Leidse stadsrechten werden
700 jaar geleden bevestigd
jJWk
Handvest van
graaf Floris
[ENORM
Aanvang 2 jan.
Op 19 december 1266
bij grafelijk charter
Origineel
is zoek
Het Leids Jaarboekje
heeft ditmaal sterk
documentair karakter
[OPBOUW-
SERVIEZEN
tafel - thee
en
ontbijtservies
105,
ALLEEN DINSDAG en WOENSDAG
Bestel tijdig Uw roltade
TYPISTE
Visserijschool Katwijk aan Zee
COSTER
KOLEN en OLIE
E. G. WIJNTJES
LEIDSCH DAGBLAD
MAANDAG 19 DECEMBER
Het is vandaag, 19 december 1966, precies zevenhonderd jaar
geleden, dat graaf Floris V de oude Leidse stadsrechten bij
handvest bevestigde en aan de Sleutelstad enkele nieuwe
rechten toekende.
Dit interessante historische feit zou onopgemerkt voorby z\jn gegaan, wan
neer het Leids Jaarboek 1966, dat de vorige week is verschenen, hieraan
geen uitvoerige aandacht had geschonken. Een van de artikelen, die het
stadsrecht van Leiden tot onderwerp heeft, is geschreven door mej. A.
J. Versprille. Als gemeente-archivaris heeft zi] bergen werk verzet om
erachter te komen in welk jaar Leiden zUn eerste stadsrechten verkreeg.
Dit mysterie liet zich echter niet oplossen. Ook de vraag sedert wanneer
Leiden zich volgens ongeschreven recht als stad heeft gedragen is, on
danks uitgebreide onderzoekingen, onder meer in Vlaamse archieven,
onbeantwoord gebleven.
Het grootzegel van Leiden
Zeker is dat het eerste stadsprivi-
lege van Leiden van vóór 1222, het
sterfjaar van graaf Willem I, da
teert, maar het blijft een vraag of
deze graaf de eerste is geweest, die
Leiden een dergelijk privilege heeft
geschonken. Mr. S. J. Fockema An-
dreae komt in „Willem, graaf
van Holland, 12031222 en de Hol
landse hoogheemraadschappen" on
der meer tot deze uitspraak:
„Iemand (Willem I) dus ook met oog
voor scheepvaart - en handelsbe
hoeften èn voor mogelijkheden van
handelsontwikkeling. Vandaar zijn
maatregelen voor de uitbouw van
Hollands waterverkeerswegennet,
zijn doelbewuste politiek ten deze:
zijn verleningen van stadsrecht aan
Geertruidenberg en Leiden, zijn pri
vilege voor Dordrecht, zijn keur voor
Middelburg, zijn begunstiging van
Gorinchem. de bezitting van zijn
oom In een later artikel van
deze schrijver Burggrafelijk Leiden)
wordt Willem I, zij het iets minder
positief dan in de hierboven aange
haalde passage, als de oorspronke
lijke stichter van Stedelijk Leiden
aangewezen.
Reëel
Hoe dan ook, de tekst van het
stadsprivilege van Leiden van 1266
geeft zekerheid, dat Leiden oudere
rechten van die aard bezat. De ver
wijzing van Floris V naar zijn „pro-
genitores", meer dan één voorvader
dus, is als reël te beschouwen en niet
als een pluralis majestatis. Als ver
sterking van deze mening verwijst
mej. Versprille naar het stadsprivi
lege van Geertruidenberg, door Flo
ris op 22 Januari 1275 vernieuwd,
waarin hy spreekt van „proavus nos-
ter dominus Wilhelmus comes quon
dam Hollandiae", van één voorvader
dus. De stadsprivileges door de
voorvaderen van Floris V aan Lei
den verleend zijn jammer genoeg ver
loren gegaan. Van deze privileges is,
voor zover bekend, ook geen afschrift
bewaard gebleven.
Ook het origineel van het privilege
van 1266 is spoorloos, maar van dit
voor Leiden zo belangrijke charter
zyn wel afschriften te vinden.
Vast staat dat het stuk in 1602
niet meer aanwezig was, het jaar
waarin Jan van Hout zijn Der Stadt
Leyden Dienstbouck uitgaf en waarin
hij zegt, dat hy de tekst van het
privilege van 1266" genomen heeft
uijt het oude privilegebouck ter se
cretary alhier berustende, twelck
gheacht ende gehouden wert voor
gheloof waerdich
Het is volgens mej. Veraprile niet
aan te nemen, dat men de oorspron
kelijke charters .verdonkeremaand"
heeft, gezien de bijzondere maatre
gelen, die men in de middeleeuwen
nam voor de zorgvuldige bewaring
van privileges en andere stukken van
waarde.
Vleiend
Wat het handvest van 1266 betreft,
de aanhef daarvan is voor de Leide
naars vleiend: zij roemt hun speciale
verdiensten ten aanzien van
grafelijk huis. De graaf garandeert
de bestendiging van hun oude rech
ten en neemt zijn getrouwe stedelin-
gen in Leyden in speciale bescher
ming. Voordat hy de oude rechten
met nieuwe uitbreidt, heeft hy de
laatste met zyn adviseurs besproken
en door instemming van enige en de
aanwezigheid van anderen met name
genoemd een vaste basis aan het
privilege gegeven. Onder de namen
van deze adviseurs komt men enkele
bekende tegen als die van Gysbrecht
van Amstel, die zich in 1274 aan het
hoofd van de boerenopstand tegen
Floris V stelde, Willem van Egmond
gunsteling van Floris, die na diens
dood trouw aan zyn opvolger Jan I
bleef, en Albert van Velsen, de vader
van Gerard van Velzen, die met
eigen hand Floris doodde. De opge
legde verplichting de graaf met vyf-
entwintig man by te staan, wanneer
hy een krijgstocht onderneemt, dient
bewys van een goede relatie te
worden gezien, omdat, nadat het
„reisgeld" door henzelf was betaald,
alle kosten, die met hun verbiyf sa
menhingen, ten laste van de graaf
kwamen. De Leidenaars werden aan
gewezen als zyn lyfwacht en hadden
de taak 's nachts de wacht te hou
den by de tent van hun graaf. De
voornaamste onderwerpen, die inh et
privilege worden behandeld, zyn van
economische, maar hoofdzakelijk van
strafrechteriyke- en kerkeiyke aard.
De economische bepalingen zyn onge
twyfeld gunsten: vrystelling van alle
belastingen wordt verleend, behalve
van de „bottinghe" die echter geli
miteerd wordt tot een bedrag van 3
en 5 schellingen.
Van groot belang is de verlening
van de vrijheid van tol in heel Hol
land en Zeeland, een recht, dat in
hetzelfde jaar ook aan Delft werd
verleend en in latere Jaren veelvul
dig i
andere steden.
Soepel
Ook in de bepalingen betreffende
crimineel en civiel recht worden ele
menten aangetroffen, die soepel zyn
te noemen. Verschil tussen poorter
en inwoner wordt niet gemaakt. Een
enkele maal komt de minder be
schermde positie van de vreemdeling
om de hoek kyken. De betreffende
belastingbepaling („tributa et talgia")
wyst op een byzondere positie van
deze belastingplichtige. Interessant
zyn voorts de regelingen, die de
graaf treft ten aanzien van de voor
malige kapel van het grafeiyk huis.
Floris stelt dat hy het patronaats-
recht bezit van de St. Pieterskerk.
Hy belooft de belangen van deze
parochiekerk te bUjven behartigen
door na het overlijden van de ln
functie zynde pastoor, meester Ghe-
rardus, twee priesters aan de kerk te
zullen verbinden. Twee jaar later, in
1268 dus, draagt hy het patronaats-
recht over aan de commandeur en
de broeders van het Duitse Huis in
Utrecht, op die wyze, dat comman
deur en broeders verplicht zyn ten
behoeve van het zieleheil van ,onze
zeer geliefde vader, heer Willem, in
zyn tyd Roomskoning, en van onze
ander voorouders" de genoemde kerk
van Leiden door twee geschikte
priesters van hun orde of door twee
wereldheren te doen bedienen, voor
altyd, overeenkomstig het privilege
van de stad Leiden, waarmee dat van
1266 wordt bedoeld.
Floris legt verder vast, dat de
commanderij van Utrecht geen goe
deren in Leiden of in de naaste om
geving daarvan mag verwerven ten-
zy met zyn toestemming of met die
van zyn opvolgers om te voorkomen,
dat de graaf of de Leidse bevolking
nadelige gevolgen daarvan zal on
dervinden, waardoor ook zal worden
voorkomen, dat het Duitse Huis een
machtige positie in Leiden zal krij
gen.
Innig
Deze kerkeiyke voorzieningen ac
centueren nog eens de innige relatie
tusen Floris, zyn voorvaderen en
Leiden, voornameiyk uitgesproken ln
de eis, dat twee priesters de memo
riediensten voor deze leden van het
Holandse Huis zullen moeten biyven
verzorgen op grond van de bepalin
gen, opgenomen in het privilege van
1266.
Katwijkers in
Leiden gepakt
In Leiden zyn gisteravond drie
Katwykers, resp. 28. 23 en 17 jaar, die
onder drankinvloed verkeerden en
nielingen aanriohttten aangehouden.
Op de Boommarkt gooiden zy een
grote ruit in en op de Aalmarkt
brachten zy schade toe aan een ge
parkeerde auto. Bovendien smeten de
Katwykers enkele fietsen in het wa
ter. Zij werden overgebracht naar het
Leidse politiebureau.
-~V
<4* 'tf *4*4 ,*->« f <*kw - jj* «4^
v njfijfa>
a
BJr
4*^ v?r»-
,.„}W W., .1 fi-
lfr* r V"--* i &-•■■■
«viwlti Mv *»4s vrU/fóx*
f
ti-vjLr
'f p*
v- J- J
.f fmi
4-. /fa.x:-.j r.
test teet*?4'
rfwSo. IKUWM ö'.f
ir T. 1 ui off*-' f*'- hm
ïjb fa'
T drn* 4-^*4 Ifc» v'
■si«ai»- vw- AJ»
l',»'f#- ^r; N WW
;~Uê
s»
Kpf"
Nieuw gezicht
Het Leidse Jaarboekje 1966, dat zo
Juist is verschenen, draagt wel een
zeer documentaal karakter. De in
houd van het nieuwste Jaarboekje,
dat ook uiterlijk veel van zyn voor
gangers verschilt, is gebaseerd op de
jaren '66 van drie verschillende
eeuwen: 1266, 1366 en 1566.
Op 19 december 1266 bevestigde
graaf Floris V de Leidse stadsrech
ten, anno 1366 werd aan de St. Pan-
cms een kapittel verbonden (waarin
vooral leden van het stedehjk patri
ciaat zitting hadden) en in 1566
woedde hier evenals elders, de beel
denstorm. Deze drie eeuwen omvat
tende periode werd dus, zoals het
voorwoord zegt, het kader voor de
inhoud van het boekje. Binnen dat
kader is ook aandacht geschonken
aan de sporen, die de toenmalige
Leidenaars van hun activiteiten in
de groiid hebben achtergelaten, en
aan de economische omstandigheden,
waaronder zy hebben geleefd. Zo
heeft de directeur van Gemeente
werken in Leiden, ir. H. H. Vos, in
samenwerking met de heer G. P.
Rodenburg, honorair medewerker
van de Rijksdienst voor het Oudheid
kundig Bodemonderzoek, een over
zicht willen geven van de archeolo
gische onderzoekingen, die in de af
gelopen drie jaar resp. op de Burcht,
op het achtererf van het gebouw van
het Hoogheemraadschap Rynland, op
het kasteelterrein van Rodenburg in
de Meerburgerpolder, by de Pieters
kerk (naar de adeliyke behuizing
Lockhorst) en op het kloosterterrein
Mariënpoel (naar het burggraf el Uke
kasteel Paddenstoel) zyn verricht.
De economische omstandigheden,
waarin de Leidse bevolking in de
middeleeuwen heeft verkeerd, worden
in dit documentaire boekje belicht
door prof. dr. T. S. Jansma. Het uit
voerige artikel over het kapittel van
St. Pancras is van de hand van drs.
B N. Leverland. dat betreffende de
beeldenstorm van D. H. A. Kolff. Het
boekje bevat vorts een samenvattend
artikeltje van dr. W. C. Braat over
het ontstaan van Leiden („waar ge
schreven bronnen zwijgen wendt men
zich tot een archeoloog"). Tot de
overige medewerkers behoren prof.
dr. F. W. N. Hugenholtz en ir. H. A.
van Oerle. Kortom, de vereniging
„Oud-Leiden" heeft dit Jaar een by-
zonder boekje, zowel wat de uiiter-
ïyke vormgeving ais de inhoud be
treft. het licht doen zien.
IS ONZE SORTERING a
Z
Keuze uit meer dan
B 30 modellen.
60-DELIG
reeds vanaf
GEHAKT h.o.h 2c 500 gram HALVE PRIJS
per 500 gram 2.20 HEEL KILO 3.30
250 gr. botermals BIEFSTUK 1.75
JAAP BOLLE
HOGEWOERD 37 - LEIDEN
's Maandags tot 1 uur geopend.
Aan te melden by de secre
taris-penningmeester, Mors
singel 4, Leiden, telef. 20725.
Tarief „SLEUTELTJES"
120 woorden f 1,50
21—30 woorden f 2,35
(een woord hoogstens 12 let
ters). Bewysnummers f0,15
extra. Toezending nummer-
brieven f0.50 meer.
RIJNMOND TEL 01718—3298
a. Cursus STUURMAN ZEEVISVAART
b. Cursus MOTORDRIJVER (ook avondschool)
c. Cursus VISKENNIS en VISBEWERKING
(diploma A en B).
Gegadigden gelleven zich zo spoedig mogeiyk mondeling of ondergetekende toFCurator
schrifteiyk te melden voor één van bovengenoemde cursussen. Leiden. Rapenburg 36.
De
Mr. J. G. Geelkerken.
STEENSTR. 8, tel.
Speciaal aanbevolen voor
LW KERSTDINER
1962 Ch&teau Palanque, Bordeaux 8up. per fles 4.95
1964 Beaujolais, appel.controlée per fles 2.75
1964 Graves Supérieures, demi-sec per fles 3.95
1964 Chateau La Tour Guillotin per fles 5.40
BESSENJENEVER, extra zacht, normaal prys
9.50 per liter nu 8.25 per liter
21361 - HERENSTR. 6, tel. 30069 - HAARLEMMERSTR. 204,
tel. 21611 LEIDEN
N.V. Brandstoffenhandel r.b
Kantoor:
HERENSINGEL TEL. 26666
LEIDEN
By vonnis van de Arrondis
sementsrechtbank te 's-Gra-
venhage van 15 december 1966
is ln staat van faillissement
verklaard: Johannes de Bruyn,
drukker, wonende te Alphen
aan den Ryn aan de Louise
de Colignystraat 64 en aldaar
handelende onder de namen
Drukkery de Bruyn en uitge
verij DEBA (en als zodanig
aldaar tevens gevestigd aan
de Julianastraat 70), met be
noeming van mr. P. Erdman
rechter in die Rechtbank tot
Rechter-Commissaris en van
U bezoekt toch ook de KERSTWIJDING a.s. woens
dag 8 uur ln de MAREKERK?
Spreker ds. J. M. D. v. d. Berg
Kerstvertelling J. Nieuwenhuis.
Evangeliesatiecom. „Molenwijk"
Een jonge TEKENAAR-CONSTRUCTEUR
In ons bedryf in de omgeving van Alphen, is behoefte
aan een inventieve Jongeman, die naast een werktuigkundige
tekenervaring, interesse heeft om interessante machines ver
der fce ontwikkelen in samenwerking met onze technici. Voor
een goede kracht een goede salarisregeling en vooruitzichten.
Sollicitaties worden gaarne ingewacht onder no. 33242 bureau
van dit blad.
Het charter van 1266, waarin Floris V de stadsrechten van
Leiden bevestigt, is niet meer te vinden. Wel zijn er nog en
kele afschriften van dit oude handvest, waarin de tekst,
in een moderne vertaling, als volgt luidt:
Ik, Florens. graaf van Holland, maak bekend aan allen, die deze
letteren zullen lezen, dat ik myn geliefde en getrouwe stedelingen
in Leyden, bewaarders van deze akte, onder myn speciale bescher
ming neem, waarby ik hun oude vryheden. door myn voorvaderen
aan hen toegestaan, hernieuw en bevestig en, na raadpleging van
myn edelen en dienaren, uit eigen vrye wil daaraan enige speciale
voorrechten toevoeg wegens hun uitstekende verdiensten. De voor
waarden en de vormen van de vele aan hen (gegeven) vrijheden jn
zyn die, welke de onderstaande opgave vollediger en uitvoeriger
omschryft,
De stedelingen in Leyden zullen geen enkele talgia, tribuut of
heffingen, onder welke benaming ook geheven, aan my of een
ander betalen dan alleen de tweejaariykse belasting, die bekend
staat onder de naam „bottinge", die de 3 5 schellengen niet te
boven gaat.
Indien ik, daartoe geroepen, naar het hof van de keizer zal gaan;
indien Ikzelf, myn zoon of myn broeder het ridderzwaard aangegord
zullen krijgen; indien ik zelf, myn zoon of myn broeder in het |L
huweiyk zullen treden; indien ik myn dochter of myn zuster ten
huwelijk zal geven; In elk van deze gevallen zullen zy gehouden
zyn aan myn,10 hollands (te betalen).
In geval van oorlog of wanneer ik een krijgstocht onderneem,
waarvoor het gehele land byeenkomt, zullen zy met 25 mannen
uittrekken en wel op eigen kosten, zolang zy naar my onderweg
syn, en zij zullen daarna (vanaf hun aankomst) zolang de oorlog
duurt, op myn kosten 's nachts myn tent bewaken.
Zy mogen ten behoeve van al hun zaken zonder tol betalen vry
rondtrekken door myn gehele graafschap, Holland zowel als Zee
land. Wie, na oproep door een bode van de graaf of door de schout
van de burggraaf, weigert om aan de byeengekomen gezworenen
vrede te geven, Is een boete van 10 verschuldigd, indien het door
twee van de acht gezworenen bewezen wordt (geacht).
Wie een ander zyn haren uittrekt en dit wordt door twee van de
acht gezworenen bewezen (geacht), krijgt een boete van 10 schel
lingen.
Wie een ander met zen strijdknots of een stok verwondt, wordt
beboet met 2 en hy moet aan de gewonde een zodanige genoeg
doening geven als de gezworenen beslissen: en als zy het gezamen-
ïyk soms niet eens kunnen worden, wordt de kwestie door het oor
deel van vyf van de gezworenen beslist. Indien er echter tussen de
gezworenen zoveel verschil van mening is, dat zy niet tot een eens
luidend oordeel kunnen komen, (dan) zal hy aan de gewonde ge
noegdoening geven volgens een besluit van de graaf.
Wie een ander zodanige verwondingen toebrengt, die men ge
meenlek een .jnatewonde" noemt, wordt gestraft met afkapping van
de hand, als hy op heterdaad betrapt is; anders wordt hy beboet
met 2 2 schellingen en moet hy de gewonde 20 schellingen schade
vergoeding betalen of hy moet zich op die manier, welke „civis-
kure" genoemd wordt op wettige wyze ten overstaan van de schout
rechtvaardigen; indien de wond echter groter is, dan moet hy ge-
j straft worden naar gelang de rechtvaardigheid eist. Wie een ander
een vinger afslaat, vervalt in een boete van 2 2 schellingen; indien
hy echter een vreemdeling is, moet hy gestraft worden volgens het
gemeen recht.
Een burger, die in de stad heeft gevochten, zal nooit tegen zyn
wil uit de stad verdreven kunnen worden noch tegen zyn wil in de
stad gehouden kunnen worden, wanneer hy in de stad (iets) heeft,
waarmee hy schadevergoeding zal kunnen geven: hetzy hy een borg
hetzy een andere voldoende zekerheid zal kunnen stellen om daar
mee de gelaedeerde en de graaf te voldoen.
Wie een ander een hand, een voet of arm afslaat of een oog
uitrukt, moet een boete van 10 betalen en Ik zal maken, dat aan
de verminkte met behulp van de justitie vergoeding wordt gegeven.
Indien de acht gezworenen in moeiiykheden gerEiken vanwege
hun rechtspraak of door een terecht tegen wie dan ook gewezen
vonnis, zullen ikzelf en de burggraaf hen in bescherming nemen en
de heer Van Teylingen zal ons daarby trouw terzyde staan.
Wie hulsvredebreuk pleegt door gewelddadig iemands huis aan te
tasten, moet een boete van 5 betalen.
Ook zal iemand, van welke voorname positie hy ook zy (maar)
aan tributa en talgia onderworpen, in de stad binnengaan om daar
in een huis te bouwen en de vryheid van de stad te genieten tenzy
met voorafgaand uitdrukkeiyk verlof van my of van myn schout
en van de acht gezworenen. Wie iemand smadeiyk voor leugenaar
uitmaakt, loopt een boete van 2 schellingen op; ook de beledigde
moet hy 2 schellingen betalen.
Indien een van de stedelingen beticht wordt met eerloosheid
van doodslag, roof, diefstal of iets ernstigs van andere aard, zal hy
overeenkomstig de zwaarte van het misdrijf met de dood worden
gestraft, indien hy door de gezworenen van de stad (van zyn
schuld) overtuigd wordt of op heterdaad gegrepen is. Is dit niet
het geval, dan moet hy staan voor zyn onschuld en hy zal niet tot
het onderzoek van het tweegevecht kunnen worden uitgedaagd.
Indien een van de gezworenen de stad niet van nut zal biyken
te zyn, dan zal hy zonder enige tegenspraak verwijderd worden en
een ander, die meer van nut is en ook nodig, zal in zyn plaats ge
steld worden. Al wat door de acht gezworenen en de schout ten
nutte en ten dienste van de stad zal worden gesteld en bevolen,
dat moet door allen worden goedgekeurd en stipt worden nageleefd.
Bovendien, aangezien het patronaatsrecht over de kerk van Ley
den my volledig toekomt, beloof ik goede trouw aan genoemde stede
lingen en zeg ik toe, dat ik na aftreden of overlyden van meester
Gherardus, de huidige bestuurder der kerk, vervolgens en voor altyd
twee geschikte priesters aan de genoemde kerk zal voordragen, die
als echte pastoors hun inkomsten gelykelyk zullen delen en die zo
wel ter ere Gods als tot heil der zielen de gehele parochie op lof
waardige wyze zullen besturen.
Verder zal. wanneer de genoemde vryheden door myn erfgenaam
of elk van myn opvolgers in het graafschap Holland moeten wor
den vernieuwd, de aanhechting van het nieuwe zegel van de erf
genaam aan de burgers een heel vat wyn kosten.
Dit is vastgesteld op Teylingen op de eersto zondag na St. Lucia
(19 december 1266, red.), op raad en aansporing van edele mannen,
nameiyk de heer Symon van Herlem, heer Dirck van Teylingen,
heer Gysbert van Aemstel, in tegenwoordigheid van Wouter van
Egmond en Willem van Benthem, ridders, terwyl Willem van Eg-
mond als schoonvader van de burggraaf van Leyden in diens plaats
toestemming verleende. Ook waren aanwezig heer Gerard van
Weteringhen, Albert van Velsen, Willem de Herlem, Wouter broe
der van Willem van Egmond en vele anderen in het jaar onzes
Heren MCCLX sexto.
iliïilllliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
