Talrijke stukken trekken in
het „isolement" de aandacht j
„UITLENEN" VAN KUNST
VASTE PLANTEN
IN DE TUIN
Ieder spreekt over Der Stellvertreter
THEATER IN WEST-HERLIJN j
Hoe was de houding van Paus
Pius XII tegenover de Joden?
Een nieuw initiatief
Als in een leesbibliotheek
Zaterdag 23 maart 1963
Pagina 2
Het is nu de goede tijd allerlei
vaste of overblijvende tuinplan
ten te poten of te verplanten en
vanzelfsprekend zullen die voor
namelijk in de bloemborder ko
men. In de border zijn ongetwij
feld plekken die minder goed
hebben voldaan. Sommige kleur
combinaties zullen toch niet het
effect gegeven hebben, dat men
ervan verwacht had. Ook herfst-
asters mogen voor de late bloei
niet ontbreken. Er zijn ook wel
in de zomer bloeiende soorten,
doch vooral voor de late herfst
wil men toch nog kleur hebben
en dat moet men dus voorname
lijk in die asters zoeken. Nu zijn
er enorm veel soorten, er zijn de
bekende lilakleurige; ze voldoen
prima, vooral indien ze gecom
bineerd worden met laat bloei
ende helianthus of rudbeckia's.
Ook de rode kleuren zullen u wel
voldoen. Er zijn soorten met zeer
kleine bloemendie erg over
dadig bloeien en met grotere:
witte herfstasters komen ook
voor. Vooral de rode soorten zul
len in kleur opvallen; overigens
moet u dit meer als violet zien.
Aster sedifolius is ook heel
mcoi; die bloeit met duizenden
kleine bloempjes. Het is echt
iets voor de liefhebberstuindeze
soorten groeien ook niet zo hoog
op, doch bereiken maar een
hoogte van ongeveer één meter.
Ze kunnen dus in de grote bor
der in het midden gepoot wor
den en voor de kleine tuin zou
den ze een plekje op de achter
grond kunnen vinden.
Herfstasters zijn plezierige
planten, omdat men er weinig
aan te doen heeft. Ze zijn vol
komen winterhard en het is dus
niet nodig ze tegen het invallen
van de winter af tp dekken. Ze
kunnen jaren op dezelfde plaats
blijven staan, dikwijls wel langer
dan vijf jaar. Nadien zijn ze tot
zulke grote pollen uitgegroeid,
dat men ze wel dient te verplan
ten. De grote pollen kunnen in
de late herfst of in het voorjaar
worden opgenomen nu kan
men dat dus ook nog doen en
dan verdelen in stukken. Vooral
de buitenste delen kunnen op
nieuw opgeplant worden.
G. Kromdyk.
ij t
Netelig onderwerp
Martin Held als de Wilhel minische burger Theobald
Maske beluistert het weinig gezonde inwendige van Klaus
Kammer als dweepzieke kap persbediende in Carl Stern-
heims: „Die Hose".
(Van onze correspondent in Bonn)
WEST-BERLIJN probeert krampachtig, ondanks zijn
isolement binnen de muren van Ulbrichts arbeiderspara
dijs, een grote stad te zijn, een hoofdstad van een herenigd
Duits Rijk, dat aan de toekomst behoort. In veel opzichten lukt
dat maar moeizaam. Cultureel bereikt men het gestelde doel nog
het beste. Wat tentoonstellingen, cabaret en vooral artistieke
atmosfeer betreft kan Berlijn weliswaar de vergelijking met
München niet doorstaan, maar op het gebied van het toneel
neemt de stad een eerste plaats in. Ondanks het feit dat de
grote, helaas in het Derde Rijk niet zuivere, Gustav Gründgens
in Hamburg zit en beroemde regisseurs als Karl-Heinz Stroux
en Oscar Fritz Schuh resp. in Düsseldorf en Keulen.
der Strafkolonie", het gruwelijke
verhaal over het executiemechaniek
dat voor zijn buiten werking stel
ling de jonge officier executeert
wiens leven in totale dienst van het
mechaniek stond, was de bewerking
het opmerkelijkst.
Balletdansers suggereerden nl. de
werking van het mechaniek op mu
ziek van Ravel, een weinig bevre
digende oplossing, die juist de gru
welijkheid van het verslindende ap-
Experimenten
In de herfst zorgen de Berliner
Festwochen elk jaar voor belang
rijke opvoeringen. In 1962 hoorde
daartoe vooral het gedurfde expe
riment van Willy Schmidt van het
Schlosspartheater of Kafka's novel
len „In der Strafkolonie" en „Ein
bericht für eine Akademie" te be
werken tot toneelstukken. Van „In
paraat te niet deed. De hoofdrol
van de jonge officier werd gespeeld
door een van Duitslands meest veel
zijdige en verbluffende jonge talen
ten: de 32-jarige Klaus Kammer
Hij gaf in het andere 6tuk van
Kafka een beklemmende creatie
van de ontaapte mens, die een we
tenschappelijke lezing houdt over
zijn vroeger apebestaan.
In dezelfde Berlijnse Festwochen
werd een stuk uitgebracht van de
Amerikaanse schrijver Peddy Cha-
yewski: „De tiende man". In Ber
lijn, met zijn eens zo levende Jood
se gemeente, was dit stuk, dat in
een synagoge speelt en waarin
steeds gezocht wordt naar de Jood.
die het voor het lezen van de wet
vereiste aantal van tien aanwezigen
kan completeren, bijzonder op zijn
plaats. Ook al bereikte de opvoering
met altijd het wereldniveau, waarop
het Berlijnse theater zich graag wil
bewegen, het zo door en door Jood
se stuk van Chayewski toonde aan
dat men in de ingesloten vroegere
Duitse hoofdstad naar buiten kijkt.
Datzelfde bleek uit de opvoering
van Ionesco's „Luchtvoetganger" in
het fraaie Schillertheater. Ionesco
heeft nauwe banden met Duitsland
Zijn „Neushoorns" waren op vele
Duitse planken een groot succes en
werden op de televisie met de be
kende filmregisseur Bernard Wicki
in de hoofdrol getoond. Ook „De
stoelen", „De kale zangeres" en an
dere Ionesco's trokken veel publiek.
Dat mag de reden geweest zijn
dat Ionesco de wereld-première van
zijn nieuwe stuk „Luchtvoetganger"
aan een Duits gezelschap toestond:
het Düsseldorfer Schauspielhaus on
der regie van Stroux. Op de Dtis-
seldorfse opvoering liet echter al
gauw het Schillertheater zyn voet
gangerspremière volgen
Mijn Parijse collega is al uitvoerig
op de mérites van Ionesco's stuk
Ingegaan, zodat ik mij wil beperken
tot de constatering dat ook de Ber-
ïynse opvoering geen sterke indruk
van het stuk gaf.
Bewerkte Kafka. Chayewski. Io
nesco. Veel oorspronkelijke Duitse
stukken worden kennelyk niet ge
speeld, zou men hieruit op kunnen
maken. Maar die indruk bedriegt.
Van de expressionistische toneel
schrijver Carl Sternheim worden
bijv. twee stukken in Berlijn ge
speeld: „Der Nebbich" en „Die ho
se". beide scherp, politiek, kritisch.
Stukken, waarin het Wilhelmische
burgerdom er even ongenadig van
langs krijgt als het „zeverige idea
lisme" uit die tijd. „Die Hose" heeft
als uitgangspunt de kanten onder
broek van Frau Maske, die bij de
intocht van de Keizer tot haar
eigen schrik en tot morele veront
waardiging van haar man op haar
enkels viel. Uit die gebeurtenis ont
wikkelt zich een satirische komedie
met naast een aantal zwakke ook
verrukkelijke scènes. Martin Heid en
Klaus Kammer (die als de leraar
en diens stiefzoon Andri in Max
Frisch' Andorra samen triomfen
vierden» gooiden het over een heel
komische boeg. waardoor de satire
van het stuk wel eens verloren ging
in het proestlach-verwekkende vir
tuoze toneelspel.
v-HSSRBSS De eigenaar van het uitleen-
bureau voor kunst te Hamburg
G. Tilly
„Voor slechts f 4.- een écht schilderij" zo luidt de sensatio
nele aanbieding van een Hamburgse Kunstgalerij. Als eerste stad in
West-Duitsland bezit Hamburg sinds kort een uitleenbureau voor
kunst". Iedereen kan hier, zoals in een leesbibliotheek boeken wor
den uitgeleend, voor de eenheidsprijs van vier gulden een origineel
kunstwerk voor de duur van drie weken lenen.
De organisator t§ ervan overtuigd,
dat hU met dit geheel nieuwe idee
succes zal hebben. Hij rekent by een
tor mstig vast aanbod van 3000
r ieryen op een klantenkring van
ongeveer 6500 personen. Voorlopig is
het echter nog niet zo ver. Op het
i enblik kan men een keuze maken
BS 900 echilderijen van Deense,
Franse, Italiaanse, Oostenrijkse en
Zwitserse schilders, terwijl 100 schil
derstukken door bekende Hamburgse
schilders ter beschikking werden ge
steld. Talrijke kunstenaars in geheel
West-Duitsland heeft men om mede
werking verzocht en het is wel zeker,
dat eiJ aan het verzoek gevolg zullen
geven.
Relatief hoog
artistiek niveau
Het museum tracht „elk wat wils"
te bieden. Men wil een zo groot mo
gelijk gebied bestrijken en in geen
geval een bepaalde „richting" be
voordelen. Mensen met een conserva
tieve instelling zullen zeker werke
lijkheidsgetrouwe schilderijen kiezen,
de jeugd echter, dat is al gebleken,
geeft de voorkeur aan de abstracten.
De bijna beruchte „heidelandschap
pen". de „droom van een jonge
vrouw" of de „afscheidskus" zal men
er echter tevergeefs zoeken. Het mu
seum wil een relatief hoog artistiek
niveau handhaven.
Zover men dit thans kan beoor
delen, zullen mensen uit alle lagen
van de bevolking en van alle leef
tijdsgroepen het Hamburgse uitleen-
bureau bezoeken. Er zijn veel Jon
gelui bij, vooral studenten en talrijke
arbeiders en gepensioneerden, die
zich de aankoop van een echt kunst
werk niet kunnen veroorloven. Maar
ook menige welgestelde zakenman of
ondernemer heeft het reeds gewaagd,
een modern schilderij voor drie we
ken te lenen, om te zien. of dit
kunstwerk hem „Iets zegt", of hU er
mee „leven" kan en of hy het even
tueel later zou willen bezitten. Want
alle schilderyen, waaruit een keuze
gemaakt kan worden, zyn te koop.
Vanzelfsprekend heeft het niet
ontbroken aan mensen, die dit
nieuwe instituut smalend bekritise
ren. „Eén ding staat echter vast: als
deze methode van uitlenen van schil
derijen er toe dient de kunst popu
lair te maken en het leven met goede
kunstwerken te bevorderen, dan is
behalve het zuiver commerciële, ook
het ideële doel van dit „uitleen
bureau" voor kunst bereikt.
Op dit moment spreekt heel Ber
lin van een stuk, dat eveneens door
een Duitser werd geschreven: „Der
Stellvertreter", debuut van de 32-
jarige Rolf Hochhuth. Over de kwa
liteiten van dit stuk, dat door Erwin
Piscator in het Theater Am Kur-
fürstendamm werd geregisseerd,
wordt gestreden. Hochhuth schreef
namelyk een stuk (de tekst ver
scheen als Rowohlt Paperback) dat
bjj opvoering zeven uren zou hebben
geduurd. Daar het zelfs voor het
theaterminnende Berlynse publiek
wat veel zou zijn zette Piscator de
schaar in de tekst en maakte er een
speelbaar geheel van drie uur van.
Maar dit is niet de reden van de
grote belangstelling, die het stuk
gewekt heeft. Die ligt in het nete
lige onderwerp. Der Stellvertreter
behandelt namelyk de houding van
Paus Pi us XII en de hoge clerus
tegenover de Duitse uitroeiing van
Joden tydens de tweede wereldoor
log. Hoofdfiguur is de Jezuïtenpater
Riccardo, die vergeeft poogt het Va-
ticaan ertoe te bewegen in een
openiyke verklaring Hitiers Joden
moorden te veroordelen. Het enige
wat hij bereikt is de publikatie van
een nietszeggende boodschap.
Teleurgesteld door het Vatlcaan,
dat Hitler niet als misdadiger wil
zien, maar meer als bestrijder van
het atheïstische bolsjewisme, naait
Riccardo een Jodenster op zyn sou
tane en gaat als „plaatsvervanger"
van de Paus met de Joden naar
Auschwitz, waar hy omkomt.
Hochhuths stuk is grotendeels
gebaseerd op historische figuren en
feiten. Paus Pius XII (Pacelli) ver-
schynt onder zyn eigen naam op
de planken, de nuntius in Beriyn
Orsenigo eveneens. Voor pater Ric
cardo stond de Poolse geesteiyke
Kolbe model, die zich in Auschwitz
opofferde om het leven van een
Pool met een heel gezin te redden.
Verder herinnert Ricardo aan de
Duitse domproost Bemhard Lich
tenberg. die het lot van de Joden
mede wilde ondergaan, maar onder
weg naar Dachau stierf. Ook de
historische SS-man Gerstein, die
foto's maakte in de vernietigings
kampen en de r.-k.-kerk inlichtte
over de gruwelen der Nazi's, voert
Hochhuth ten tonele.
Kritische reactie
Begrypeiyk, dat een dergelijk stuk
opzien baart. Van de kant van de
r.k.-kerk is uiteraard al kritisch
gereageerd op „Der Stellvertreter",
die men historisch niet gefundeerd
acht en die men eenzydig anti-Va
ticaans vindt. Nu, dat laatste is ze-
Hochhuth schildert Pius XII als
een glasharde, zuiver rationalisti
sche scepticus, wiens handelen be
paald wordt door anti-communisti
sche rancunes, ijdelhcid, wellicht
lafheid en niet in de laatste plaats
door zakelyke overwegingen. De
voorzichtige houding van het Vatl
caan tegenover Hitier verklaart
Hochhuth voor een groot deel uit
het feit dat een financieel imperium
in het geding was, namelyk het on
overzienbare bezit aan grond en
aandelen van de kerk van Rome.
In deze kwestie is het laatste
woord nog niet gesproken. Hoch
huths verwijten zijn niet gemakke-
lyk te weerleggen. Zy verwijzen
naar de concordaten met Hitier en
Mussolini, die door hun internatio
nale diplomatieke werking pressie
middelen hadden kunnen zjjn voor
de goede zaak, snydt zeker hout.
Ook het feit dat Pius XII de Spaan-
Herfstasters in volle bloei.
se fascist Franco de hoogste kerke-
lyke orde verleende en de Nazimi
nister en ambassadeur Franz von
Papen zijn oude eerbewys teruggaf,
spreken boekdelen.
Hochhuth een
toneelschrijver
Of Hochhuth echter een groot to
neelschrijver zal biyken te zyn als
hij eens een stuk produceert, dat
helemaal van hem alleen is, is na-
tuurlyk een andere kwestie. De door
Piscator uit het ellenlange manus
cript geperste scènes zyn voor een
Dieter Borsche als Pius XII
en Günther Tabor als de Je-
zuitenpater Riccardo in Hoch
huths stuk „Der Stellvertreter"
deel heel sterk, voor een deel ook
zwak. Zo is de grote scène, waarin
Riccardo als plaatsvervanger van
Christus' plaatsvervanger: de Paus.
het lot der Joden in Auschwitz op
zich neemt, te theatraal om pak
kend te zijn. Ook de figuur van de
„dokter" (kennelyk een toespeling
op de duivedse dokter Joseph Goeb-
bels) werkt hier onwaar. En zo is
er meer. Aan de opvoering in B
iyn lag dit gebrek aan werk
overigens niet. Günther Tabor
Riccardo en vooral Dieter Bor»
als Pius XII garandeerden ton«
spel van formaat. Hochhuths stuk
al verkocht aan vele toneelgq
schappen in andere landen i
Europa. In Nederland gaat deHaj
se Comedie het spelen. Dat betefc
dat de discussie over de houd
van het Vaticaan in de jaren 193
1945, die nu in Beriyn ontketend
verder gaat. Met toneel als zoda:
heeft dat weinig meer te mak
Even weinig als een aantal uitr
pen van verontwaardiging oa
het publiek by de première van!
stuk.
Interessant overigens zou\
zijn te weten of men ook in c
dere landen, bijv. in Nederla
de Piscatorversie van het
gaat spelen. In die versie is t
melijk nogal het een en an
geschraptdat beter had kun
blijven staan: de kwalijke rol
het Derde Rijk van de bem\
ningsindustrie (in Hochhul
tekst komt een gevolmachti\
van Krupp voor), de mishan
lingen van gevangenen in cc
centratiekampen, van Russin
en Poolse krijgsgevangenen
dwangarbeiders bij de fir
Krupp, de al teb rutale Nazis
nes en uit de slotwoorden „fi
maanden later werden de la
ste gevangenen in Auschv
door Russische soldaten bevn
de woorden: „Russische soli
ten".
casu grondig onder de spetters,
van alle kanten op hem afsprii
dank zy de tomeloze vaart, w
mee de automobilisten door
plassen jakkeren
HET valt me herhaaldelyk
hoe weinig consideratie
van deze heren met de i
wandelaars of fietsers hebben.
Ze scheren langs hen heen, bl
baar onbewust van het onheil
ze aanrichten, zitten zélf veilig
onbesmet hoog en droog achter
stuur en denken „Wie dóet
wat?"
Natuuriyk zijn er ook de
opgevoeden".
Ze houden er rekening mee,
er ook nog anderen op de w
bestaan: we zyn dan ook a
dankbaar voor hun oplettendb
Maèr zij behoren h«
tot de uitzonderingen.
Bovendien heeft de z.g.
dooi" de nodige gaten in
wegdek geslagen.
Ze kunnen minstens even ve
deriyk zyn als de watergolven.
U over de broekspypen spoelen
in een minimum van tyd de
meenste vlekken op Uw panti
toveren, vlekken, die minstens
liter „vlekkewater" vergen omi
weer netjes uit te krijgen.
U kunt dus beter het mooie 1«
pakje, dat U al gereserveerd li
om er straks mee in de lentezfl
flaneren, nog een ogenblik tui
de motteballen in de klerenl
laten hangen.
Anders is de aardigheid er i
vóór U 't weet
NOG een ogenblik, beste met
en alles komt in orde.
Dan zyn we, na de vorste
sneeuw, ook al die andere
makken vergeten en is de „ie
welke eergisteren om 9.20 uur(
cieel haar intree deed, werk
gekomen.
Dan staat alles klaar om U
warmte te ontvangen.
Dan is het winterleed deflu
geleden en zuigt U de hed
voorjaarsgeur naar binnen,
naar U nu al weken onstul
heeft verlangd.
En dan krijgt U niet meer ou
wacht een pets water over
schoenen, zoals deze zieliee heer
tot zyn schade en schande e
ondervinden.
Dat hy de automobilist no?
„hartig woordje" achterna geroi
heeft, zou ons niets verwonden
fantl
ZO hèèl vlot verloopt de over
gang van winter naar lente
niet.
Nu de temperaturen geleidelyk
sty gen, de oliekachel nog maar met
een klein pitje staat te branden, de
kolen zachtjes liggen te gloeien en
ledereen zich opmaakt binnenkort
piekfijn voor de dag te komen in
verband met Pasen, biyft oppassen
toch altyd de boodschap.
Regen- en stormvlagen kunnen U
onverhoeds overvallen.
En iemand, die niet goed uit zyn
ogen kykt, zit, vóór hy er erg in
heeft, met de gebakken peren in