legeleid door
italin-orgels
3clj Ifatf cin' fiamcvtibrtt'
door
HENK KOLB
Stalingrad m 1942 straat
gevechten om elke meter van
de stad.
-1
diste, man-tegen-man-gevechten
op de Mamayev Koergan, hoogte
nummer 102 van de stafkaarten,
waar soldaten elkaar de strot af
beten en met patroontrommels
van machinegeweren de hersens
insloegen, omdat rij soms te
dicbt bij elkaar stonden om voor
een stoot met de bajonet te kun
nen uithalen. Toen het na de slag
begon te dooien, stroomden we
kenlang vaal-rood gekleurde
stroompjes water van de door
granaten en loopgraven omge
ploegde hellingen.
Monument
Toeristen hebben, in de loop van 25
jaren, het merendeel meegeno
men van de vijfhonderd tot twaalf
honderd splinters, die de Ma-
mayev-heuvel per vierkante me
ter telde. Er staat nu een vooral
erg groot monument, het om
vangrijkste van de hele Sowjet-U-
nie, dat in zijn geweldige afme
tingen ten overstaan van de ein
deloze steppen, die de stad om
ringen, getuigenis aflegt van wat
er nog niet zo lang geleden ge
schiedde. Pas in de tweede zomer
na de slag begon op deze strate
gische hoogte, die het industriële
noordelijk stadsdeel scheidt van
de zuidelijker woonwijken, weer
wat gras te groeien.
In januari 1943 schreef een
Duitse soldaat naar huis:
„De dood moest steeds he
roïsch zijn, begeesterend,
meeslepend, voor een grote
zaak en uit overtuiging. En
hoe is de werkelijkheid
hier? Een verrekken, ver
hongeren, dood vriezen, niets
meer dan een biologisch
feit, zoals eten en drinken.
Ze sneuvelen als vliegen en
niemand bekommert zich
daarom en begraaft ze. Zon
der armen en benen en zon
der ogen, met uiteengereten
buiken, liggen ze overal.
Men zou daarvan een film
moeten maken, om de
„mooiste dood ter wereld"
onmogelijk te maken. Het is
een beestachtig sterven, dat
later eens op sokkels van
graniet „met stervende
krijgslieden", het verband
om hoofd of arm, zal wor
den veredeld".
enorme gedenkteken op
In de fabrieken werkten de arbei
ders door. Bij de machines ston
den zware stalen cilinders, met
kijkgleuven, voor de mensen. Om
in te schuilen als het zover zou
zijn.
Hitier meende dat 25 augustus een
goede dag was voor de val van
Stalingrad. Op 23 augustus vielen
zijn legers aan: ten noorden van
de stad kwamen zij, over een
front van acht kilometer breed,
aan de rivier. Zeshonderd Duitse
bommenwerpers zetten de stad
over haar volle lengte van vijftig
kilometer m brand: veertigdui
zend burgers verloren het leven.
Zij begonnen bij duizenden de ri
vier over te trekken, naar het
lege land op de oostelijke oever,
dat wil zeggen, degenen, die ge
mist konden worden. De anderen
bleven om te vechten. De bran
dende oJie stroomde van
de steile oever uit over het
water. Stalingrad brandde. En
boven dit Stalingrad vloog R up
lands beroemdste pilote: Olga Ni-
kola jevna Jamsjikova, toen 27
jaar, moeder van twee kinderen
en weduwe omdat haar man als
vlieger was gevallen.
Vastberaden
Januari 1968: in een Wolgograds
hotel zitten drie vrouwen van
min of meer middelbare leeftijd
en één man bijeen. Zij zijn niet
uitbundig en eten een stukje cho
colade uit zilverpapier. Olga Niko-
lajevna Jamsjikova, in de uni
form van kolonel der vliegers,
Galea Boedina, 48, werkzaam bij
de verkeerscontrole van het vlieg
veld van Riga in Letland, Anna
Demtsjenkova, 47, administratief
directrice van een restaurant in
Charkow, Alexander Gridnev, 57,
die bezig is een boek te schrijven
over juist deze vrouwen. Hij is de
voormalige commandant van het
568ste regiment jachtvliegers, een
regiment dat de nogal langzame
YAK-4 bemande: 32 bot 35 Russi
sche vrouwen. Drie hunner, aan
vankelijk nogal koel en terughou
dend. met bittere trekken rond de
mondhoeken, staan aan het begin
van hun eerste interview. In de
doeltreffende gebaren van de ge
strekte handen, waarmee zij de
verhalen over hun oorlogswerk
toelichten, kort sprekend vanuit
gespannen gezichten, ligt nog
steeds de huiveringwekkende
vastberadenheid opgesloten,
waarmee zij hun Duitse tegen
standers te lijf gingen. Zij tellen
de doden en gewonden uit het re
giment af op hun vingers: twaalf
namen vijf vrouwen bij Stalin
grad. Olga Nikolajevna, groot
moeder tegenwoordig, heette des
tijds al „de grootmoeder van de
Russische vliegerij". Zij vloog m
de burgeroorlog wankele tweedek
kers, met een hoogtemeter vast
gesnoerd op haar rechterdij. Vlie
gen boven Stalingrad. Anna
Demtsjenkova, die zeven Duitsers
neerhaalde: „Het was één reus
achtig vuur. We hebben verder
niets gezien, alleen maar vuur.
Boven m de lucht was het donker
door de as, die honderden meters
boog opsteeg in de wervelende
hitte. Als het waaide kon je aan
de andere kant van de Wolga he
lemaal niets zien. Alleen 's a-
vonds en tijdens de ochtendsche
mering was er wat meer zicht".
Het zwenkende bewegen van haar
rechterhand betekent een steile
duikvlucht met een vliegtuig, dat
aanmerkelijk meer dan zijn nor
male gewicht aan bewapening
torste, op Duitse tanks.
Terughoudend
Otga Nikolajevna spreekt terug
houdend over zich zelf. Zij was
escadrillecommandant. Ze heeft
217 vluchten tegen de fascistische
vijand gemaakt. Ze heeft vier
vliegtuigen neergeschoten. Ze is
enkele malen gewond geraakt. Ze
was de eerste vrouw ter wereld,
die testpilote was van straalvlieg
tuigen. Ze heeft in totaal 23 jaar
gevlogen. Ze heeft twee dochters
alleen moeten laten om als jacht-
vliegster de oorlog in te gaan,
toen haar man was gesneuveld-
Een moeilijke keus, m zulke tij
den je kinderen alleen laten? „Ik
kon niet thuis blijven. Vijandelij
ke vliegers heb ik vrouwen en
kinderen zien afmaken. Ze scho
ten op kleintjes, die in het water
ronddreven, nadat de boot waar
mee zij geëvacueerd zouden wor
den, tot zinken was gebracht. Ik
zag één boot, die uit bet roer
liep. Tot op het laatst bleven de
Duitse vliegers er achter aan ja
gen. Van de kinderen dreven ten
slotte alleen nog een paar
strooien hoeden in het water. Om
zulke redenen ben ik naar het
front gegaan. Want mijn doch
tertje, dat op een kleuterschool
was bij Moskou, is ook eens, in
1941 op zo'n manier beschoten. Ik
wilde wraak nemen, voor al die
onschuldige mensen".
Tiegtu igbou wkund ig inge
nieur Olga Nikolajevna
Jamsjikova is maair een van
de talloze Russen, die juist
bij Stalingrad hun mense
lijkheid en hun vaderlands
liefde wisten te sublimeren
tot stalen van bijna onge
loofwaardige heldenmoed.
De verhalen daarover zijn
als onwerkelijke echo's blij
ven hangen tussen de nieu
we flatgebouwen en de ge
denktekens.
Ruslands beroemdste pilote, Olga Nikolajevna Jamsjikova anno 1968:
„Grootmoeder van de Russische vliegerij" terug in Stalingrad, dat te
genwoordig Wolgograd wordt genoemd. staat zij bij het jacht
vliegtuig waarmee zij de Duitsers te lijf ging.
Rechts pilote Anna Demtsjenkova, bij
vroegere commandant Alexander Gridnev,
standee.
demonstratie voor haar
een aanval op de iegen-
fentwintig jaar geleden eindigde de slag om Stalingrad. Op
februari capituleerde het laatste Duitse bolwerk in de
'ractorfabriek van het noordelijk stadsdeel na een genade-
m>s bombardement der Russische kanonnen. Twee dagen
erder had de, zo juist tot veldmaarschalk verheven, gene-
aal Friedrich Paulus, bevelhebber van het Duitse Zesde le
er zich al overgegeven. De dodenlijsten omvatten ongeveer
17.200 Duitsers en ten naaste bij 46.700 Russen. In totaal
-eeft de slag om Stalingrad de Duitsers het verlies van om-
treeks anderhalf miljoen man gekost. Van de 91.000 krijgs-
jevangenen zijn er na de oorlog maar 5000 teruggekeerd, de
latsten in 1955.
andere berekeningen zou-
r van het in november nog
0.000 man sterke Duitse leger,
meer dan 200.000 in tien we-
m tijds zijn omgekomen.
Duitse radiozenders ontleenden,
de triomfantelijke fanfares
voorheen, aan Wagner nu
een treurmars. Het oude sol-
itenlied „Ich hatt' ein' Kame-
.den" kon meerstemmig worden
^zongen, nadat het jankende
alin-orgel de w-ijs had voorge-
ieeld.
ingrad 1943 was het keerpunt
de Tweede Wereldoorlog, maar
afgrijselijke strijd, op die plek
aar Wolga en Don elkaar bijna
iken, blijkt van een schokkende
ïtrekkelijkheid: (Oost) Duitse
mgens en meisjes studeren m de
aats, waar mannen van de ge-
ie die hen ter wereld
■acht, werden vernietigd. Een
wart eeuw bedrijvig naoorlogs
►ven èn een kwart eeuw naoor-
igse politiek hebben kennelijk af-
and geschapen, tussen de doden
toen en de levenden van nu.
10 Hongaars, 6 Italiaans en 5 Roe
meens. Juist deze bondgenoot
schappelijke strijders zouden bij
Stalingrad falen. Hoewel sommi
ge onderdelen en dan weer vooral
Roemeense, wél dapper vochten,
bleek bij nader inzien de voor
naamste betekenis van de vreem
de divisies te schuilen in het
vlees van hun paarden. Daarmee
hebben later de hongerende Duit
sers aan de Wolga hun bestaan
nog enigszins kunnen rekken.
Tijd winnen
De zomer kwam: tussen haf? jufi
en begin augustus 1942 voerden
de Russen hardnekkige vertra
gingsgevechten binnen de bocht
van de Don. Zij moesten tijd win
nen om Stalingrad te versterken,
toen de Duitse troepenbewegingen
allengs duidelijker maakten dat
daarop hun oog gericht was. Sta
lingrad destijds de derde industrie
stad van de Sowjet-Unie, met 126
grote ondernemingen. De befaam
de tractorenfabriek produceerde
zeventigduizend tractoren per
jaar (nu negentigduizend)een
staalfabriek „Rode Oktober", een
bedrijf waar auto's werden ge
maakt, scheepswerven. Voor de
vijfhonderdduizend inwoners wa
ren er drie technische instituten,
zo'n 120 scholen, 179 voorberei
dende scholen, zeventien zieken
huizen, drie theaters en tientallen
verenigingsgebouwen, bioscopen.
Langs de westelijke Wolga-oever
reikte zrj vijftig kilometer ver,
een merkwaardig lintvormig be
bouwd gebied: alles zo dicht bij
de rivier als maar mogelijk was.
Geen samenhangend geheel ech
ter, maar door zeven diepe ravrj-
nen, die tot aan de rivier reiken,
in min of meer zelfstandige stuk
ken stad gehakt. Doch overal
veel groen, veel bloemen, verwor
ven ten koste van voortdurend
besproeien m deze streek waar
bijna geen regen pleegt te vallen
en de steppen in zomer en winter
maar geringe kleurverschillen
Stalingrad toen: zich in opmerke
lijk hoog tempo ontworstelend aan
het stadium van alleen maar lage
houten huizen. In een geheel ge
moderniseerde binnenstad ston
den vier en vijf verdiepingen
hoge gebouwen, aan brede stra
ten, die in de plaats waren geko
men van de nauwe bochtige
krochten, doe Stalin destijds tegen
de Wit-Russen verdedigde. Cen
trum van de stad: het Plein der
Gevallen Helden, waar de plaat
selijke gesneuvelden in de nabij
heid van een vermanende obelisk
waren bijgezet. Aan dat plein on
der meer: het warenhuis Univer-
mag, welks diepe kelders tenslot
te Friedrich Paulus' laatste hoofd
kwartier zouden worden.
Prestige
Van dit alles echter had deze gene
raal Paulus nog geen weet, toen
Adolf Hitler hem op 19 juli beval
Stalingrad in te nemen: een prooi
van strategische waarde, niet al
leen waar de tractorenfabriek in
middels tanks maakte, waar mili
taire vrachtwagens werden gepro
duceerd, maar ook een buit, die
Hitiers prestige moest dienen, die
een obsessie zou worden waar
voor, tegen de adviezen van de
beroepsstrategen in, deze Führer
honderdduizenden levens een niet
te hoge prijs achtte. Het zesde le
ger en het vierde tank'eger liepen
het Russisch weerwerk onder de
voet en stroomden uit het noord
westen, het westen en het zuiden
naar hun doel. Op 19 augustus
was Paulus gereed voor de beslis
sende sprong een rivier, een
stuk bloot steppeland en een aan
tal heldhaftige doch te zwakke
Russische formaties vormden de
kaatste hindernissen.
Wolgograd
ingrad is Wolgograd geworden:
ïtere naam voor een agglomera-
e, uitgestrekt ter lengte van
lans 75 kilometer langs de 3570
.lometer lange Wolga, en daar
in de belangrijkste haven. Een
aeddeels nieuwe stad, met effi-
ënte kruisingen van brede we-
?n, die in de zomer haar levens-
st uitbundig met groen en twee-
taal bloeiende rozen decoreert,
n de herinnering aan barre win-
trs weg te spoelen.
ar dat heldere, met zoveel ont-
ïring betaalde Wolgograd, is
ïergezet op het alom begraven
ïbeente van de soldaten, die er
ïbben gevochten het polijst
nagedachtenis van zijn helden
1 wet zijn minachting voor de
ïrliezers. In het kleine plaatse-
jk museum, dat spoedig door
in veel groter zal worden ver
ingen, noteren schoolkinderen
irerig hoe Stalingrad duidelijk
taakte, dat voor Adolf Hitlers
èrde Rijk de ochtendschemer
in de dag zijns oordeels was
ingebroken. Zij kijken wat stil-
tjes naar de doorschoten hel
len, wijzen bedrukt naar een jas
jet 162 kogelgaten („De man die
?m droeg is dood", zegt de gids
it ten overvloede). En zij kun-
tn helemaal niets begrijpen van
i, per diorama realistisch opge-
De ruwe omtrek van het krijgsge
beuren wekte in de eerste helft
van 1942 de schijn, dat het ko
mende zomer-offensief nieuwe be
wijzen zou aandragen voor de su
perioriteit van de Duitse legers.
Weliswaar hadden zij Moskou
niet kunnen innemen en konden
zij ook Leningrad niet veroveren,
maar Hitler had, naar zijn smaak
in verouderde opvattingen vastge
roeste, generaals en veldmaar
schalken aan de kant gezet en
zich zelf tot opperbevelhebber en
strateeg verheven. Zijn militaire
vaklieden haastten zich de beve
len van hun Führer te herleiden
tot vierkante kilometers veroverd
gebied, legers, divisies, regimen
ten, bataljons, ijzeren kruisen,
doden en gewonden. Dat de Duit
se verliezen in de Russische veld
tocht per 1 maart 1942 al ruim 31
procent van de totale strijdmacht
beliepen (202.251 dood, 725.642 ge
wond, 46.511 vermist, 112.627 be-
vriezingsgevallen) wenste Hitier
in zijn overwegingen niet te be
trekken. Met de veldmaarschal
ken en generaals schrapte hij
ook de doden van zijn lijst: de te.
genslag van de winter-nederlaag
voor Moskou zou verkeren in een
triomfantelijke zomer
Trofee
Nieuwe houten zerken, met het be
drieglijk opschrift „Hij viel, op
dat Duitsland leve" zouden de
weg markeren naar Stalins eigen
stad: Stalingrad. Daar wilde Hit-
Ier wraak nemen voor de misluk
te stoot naar Moskou, daar zou
een eenvoudige ex-korporaal uit
Braunau m Oostenrijk gaan be
wijzen, dat hij kon slagen, waar
Zwedens koning Karei XII en Na
poleon faalden. De stad aan de
Wolga moest de trofee worden
waaraan het volk nieuwe kracht
zou ontlenen om uit zijn dikke ke
len des te krachtiger het „Sieg
Herl" over de wereld te brullen.
Stalingrad, waarin Stalin, toen
het nog Tsaritsin heette persoon
lijk meester was gebleven over
de belagers van de prille Sow jet-
staat, dat Stalingrad kon aanto
nen hoe voor het eerst in de ge
schiedenis Rusland vanuit het
westen zou worden veroverd.
Er waren nog andere en belangrij
ker overwegingen voor een offen
sief in het zuiden: de olievelden
van Kaukasië, de industrie van
het Donetz-bekken, de tarwe uit
de Koeban. Stalingrad beheerste
de laatste route, die Rusland nog
bezat om de olie van de Kaukasi-
sche velden naar de rest van bet
land te voeren.
Hitier lapte zijn gehavende macht
op met vreemde strijdkrachten.
Van de 41 nieuwe divisies, die hij
ter versterking van zijn troepen
in het zuiden bijeen veegde, waren
de Mamayev-heuvel, toneel van voortdurende man-tegen-mai>-
