centraal-Amerlka werden
zwaar getroffen. Een derde van de koffie-
oogst ging verloren bij gebrek aan arbeids
krachten. In Rio de Janeiro brak in oktober
1918 paniek uit. Er werd gehamsterd. De
prijs van kinine was hoger dan die van
goud. Van de 915.000 inwoners lagen er
700.000 ziek in bed. Het dodental werd op
15.000 geschat. Winkels waren gesloten, de
telegraaf was verlamd, de voedselvoorzie
ning stagneerde ernstig. De prijzen stegen
tot in het absurde.
In Zuid-Afrika bedroeg het aantal doden
139.471. On-officiële berichten zeiden dat in
Java in 1918 één miljoen mensen aan de
„Spaanse griep" stierven. In Brits-
Indië overleden 5 miljoen van de 238 mil
joen Indiërs. In Hongkong stierven per dag
2251, in Japan, in zeven maanden, 250.333
mensen. De slechte communicatiemiddelen
waren er de oorzaak van dat er geen wereld-
paniek uitbrak.
In ons land lag de top van de „Spaanse griep"
op 9 oktober in Losser, op 17 oktober in Den
Ham, op 27 oktober in Zwolle en Uden, op
1 november in Amsterdam. Op 8 november
in Maastricht en Oude Pekela. Geen enkele
groep van onze samenleving werd gespaard.
De leeftijdsverdeling van de overledenen was
zeer ongewoon. In het bijzonder werd de
leeftijdsklasse 05 jaar getroffen en de 25-
tot 35-jarigen. Zij die tijdens de eerste golf
ziek waren geweest, bleven meestal gevrij
waard voor de tweede.
Veel slachtoffers vielen er onder het ver
plegend personeel. In het Onze Lieve Vrou
we Gasthuis in Amsterdam kregen van de
145 verpleegsters er 112 griep; tien overle
den. Veel sterfgevallen kwamen voor op
plaatsen met ongunstige woongelegenheid.
In Emmen, waar de sterfte ruim tien pro
cent bedroeg, woonde in 1930 nog 28.26 pet.
van de bevolking in één-kamerwoningen.
„Een ziekte, die mensen vandaag gezond,
morgen op het sterfbed deed bezwijken, zon
der de onmiddellijke oorzaak daarvan te we-
In Amsterdam was het aantal sterfgeval
len zo groot, dat de begrafenisondernemin
gen lijkkoetsen te kort kwamen. De slacht
offers werden met geïmproviseerde voertui
gen naar hun laatste rustplaats vervoerd.
ten", schreef dr. P. Ritter jr. In „De don
kere poort". De Spaanse griep verspreidde
evenveel vrees als vroeger de pest of de pok
ken. De doodsangst waarin men verkeerde
voor de plotseling zich openbarende ziekte,
die de patiënt in een krampachtige worste
ling met de steeds overwinnende dood een
bijna zeker einde deed tegemoet gaan, stem
de tot een sombere neerslachtigheid en tot
naargeestige stemming.
„Het volk stond aan de rand van de afgrond,
op de grens tusschen leven en dood, de bree-
de marge waar dood noch leven meester is,
doch slechts somberheid en waanzinnige
angst", ging dr. Ritter verder. Aangrijpende
tonelen had de nieuwe vijand op zijn gewe
ten.
Hoe ernstig en van grote betekenis was het
woord door de garnizoenspredikant van Ede,
dominee J. van Boven, gesproken bij de ge
opende groeve van het eerste slachtoffer in
Ede van de Spaansche griep tot de schare
militairen, die zich op den doodenakker rond
hun kameraad had opgesteld: „Mijn vrien
den, dit is de eerste; wie uwer zal de tweede
zijn
Nu, vijftig jaar nadat de pandemie in ons
land woedde, spreken ouderen nog vaak over
de ziekte, die twintig miljoen mensen dood
de, in de grootste aanval die er is geweest
op het leven van de mensen, sinds dat le
ven beschreven is.
Weekeindbijlage Leidsch Dagblad
LDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALD
EXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEX
LDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALD
EXTR A T .TO5XTR A T .TYF.XTR A T .DRXTR ALDEX
LDEX PlfV 1% A TRALD
EXTR 111 L V I II A VLD EX
LDEX' ||l f 1 |f /I ?RALD
EXTR LI/ LA I IYMVLDEX
LDEXï'KALUtiA i nAL.UC.A l RALULA 1 RALD
EXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEX
LDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALD
EXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEX
LDEXTRALDEXTRALDEXTRALDEXTRALD
Zaterdag 2 november 1968
