,)e revolutie die
doorging
TROELSTRAS
ONVOLTOOIDE
ueliiie dassen in november 1918
PAGINA 23
LF.ÏDSCH DAGBLAD
■^ROELSTRA'S „revolutie die niet doorging" in de
novemberdagen van 1918 is opmerkelijk snel als afge
dane zaak de geschiedenis ingegaan. De „overwonne
nen" voelden geen behoefte hun nederlaag nog eens uit-
ipeld te krijgen, en de „overwinnaars" waren tevreden met
g van zaken, waarbij hun tegenstanders in de publieke
jnie en dus politiek zo duidelijk het onderspit hadden ge
lven.
a 'olitiek zijn die reacties begrijpelijk en verdedigbaar: his-
isch is die zwart-wit tekening te simpel. Hoezeer de aan-
iondigde revolutiepoging van Troelstra toen en later is
limpeld, wordt duidelijk uit de studie, die de Rotterdamse
toricus en journalist dr. H. J. Scheffer, adjunct-hoofd-
iacteur van het Rotterdamsch Nieuwsblad, aan die woelige
gen heeft gewijd: „November 1918, journaal van een revo-
ie die niet doorging".
r de achtergrond van die re-
Ëepoging van 1918 een boeiend
sel: de mens Troelstra. Hij
degene, die demonstratief zijn
er op de knop legde die de
tutie zou ontketenen, hij deed
tegen het vaste besluit van zijn
partijleiding in, meegesleept
zijn eigen revolutionaire elan.
eigen retoriek: hij deed het
ndien kinderlijk naïef door te-
slle spelregels van de revolutie
Ie omwenteling dagen tevoren
te kondigen, waardoor hij alle
en gelegenheid bood tot te-
laatregelen. En die bovendien,
eerste schrik, een allesbehal.
cetvaard'ige zondaar bleek.
november 1918 stond de
IP. nog op de tweesprong tus-
een parlementair reformisme
Ie revolutie. De eerste verkie-
n onder het algemeen k-ies-
had partijverhoudingen vast-
i, die tot op heden niet in-
md gewijzigd zijn, maar die
de S.D.A.P. een wijds pers
ei boden: tweede partij met.
tels na de katholieken met 30
i. De partij had ook nu zo-
in 1913 geweigerd deel te ne-
aan de regering, maar daar
Intern niet iedereen het mee
Troelstra's invloed zal hier-
sel „doorslaggevend zijn ge
it. Hij was een briljant par-
ntariër, maar zonder veel
rdering voor de wezenlijke im-
van het parlement op de
trehappelijke verhoudingen,
«r hem speelde de werkelijke
itsstryd zich buiten het par
at af, in en dooi- de massa,
rt>Ü hij zich emotioneel nauw
onden voelde en die hij, ook
i-vergaderingen, aanvoel-
tn kon sturen.
NOVEMBER
1918
zag het toneel eruit, toen op
iktdber 1918 de leiding van de
aüstische arbeidersbeweging.
NVV en Coöperaties. in
Kerdam bijeenkwamen. Men
izich beraden over de verder te
an taktiek en over de onder-
P®. die op een binnenkort te
Jen congres zouden worden be
leid. Daar zet Troelstra de eer-
•&P: de internationale toestand
K uitzicht op grote verander in-
i waarvan de partij de mensen
"doordringen dat zij zich niet
?ewone wijze zullen voltrekken.
onder wie Oudegeest,
fitter van 'het NW sturen
bij en men besluit een mani-
°P te stellen, te ontwerpen door
•sistra.
ler dagen later spitsen de te-
jwUingen ich toe. aan de hand
1 sen discussie over dat mani-
- Troelatrade partij moet klaar
om de leiding van de revo-
op zich te nemen, zijn grote
stander Vliegen: we wi'llen niet
"Snaar de wazige revolutie-psy-
van Domela Nieuwenhuis. Er
een discussie van een paar
sn. waarbij Troelstra gaat be-
dat hij de besturen niet ach-
Mh heeft en er komt tenslotte
oianifest op 4 november, be-
iPDk door wat er niet in staat
Wat Troelstra erin wou hebben
^aPt ls dat ook in ons land de
wutionaire toestand is gescha-
i die een groot deel van Europa
"osrt" en verder werd als doel
de socialisten geformuleerd de
verheffing van de arbei-
15 en niet „de duurzame verove-
de macht". Op het oog
de strijd gestredende socia
le arbeidersbeweging had ge-
tegen de revolutie. Zeker op
grond van principiële overwegingen,
maar ook omdat het partijbe
stuur van de socialistische bond
van dienstplichtigen te horen had
gekregen dat er in het leger welis
waar grote ontevredenheid heerste,
maar dat er geen sprake was van
een revolutionaire stemming.
NOVEMBER
1918
Troelstra moest zich bij het be
sluit van de partyleiding neeleg-
gen, maar liy was niet overtuigd.
Op 5 november, een dag na de
publikatie van het manifest, zegt
hy in de Tweede Kamer: „de ge
organiseerde sociaal-democratie en
de moderne arbeidersbeweging
zy zal ook revolutionair kunnen
zyn". De buitenwacht was niet on
kundig gebleven van de discussie
onder de socialisten, die een sterke
revolutionaire stroming in die
kring aan het licht bracht, en
Troelstra's kameruitlating ver
sterkte de indruk, die deze dis
cussie had gemaakt. De ontwikke
lingen in het buitenland wekten
vrees en zo begon men op 6 en 8
november al intern in katholieke
kring te reageren: er werd alarm
gegeven in parlementaire en
v akbewegingskringen.
In protestants-christelijke kring
waren het vooral jongeren, die op
de situatie reageerden: zij vreesden,
dat de regering niet tijdig maat
regelen zou nemen en zij hebben
een pressiegroep geformeerd die
aan alle beschikbare touwtjes ging
trekken om het machtsapparaat
van de overheid in actie te bren
gen. Het was een losse groep poli
tiek geïnteresseerden die elkaar
goed kenden.
De grote man was de befaamde
christelijk- historische staats
man jhr. mr. A. F. de Savornin
Lohman, die ook als minister van
staat ruim entree had bij de
regeling. Het actief handelen
de tweede echelon werd gevormd
door BPM-functionarissen: dr. F.
C. Gerretson (de dichter Geerten
Gossaert) en mr. dr. H. A. A. van
Gybland Oosterhoff. Zij waren de
secretarissen van H. Colyn, direc
teur van de BPM en leider van de
anti-revolutionairen, die in die pe
riode in Londen vertoefde voor re
geringsonderhandelingen met de
geallieerden over economische on
derwerpen. De heren krijgen be
zoek van een evèneens ongeruste
garnizoenscommandant van ^en
Haag. die de regering wil alarme
ren en op 8 november richten zij
een nota tot de regering, waarin
zij op vergrote paraatheid aan
dringen.
Dan ontstaat heel ergens anders,
in Rotterdam, een tendens die bin
nen korte tijd het nationale beeld
zal overvleugelen. De ene kant van
die nieuwe ontwikkeling is zakelijk
en realistisch, de voorzitter van de
scheepvaart vereeniging, H P.
Nijgh. neemt zaterdagmiddag 9
november contact op met de voor
zitter en de secretaris van de cen
trale bond van transportarbeiders
de tegenspelers van de Rotterdam
se reders. Heijkoop en Brautigam
Dit zal later resulteren in het in
stellen van een loonraad. Het ge
sprek van de drie heren werd on
derbroken door een telefoontje van
burgemeester Zimmerman, die op
zeer korte termyn een gesprek wil
met Heijkoop over de eventuele ge
volgen van het gebeuren m Duits
land, en hij gaat. accoord met de
aanwezigheid van Brautigam daar
bij. Dat is een gesprek geworden
met zeer verstrekkende gevolgen.
De beide arbeidersleiders kwamen
op het stadhuis uit een achter
grond van kracht: de werkgevers-
leiding wilde praten, en dat was
veelbetekenend. Zy vonden een
burgemeester die, om er het min
ste van te zeggen, het allemaal niet
helder meer zag. Scheffer tekent
Zimmerman als een autoritaire
man, die later Mussolini bewon
derde, en nu zeer onder de indruk
was van de gebeurtenissen in
Duitsland. Hij verwachtte en zei
dat tegen de beide arbeidsleiders
dat de revolutie ook naar Rotter
dam zou komen, hij was niet van
plan met zijn rug naar de brand te
gaan staan, maar wilde als een goe
de regent het maatschappelijk le
ven, de openbare diensten, in zijn
stad veilig stellen. De Rotterdamse
overheid zou tegen de revolutie geen
geweld gebruiken: de burgemeester
had zich, om Brautigam te cite
ren, „volkomen ingesteld op de ge
dachte, dat de macht in onze han
den was, waarbij hij het was, die
ons raad gaf".
Die raad betrof zelfs de doelen
van de revolutie: ,,U' moet zich
vooral keren tegen de rijke man,
die zijn geld als nietsnut verteert,
die een groot huis bewoont en er
6 of 8 man dienstpersoneel op na
houdt. Die man is een parasiet, zei
hij, tref hem vooral in zijn vermo
gen". En aan het eind van het ge
sprek" ietwat verlegen, bedremmeld
en met een ietsje trilling in de stem
op de wijze als men een dokter naai
de toestand van een ernstige zieke
vraagt: „Zou de Koningin weg
moeten?"
Heijkoop en Brautigam lichten
Troelstra in over beide gesprekken:
Zij worden uitgenodigd de volgende
zondagochtend naar Troelstra's
huis in Scheveningen te komen om
de toestand te bespreken. Maar als
zij daar aankomen heeft Troelstra
zelf ander, belangrijk nieuws: de
Duitse keizer is gevlucht en heeft
asiel gevraagd en gekregen in Ne
derland. Het Duitse gezantschap
had de bekend-pro-Duitse Troelstra
opgebeld met die mededeling en
hem gevraagd wat de houding van
de Nederlandse socialisten in deze
zou zijn.
NOVEMBER
In Troelstra's ogen stortte met
die vlucht de oude wereld ineen,
„oude vormen en gedachten stier
ven", en door het initiatief van
Zimmerman was de vraag acuut
geworden wat de S.D.A.P. in een
gegeven revolutionaire situatie had
te doen. Men besluit die zondag
avond de leiding van partij en vak
verbond op te roepen voor een ver
gadering in Rotterdam.
Daarmee wordt de tweede fase
P. J. Troelstra, leider van de
S.D.A.P., de „tovenaarsleerling",
die ondanks alles de revolutie
wilde laten doorgaan.
De huldiging van de koninklijkefamilie in Den Haag op 18 november 1918.
had mogen overkomen, maar hij
ontkent dat hy met deze rede de re
volutie had' geproclameerd. Ook
Heijkoop spreekt krasse taal.
Dinsdag 12 november 1918 zou
voor de socialistische leider Troel
stra de grote, dag moeten worden.
Hij houdt dan zijn historische rede
in de Tweede Kamer: de SDAP,
de vakbeweging en de arbeidersor
ganisaties „menen, dat het ogenblik
gekomen is, dat zij aanspraak kun
nen maken voor het groote werken
de volk van ons land op de overne
ming van de macht in de staat".
In een urenlange, briljante rede
predikt Troelstra de (onbloedige
revolutie, en hij wijkt daarmee ten
tweede male af van de partij-lijn.
Dat wordt snel bekend, en ook dat
een aanzienlijk deel van de SDAP-
fractde het niet met hun voorzitter
eens is, en dat bracht werkelijke
ontspanning en „ontnam aan Troel
stra's woorden een groot deel van
hun stuwende kracht".
Maar de ministerraad komt on
middellijk na de kamervergadering
bijeen. Een emotionele vergadering,
waarin Heemskerk en ook Ruijs wel
grote concessies wilden doen, maar
anderen daar fel tegen waren. Die
anderen wonnen: de regering zou
veel troepenmacht vertonen, vooral
in de drie grote steden, waar rege
ringsgebouwen, stations en nutsbe
drijven een wacht zouden krijgen.
De vrijwillige landstorm wordt op
geroepen, al dan niet als gevolg van
het aandringen van de groep-Loh
man, die kans ziet via het Engelse
gezantschap Colijn te vragen on
middellijk terug te komen (interna
tionaal telegraafverkeer was nog
alleen mogelijk voor de overheid, en
bij buitenlandse zaken was men
niet geslaagd). In dat telegram
werd Colijn tevens gevraagd een
economische overeenkomst met de
Britten zo te regelen, dat slechts
voedsel zou worden geleverd aan de
wettige Nederlandse regering. Dat
is ook gebeurdde overeenkomst
sprak van de „Royal Netherlands
government". Dat was een tweede
succes voor de groep-Lohman.
NOVEMBER
1918
Woensdag 13 november komt na
de revolutionaire roes de kater. Nog
dinsdagavond had de regering in
overleg met de leiders van de recht
se partijen een proclamatie opge
steld. die woensdagochtend wordt
gepubliceerd: „Tegenover de aan
kondiging dat eene minderheid
naar de macht zal grijpen, heeft de
regeering besloten in het belang van
de rechten en vrijheden van het
gansche volk. het gezag en de orde
te handhaven". Plus toezeggingen
van een snelle verbetering van de
economische toestand en meer voed
sel. maar „alle schikkingen met het
buitenland worden op losse schroe
ven gezet als het wettig gezag wordt
aangetast", 's Middags herhaalt
minister-president Ruijs die mede
delingen in de Kamer, met als ver
rassende toevoeging dat de regering
het op korte termijn invoeren van
het kiesrecht voor vrouwen zou toe
juichen en nieuwe verkiezingen in
uitzicht stelde.
De inlichtingendienst is bezig met
hoogst interessant werk: het op
richten van een bond van rege
ringsgetrouwen op militair initia
tief, maai- „de actie moet geheel
van den troep spontaan schynen
uit te gaan. naar buiten moet het
opperbevel er geheel buiten worden
gelaten". Het zal die bond zijn die
de „spontane" huldiging van de Ko
ningin op het Malieveld zal organi
seren op maandag 18 november,
vermoedelijk na overleg met de Ko
ningin. Ds. Scholten, voorzitter van
de bond en veldprediker, heeft die
manifestatie voorbereid.
De pers keert zich steeds feller te
gen Troelstra en er komt een
stroom adressen los van maat
schappelijke formaties van allerlei
aard. Ook in eigen kring neemt het
verzet tegen Troelstra toe. Albarda
in de ontwikkeling in het socialisti
sche kamp ingezet. Het Rotterdam
se plaatselijke bestuur komt des
middags al bijeen en komen tot de
conclusie dat de revolutie voor de
deur staat en dat de socialisten
daarvan de leiding moeten nemen.
Die beweging kan het beste in Rot
terdam beginnen, men heeft daar
plannen voor, maar de grote verga
dering 's avonds moet beslissen
Daar wordt besloten de beslis
sing over te laten aan een congres,
dat snel, over een week, byeen
moet komen, en om een groep per
sonen onder voorzitterschap van
ordelyke banen geleid en revolutio
naire daden waren dus niet te ver
wachten". Met andere woorden:
zolang er geen revolutionaire actie
kwam mocht de toon best flink re
volutionair zijn, maar daardoor
komt de morele verantwoordelijk
heid voor wat Troelstra later deed.
en waarvoor hij als zondebok werd
beschouwd en gebruikt, ook op an
dere schouders te rusten.
Terwijl de socialisten zich be
raadden over de maatregelen over
hun optreden in de explosieve at
mosfeer die de novemberdagen van
1918 kenmerkt, zit de Nederlandse
De gegevens in bijgaand arti
kel zijn ontleend aan het bin
nenkort verschijnende boek van
dr. H. J. Scheffer Novem
ber 1918, Journaal van een re
volutie die niet doorging. Uit
gever: Arbeiderspers, Amster
dam.
Oudegeest een socialistisch pro
gram van eisen op te laten stellen.
Een nederlaag voor Troelstra die
de revolutie wil, met arbeiders en
soldatenraden. Anderen (Heijkoop
o.a.) willen dat ook. Maar de ver
gadering verkeert in het onzekere
over bijvoorbeeld de houding van
de militairen, en de meerderheid
voelt niets voor gevaarlijke avon
turen. Troelstra is teleurgesteld,
hy wil zelfs niet meewerken aan
het opstellen van het program van
eisen en hy wil niet spreken op de
vergadering, die voor maandag
avond in Rotterdam is georgani
seerd.
Maar dan blijkt, maandagochtend
dat het program van eisen forser
ls uitgevallen dan Troelstra heeft
durven hopen: hij zegt zelfs „dit
program is revolutie" en hy wil
weer spreken 's avonds. Hier ligt
de kern in de ontwikkeling in het
socialistische kamp, die zulke gro
te consequenties zal hebben: on
danks het besluit van de partylei
ding krygt Troelstra nu nieuw
voedsel voor zyn revolutionaire vi
sie. Waarom was dat program van
eisen zoveel forser van toon dan de
partijpolitiek wettigde?
Scheffer formuleert het zo:
„Brautigam erkent dat het pro
gram van eisen revolutionair
klonk, de actie was evenwel door
de besluiten van zondagavond in
regering van haar kant ook niet
stil. Daar is in de eerste plaats het
netelige probleem van de ontvangst
van de Duitse keizer die na de de
bacle van zyn legers naar Neder
land was gevlucht.
Maar het organiseren van gast
vrijheid voor Wilhelm vormde in
deze spannende dagen natuurlijk
niet de enige besogne van de rege
ring. Enige ministers kwamen met
premier Ruys de Beerembrouck bij
een om de ontwikkelingen in het so
cialistische kamp te bespreken. Zy
beschikte, onder andere door het
aftappen van de telefoon van Troel
stra, over vrij nauwkeurige inlich
tingen. Ruijs besluit zondagavond
tot gedeeltelyke demobilisatie over
te gaan: dat zou de binnenlandse
spanningen wat kunnen ver
minderen. De militaire inlichtin
gendienst komt op toeren. Ook wat
we de groep-Lohman zullen noemen
raakte gealarmeerd. Gerretson en
Oosterhoff begeven zich naar Loh
man om hem te bewegen stappen
by de regering te doen: hy vraagt
de heren naar de minister van oor
log te gaan. Daar werd de minister
meegedeeld dat „indien van mili
taire zijde geen maatregelen wer
den genomen, wy althans voor Den
Haag zelfstandig zouden handelen"
Verder bezoeken de heren de minis
ter van justitie, en zij béfiduiten dat,
een van hen naar Amsterdam zal
gaan „om de banken te waarschu
wen".
Als die veelbewogen zondag ten
einde is, is het werkelijke revolu-
.tiegevaar geweken maar er zit
ten aan beide kanten tovenaarsleer-
lingen.
De groep-Lohman organiseert
een politiek bureau, kantoor hou
dende in het PM-gebouw en een
inlichtingendienst onder leiding van
de Leidse student W. F. M. Bos-
schart. Daarnaast een militair bu
reau onder de luitenant C. Plok-
hooy van de vry willige landstorm
De heren menen dat het leger onbe
trouwbaar is, en de vrijwillige
landstorm moet een betrouwbare
kern gaan vormen. Die V.L. komt
in het. geheim byeen in de Konink
lijke stallen. De eerste stalmees
ter, baron Bentinck, is ongerust,
want volgens hem zyn het
paleis en de stallen volkomen on
verdedigd Het militaire huis advi
seert de vorstin naar Engeland te
gaan, en de Koningin zeggen re-
delyk betrouwbare bronnen wil
de zelf wel weg omdat zy onder dq
indruk van de toestand was.
We hebben Troelstra verlaten
toen hy maandagmorgen nieuwe
revolutionaire moed kreeg. De re
de, die hy die avond in het Rotter
damse verkooplokaal houdt, liegt
er niet om: „Laat eenmaal wor
den gezegd: de Nederlandsche pro
letarische revolutie is geweest, het
hoogtepunt in de geschiedenis van
Nederland! „Troelstra zegt er later
van, dat hy door de grootheid van
het ogenblik en de geestdrift werd
meegesleept, en hy erkent dat
hem dit als ervaren politicus niet
keert zich in een telefoongesprek
(afgeluisterd door de regering)
rechtstreeks tegen hem, en op de
partij vergaderingen van die dag in
Amsterdam, Den Haag en andere
plaatsen wordt hy verloochend door
de particuliere secretaris van de
Koningin, baron Van Geen, ver
momd met. zeemanstrui en platte
pet, maar hy wordt herkend en dat
levert een pikant incidentje op.
NOVEMBER
1918
Donderdag 14 november groeit de
socialistische kater tot tygerfor-
maat: Troelstra moet in de Kamer
retireren.
En hoe! By wyze van Interrup
tie verklaarde hy
-Het woord staatsgreep is door
my in het geheel niet gebruikt, ik
heb uitdrukkeiyk in myn rede ge
zegd, dat ik van geweld niet wü
weten". Daarmee was de absolute
anti-lcimax bereikt, Troelstra ver
liet gebroken de kamervergadering
en de zaak had hiermee uit kun
nen zyn als de massale krachten
die losgemaakt waren. niet. zoveel
vaart hadden gekregen dat zy op
korte termijn niet meer konden
worden stopgezet. Er volgen nog wat
achterhoedegevechten. De minister
raad maakt nog een bewogen avond
mee, want de Koningin wil een pro
clamatie uitgeven en mensen als
minister Aalberse zyn „woest te
gen" men kan de Koningin van
gedachten doen veranderen.
Maar vrydag is de rust alweer
zover teruggekeerd dat de groep-
Lohman aan Colyn een telegram
stuurt dat hy niet hoeft te komen.
In de Kamer dekt Schaper met een
bewogen rede, herhaaldeiyk door
interrupties onderbroken, de terug
tocht van Troelstra, die zelf thuis
bleef.
Het daarop volgende weekeinde
geeft wel emotionele, maar geen po
litieke hoogtepunten meer. Een ka
tholieke massademonstratie wordt
op Houtrust gehouden, de Koningin
wilde er graiag by zyn maar dat
wordt haar ontraden, zy wordt
toch gehuldigd: voor en na haar
kerkgang op zondagochtend. De de
monstratie op het Malieveld wordt
voorbereid: daartoe bezoekt haar
een delegatie van de bond van re-
geeringsgetrouwen, en dat bezoek
greep haar zo aan dat zy tenslotte
huilde.
Golven van emoties ook aan het
andere einde van het politieke spec
trum, op het SDAP-congres in Rot
terdam, dat weinig anders kon doen
dan een politieke ïykschouwing
houden. Troelstra is op dat congres
niet aanwezig, hy krygt een uit
brander, maar de liefde voor de
partyleider is zo groot dat men hem
uitnodigt om de aanhankely kheids-
betuigingen van het congres in ont
vangst te komen nemen. Troelstra
komt, erkent dat hy „de machts
verhoudingen niet geheel juist
heeft gezien", maar zegt ook dat hy
het woord revolutie niet uit zyn
woordenboek heeft geschrapt.
Dan volgt maandag de befaamde
manifestatie van trouw aan de Ko
ningin op het Haagse Malieveld.
Dinsdag komt de ministerraad tot
de conclusie, dat de „revolutie ge
broken is", de tijd is aangebroken
voor de koninklyke proclamatie,
waarin de wyze woorden .reactie
zy uitgesloten, wy moeten vooruit".
De groep-Lohman viert met een
feestdiner de overwinning: Hors
d'Oeuvre Gouvernement en Potage
a la reine. Landstorm en burger
wacht blyven bestaan, en er wordt
een centrale inlichtingendienst,
voorzaat van onze BVD, opgericht.
