LEIDEN WERD HONDERD JAAR GELEDEN
.ASTRONOMISCHE HOOFDSTAD VAN EUROPA'
Grote hulde aan wetenschappelijke
verdiensten in sobere herdenking
Gero-cassette
Opgericht 1 maart 1860
Zaterdag 13 mei 1961
Tweede blad no. 30353
De Leidse Universiteit heeft zich in de loop der
eeuwen een grote internationale faam verworven.
Deze faam berustte in vrijwel alle gevallen op een
collectieve instelling of prestatie van dit weten
schapscentrum of op de persoonlijke werkzaam
heid van hoogleraren.
De faam welke „Leiden" verworven heeft als
sterrenkundig wetenschappelijk centrum berust
daarentegen op één instituut. Weliswaar zijn de
grondslagen daarvoor gelegd door individuele
wetenschapsbeoefenaren, maar toch bekleedt de
Leidse Sterrewacht (zoals dit instituut zich met
verontachtzaming van alle taalregels noemt) in
dit opzicht een unieke positie.
De Leidse Sterrewacht dateert van reeds meer
dan drie eeuwen her, maar wezenlijk tot bloei
gekomen en nadien in bloei gebleven is zij toch
sinds een eeuw, sinds het jaar 1861, toen het
huidige hoofdgebouw van de Sterrewacht in ge
bruik kon worden genomen.
De honderdste geboortedag van dit hart van
de Sterrewacht werd gisteren herdacht in een
bijeenkomst in de Filmzaal van het Academie
gebouw. De herdenking viel samen met de in
gebruikneming van enkele nieuwe ruimten voor
de Sterrewacht, terwijl tevens een expositie aan
deze herdenking verbonden werd.
Van kijker via radio naar satellieten
De tegenwoordige directeur van de Sterrewacht, prof. dr. J. H. Oort, schetste in
een voordacht de hoogtepunten van de ontwikkeling der Leidse astronomie, die tot
onderdeel van een wereldomvattende sterrenkundige wetenschap is uitgegroeid, en
voorspelde nog verdere revolutionaire ontwikkelingen in de astronomische techniek
na de ontplooiing van de radio-sterrenkunde, onder meer waarnemingen met behulp
van raketten en satellieten. Leiden, dat wel eens de ..astronomische hoofdstad van
Europa" genoemd is, kan tot deze verdere ontwikkeling grote bijdragen leveren,
wanneer de bezieling van het team van de Sterrewacht gelijk blyft aan de die van
Frederik Kaiser toen htf de huidige sterrewacht een eeuw geleden vorm gaf:
gegrepen door het wonder steeds verder doordringen in de mysteries van de
natuur buiten de aarde.
uitgang in de wetenschap te verkrijgen
was. Hij was er diep van doordrongen
dat onderzoekingen slechts dan echt van
waarde kunnen zijn, als men over in
strumenten of theorieën beschikt die
tenminste even goed zjjn als het aller
beste wat elders ter wereld bestaat.
Zo werd dan ook het instrumentarium
van de nieuwe Sterrewacht gekozen.
Het hoofdinstrument, de meridiaan-cir
kel, kon inderdaad volledig wedijveren
met het beste wat bestond en het is
merkwaardig te bedenken, dat dit in
strument zestig jaar lang het belang
rijkste onderdeel van de Sterrewacht
bleef en dat er gedurende deze gehele
tijd waarnemingen van de eerste rang
mee werden gedaan.
Veel belangrijker
dan de geboorte
Prof. dr. J. H. Oort. de directeur van
de Sterrewacht. riep in herinnering hoe
reeds in 1633 op aandrang van de merk
waardig begaafde methematicus en
Arabicus Golius een toren op de wes
telijke vleugel van het Universiteitege
bouw werd geplaatst waarop een hou
ten kwadrant werd opgesteld. Dit is het
begin geweest van de Leidse Sterre
wacht, die nu dus al 328 jaar oud is,
en na die van het Vaticaan de oudste
ter wereld. De eerste eeuwen van het
bestaan waren echter allesbehalve roem
ruchtig, en na Golius werd er voorlopig
geen wetenschappelijk werk meer ver
richt.
Pas in 1826, toen de 18-jarige Frede
rik Kaiser tot observator werd benoemd,
kwam hierin kentering. Reeds op 14- en
15-jarige leeftijd vestigde deze de aan
dacht op zich door verdienstelijke as
tronomische berekeningen. Met het ge
brekkige instrumentarium van die jaren
wist hij, enthousiast, begaafd en voor
zien van een onuitputtelijke energie,
waarnemingen te doen die ook in het
buitenland de aandacht trokken. Zijn
ideaal was, om de sterrenkunde in Ne
derland tot bloei te brengen en als
eeiste vereiste daartoe beschouwde hy
de bouw van een met de beste hulp
middelen uitgeruste sterrenwacht.
Na zeer veel moeilijkheden slaagde hij
daarin en in 1861 werd de Sterrewacht
zoals die sedert dien in Leiden te vinden
is. in gebruik genomen. Dit tijdstip is
voor de ontwikkeling van de sterrenkun
de in ons land heel wat belangrijker
geweest dan de geboorte in 1633, omdat
het het begin van een werkelijke bloei
tijd werd.
Bezielde Toewijding
en zakelijk inzicht
Wie van de geschriften van Kaiser en
de getuigenissen van leerlingen en
vrienden kennis neemt, wordt allereerst
getroffen door de ongelofelijke toewij
ding aan zijn werk ondanks een op la
tere leeftijd zwakke gezonheid. Sterker
nog valt op de wijze, waarop hij getrof
fen scheen te zijn door het wonder van
de wereld buiten de aarde en' hoe hij
klaarblijkelijk zijn eigen enthousiasme
op zijn leerlingen en toehoorders wist
over te planten. Hij was bovendien
daarnaast een „zakelijk" natuuronder
zoeker, die wist dat slechts met de uiter
ste zorg voor alle details van instru
menten en werkmethoden nieuwe voor-
De nieuwste fotografische kijker,
die in de herbouwde koepel van de
Leidse Sterrewacht staat opgesteld.
Deze koepel moest verplaatst wor
den in verband met de hoogte van
het nieuwe toren-laboratorium voor
zoölogie.
Nieuwe ontplooiing
Na een lange alleen-heerschappij van
de plaatsbepalende astronomie door
Kaiser en diens leerling en opvo'ger Van
de Sande Bakhuyzen werd onder direc
toraat van prof. dr. W. de Sitter in
1919 een nieuwe periode ingeleid, waarin
de Sterrewacht haar vleugels in allerlei
nieuwe richtingen uitsloeg. Ongeveer te-
De drie Leidse hoogleraren in de
astronomie, v.l.n.r. prof. dr. J. H.
Oort, tevens directeur van de Ster
rewacht, prof. dr. H. C. van de
Hulst (een van de grondleggers
van de radio-astronomie) en prof.
dr. P. Th. Oosterhoff, bij een his
torische kijker uit het begin van de
achttiende eeuw, die thans nog in
de Sterrewacht te bewonderen is.
telijk met prof. De Sitter kwam ook de
beroemde Deense astronoom prof.
Hertzsprung naar Leiden, en samen
maakten zij van de Sterrewacht een
veelzijdig modern instituut. Prof. Oort
schetste in het kort de richtingen, waar
in het onderzoek zich onder deze astro
nomen ontwikkelde. In deze tijd groei
de in Leiden een school van praktische
astrofysici, die in de gehele wereld be
roemd geworden is.
Wel werd in die tijd in Leiden veel
geobserveerd, maar de meeste en beste
waarnemingen kwamen van Leidse
waarnemers in Zuid-Afrika, waarmee
in die jaren nauwe banden waren aan
geknoopt. Later werd in Johannesburg
een eigen Leids instrument geplaatst en
thans is deze zuidelijke afdeling van de
Leidse Sterrewacht met twee uitsteken
de instrumenten uitgerust, die door
voortreffelijke outillage en enorme ac
tiviteit der waarnemers kunnen wed
ijveren met het beste wat elders ter
wereld op het gebied van de fysische
eigenschappen der sterren gepresteerd
wordt.
Raketten en satellieten
Intussen is de Sterrewacht ook op an
dere terreinen met haar tijd meege-
FONGERS
groeid, in het bijzonder op dat der ra
dio-sterrenkunde. op welk gebied zij
zelfs op haar tijd vooruit raakte doordat
zij vroegtijdig de beschikking kreeg over
een der grootste instrumenten ter we
reld. Vooral In het Nederlandse klimaat
is dit voor de sterrenkunde van zeer
groot belang.
Wil de Leidse Sterrewacht ook verder
met haar tijd meegaan, dan zullen In
de komende jaren nog vele andere ont
wikkelingen nodig zijn. Onder meer zal
ook deelgenomen moeten worden aan
waarnemingen met behulp van raketten
en satellieten.
Elektronische rekenmachine
Een belangrijk facet In de ontwik
keling van het onderzoek is de invoe
ring van automatische registrering der
waarnemingen en vooral ook de auto
matisering van de bewerking dezer
waarnemingen door middel van elektro
nische rekenmachines. Het is dan ook
bijzonder verheugend, dat de Universi
teit binnenkort zal kunnen beschikken
over een moderne elektronische reken
machine. Dit is niet slechts van belang
voor een vlotte bewerking van de enorme
hoeveelheid informatie die de radio
telescopen kunnen leveren, maar even
zeer vanwege de mogelijkheid om daar
mee theoretische problemen te gaan be
handelen. die tot dusver buiten het be
reik van de Leidse astronomen lagen.
Samenwerking met
fysici en technici
De ontplooiing van de radioastrono-
mie heeft een nieuw element in de ster
renkunde gebracht, namelijk de samen
werking tussen astronomen, fysici en
elektrotechnische ingenieurs. Deze sa
menwerking heeft zich in Nederland op
bijzonder prettige wijze ontwikkeld
De astronomen zijn van diepe dank
baarheid vervuld voor de enorme toe
wijding waarmee de elektrotecnruci ue
moeilijke problemen die de astronomie
stelde, stuk voor stuk op zo prachtige
wijze hebben weten op te lossen.
Zowel in Dwingeloo waar de radiote
lescoop staat opgesteld, als in Leiden
zijn de elektronische werkplaatsen het
vorig jaar belangrijk uitgebreid.
Uitbreiding
Het tijdstip van de viering van het
eeuwfeest is zo gekozen, dat zij kon
samenvallen met de inwijding van een
nieuwe vleugel van de astrofysische af
deling. Behalve een nieuwe elektroni
sche afdeling bevat deze een prachtig
fotografisch atelier en een nieuwe in
strumentmakerswerkplaats.
Prof. Oort bracht dank aan de ar
chitecten Van Oerle en Schrama en
aan de Rijksgebouwendienst voor hun
arbeid op het terrein van deze uitbrei
ding, aan alle medewerkers van de
Sterrewacht die tezamen een gemeen
schap vormen waarin aller werk essen
tieel is voor het bereiken van resultaten,
en aan curatoren, het ministerie van
Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen
en de Nederlandse Organisatie voor Zui
ver Wetenschappelijk Onderzoek.
Ter gelegenheid van het jubileum
zal waarschijnlijk nog dit jaar een bro
chure over de Sterrewacht worden uit
gegeven, waartoe de mogelijkheid werd
geopend door een speciaal krediet van
curatoren.
Steffl m en koop een
FONGERS
de keus
voor het leven!
In Leiden
Prof. Oort stelde, dat indertijd de
Sterrewacht, die een vertrouwd deel van
hc-t stadsbeeld is geworden, ten onrechte
vanwege de besparing van enkele dui
zenden guldens aan grondkosten niet
buiten maar in de stad is geplaatst.
Thans wordt de hemel boven de Sterre
wacht overgoten met stadslicht, dat het
zwakke licht uit de hemel overstraalt.
Toch moet de Sterrewacht thans niet
uit Leiden weg, ook al moeten de waar
nemingen voor een groot deel elders,
zelfs buiten het land worden verricht.
Eén gemeenschap
internationaal instituut geworden. Daar-
I uil vloeit onder meer voort dat de
I opzet van een heel grote nieuwe radio
telescoop in Beneluxverband gemaakt
wordt en dat de oprichting van een met
grote moderne kijkers uitgerust optisch
observatorium op het zuidelijk halfrond
door landen van West-Europa gezamen
lijk gemaakt wordt. Vandaar ook dat
de plannen voor ruimte-onderzoek zo
wel in Europees verband als ook In sa
menwerking met de Verenigde Staten
gesmeed worden.
De Sterrewacht zelf kan daarbij in
Leiden blijven. Nationaal van opzet en
grotendeels levend van het initiatief van
haar vaste staf, is zij tegelijk een in
ternationaal instituut, waar op het
ogenblik ongeveer evenveel buitenlandse
als Nederlandse geleerden werken.
Hoe anders dit alles ook lijkt dan in
de tijd van Kaiser, het uiterlijk kleed
en de ziel zijn hetzelfde gebleven als
een eeuw geleden, berustend op het ver-
j langen om steeds verder in het. wonder
der natuur buiten de aarde door te drin-
sen.
Heipalen voor liet
„huidige gebouw"
De president curator dr. J. E. baron
de Vos van Steenwijk kon persoonlijke
herinneringen uit de historie van de
Leidse Sterrewacht ophalen, aangezien
hijzelf na een studie in de wis- en na
tuurkundige faculteit juist een halve
eeuw geleden als jongste observator aan
de schepping van prof. Kaiser werd
verbonden. Op dat ogenblik had de Ster
rewacht een halve eeuw een vaste koers
gevaren, bepaald door de materiële mid
delen welke ter beschikking stonden en
niet door de zich nieuw ontwikkelende
technieken van spectografie. Dr De
Vos van Steenwijk noemde zichzelf een
der laatste epigonen van die eerste halve
eeuw van Leidse astronomische ver
maardheid. In die halve eeuw werd in
het wetenschappelijk onderzoek de na
druk gelegd op de positiebepaling van de
„vaste sterren" «Die deze naam
overigens ten onrechte dragen).
Het blijkt thans, dat deze positiebe
paling van groot belang is voor de on
derzoekingen op het gebied van de
structuur en conceptie van ons sterren
stelsel. Daarmede werd door het werk
van Kaiser en zjjn opvolgers het „hei
werk" verricht voor het gebouw, dat de
astronomie thans aan het optrekken is.
Juiste man met
juiste bezieling
Dr. De Vos van Steenwijk herinner
de aan enkele financiële aspecten van
het werk van Kaiser: toen de overheid
niet bereid bleek voldoende geld voor de
inrichting van een modern observato
rium beschikbaar te stellen, ontplooide
hij zich tot een propagandist van de
astronomie, zodat de algemene belang
stelling voor deze wetenschap eigenlijk
ging dwingen tot steun aan zijn plan
nen. Volgens sprekers berekeningen
hebben toen de Leidse hoogleraren per
persoon een bedrag van ruim zeshon
derd gulden bijeen gebracht om de
stichting van een moderne sterrenwacht
mogelijk te maken. Die veel verfoeide
negentiende eeuw bleek dus nog leven
dig genoeg te zijn om zulk een grote
offervaardigheid op te brengen.
Het blijkt duidelijk, dat een man met
capaciteiten, die de goede toon wist
te vinden, ook in die zogenaamde lauwe
tijd een voor deze dagen welhaast on
gekende steun wist te verwerven voor
zuiver wetenschappelijk onderzoek
waaraan in die tijd iedere gedachte aan
commercie en defensie vreemd moet zijn
geweest.
Waardering en
dank
De decaan van de faculteit prof. dr.
E. H. Vogelenzang herinnerde er in
een korte toespraak aan, dat het werk
van Kaiser van bijzonder grote beteke
nis is geweest zowel voor de wetenschap
zelve als voor de inleiding tot de sterren
kunde. die Leiden wist te verschaffen
en tot internationale vermaardheid wist
te brengen.
Tenslotte sprak de secretaris van de
Nederlandse Vereniging voor Weer- en
Sterrenkunde dr. U. J. Rutgers, die na
een woord van dank voor de nauwe re
laties tussen officiële wetenschap en
amateurs een tweetal vitrines voor de
Sterrewacht aanbood.
In zijn slotwoord bracht prof. Oort
nog dank aan prof. dr. P. Th. Ooster
hoff, de adjunct-directeur van de Ster
rewacht, voor diens toegewijde arbeid,
zonder welke dit wetenschappelijk in
stituut niet zou kunnen zijn, wat het
thans is.
Velen aanwezig
De bijeenkomst in de Academie werd
onder meer bijgewoond door de rector
magnificus prof. mr. J. V. Rijpperda
Wierdsma, vele leden van de senaat,
de president curator en enige curato
ren. de hoogleraren Van Groningen en
Gorter namens de Kon. Ned. Akademie
van Wetenschappen, prof. Bakhuizen
van den Brink en dr. Bannier namens
de Organisatie voor Zuiver Wetenschap
pelijk Onderzoek, dr. Piekaar, mr. Tittel
en dr. Ferrier namens het ministerie
van Onderwijs. Kunsten en Wetenschap
pen, de astronomen van andere Neder
landse wetenschapscentra, vertegen
woordigers van studentenorganisaties
en de wetenschappelijke staf en gedele
geerden van de Ned. Vereniging voor
Weer en Sterrenkunde, het Leids Ster-
rewachtsfonds en de Rijksgebouwen
dienst.
Expositie
Na de toespraken begaven de aanwe
zigen zich naar de Sterrewacht, waar
men in de gelegenheid was kennis te
maken of de kennismaking te vernieu
wen met gebouw, instrumentarium en
vooral ook uitbreidingen van de laatste
jaren.
In de collegezaal was een bescheiden
expositie ingericht van materiaal, dat
betrekking had op de historische ont
wikkeling van de Sterrewacht.
Deze belangwekkende expositie, die
veel fotografisch materiaal omvat, is
heden van 14 tot 17 en 19 tot 22 uur.
zondag van 14 tot 17 uur, maandag
van 19 tot 22 uur en dinsdag van 19
tot 22 uur voor het publiek toegankelijk.
Zoekt U een
van f40.— of f400.—.
d. WATER, Haarlemmerstr. 207
heeft het. De Gero-specialist.
De Sterrewacht is een onderdeel ge
worden van een grotere werkgemeen
schap: allereerst een werkgemeenschap
in Nederland, waar de omstandigheden
de toenemende mogelijkheden van con
tact bevorderen en de begrenzingen van
de afzonderlijke instituten hoe langer
hoe meer doen vervagen. De astronomen
hebben thans het gevoel even nauw
met elkaar verbonden te zijn als vroe- i
ger de werkers aan één afzonderlijk
instituut. Een bevestiging daarvan zag i
Erof. Oort in de verheugende aanwezig-
eid bij deze herdenking van vrijwel
alle astronomen uit Nederland.
Een Sterrewacht ontgroeide echter
niet alleen in dit opzicht aan een stad.
maar ook aan Nederland, aan Europa
en wellicht binnenkort ook aan de aarde
zelf. De hedendaagse sterrenwacht is een
Zingende kapelaan
Tijdens de laatste bijeenkomst van Ex-
pogé in het seizoen 1960/61 heeft het
hoofdbestuurslid kapelaan H. M. J Stoe-
linga gisteravond in „De Harmonie" een
voordracht gehouden over het geestelijk
lied, waarbij spreker zijn woorden met
zang, o.m, van een zestal eigen compo
sities afwisselde. Na een kort inleidend
woord van de voorzitter, de heer L.
Questroo. vertelde kapelaan Stoelinga,
dat hij tydens tal van kerstbij een kom
sten o.m. van militairen en jeugdver
enigingen met groot succes de aanwezi
gen was voorgegaan in het zingen van
evangelische teksten op moderne muziek,
waarmee z.i. afdoende werd aangetoond,
dat de hedendaagse jeugd ook t.a.v.
het evangelie moeten worden aangespro
ken met een moderne versie van de eeu
wenoude muziek en tekst teneinde de be
langstelling voor het geestelijke lied niet
verloren te laten gaan. Alvorens moder
ne composities en teksten onder de loep
te nemen, vertelde hij iets over de oor
sprong van het geestelijk lied. zoals dit
reeds werd gezongen lang voor de ge
boorte van Christus en werd overge
nomen door de eerste christenen, waar
bij de tekst in het latijn vertaald werd.
Eerst later kwam men ertoe eigen gees
telijke liederen te gaan componeren en
van een toepasselijke tekst te voorzien.
Men zong ten tijde van Paulus reeds
Gods lof in psalmen en geestelijke liede
ren van eigen compositie en inhoud. Vele
van deze oude liederen, ook de Grego
riaanse. worden heden ten dage nog ge
zongen, alle pogingen tot een moderne
aanpassing c.q. vertaling ten spijt. Nadat
spreker enige van deze liederen o.m. met
de oorspronkelijke Latijnse tekst ten ge
hore had gebracht, besprak hij uitvoerig
de pogingen, die door de eeuwen heen
door tal van componisten en tekstdich
ters zijn aangewend om de geestelijke
liederen met in acht neming van hun
oorspronkelijke strekking meer en beter
tot de latere generaties te laten aan
spreken.
Tenslotte besprak kapelaan Stoelinga
nog een zestal van zijn moderne compo
sities met eigen tekst, waarvan een drie
tal door hem ten gehore werd gebracht.
AANBESTEDING
CHR. TECHNISCHE SCHOOL.
De aanbesteding van de chr. lagere
technische school, voor welke bouw on
langs toestemming werd verleend, zal
plaats hebben op dinsdag 6 juni om
11.00 uur in café-restaurant ..In den
Vergulden Turk".
Mr. M. A KakebeekeVan der
Put. wetenschappelijk hoofdambtenaar
bij de Leidse Universiteit is bij K B
benoemd tot rechter-plaatsvervanger in
de Arrrondissements-rechtbank te
's- Graven h age.
Goede resultaten bij
N.V. Nemafi
DIVIDEND WEDEROM
De N.V. Nederlandse Maatschappij
tot Financiering van Huurkoop-Trans
actie „Nemafi" te Leiden, heeft ook in
1960 weer goede resultaten bereikt. De
groei van het bedrijf heeft zich voort
gezet en resulteerde in een hogere om
zet. zowel in het aantal als in het be
drag van de verstrekte kredieten. Het
debiteuren-saldo steeg tot f4.480 800 per
ultimo december 1960 (vorig jaar
f3 515.700). De verliezen op huurkoop-
debiteuren konden ook in 1960 wederom
laag worden gehouden. Daar de direc
tie van oordeel is. dat gedeeltelijke de
centralisatie der werkzaamheden ge
wenst is, werd een 7-tal bijkantoren op
gericht.
De winst- en verliesrekening geeft
aan ontvangsten een bedrag aan van
f747.435,28 (vorig jaar f622.071.93i, ter
wijl de exploitatiekosten f 558.793.29 be
dragen (vorig jaar f430.016.82). De net
towinst bedraagt na afschrijvingen
f 164.087.79. Aan de algemene reserve zal
f20 000 worden toegevoegd, terwijl het
dividend onveranderd op 10% is vastge
steld.
Betreffende de vooruitzichten is de
directie optimistisch gestemd.
Het afbetalingsstelsel is in Neder
land nog steeds niet tot volle wasdom
gekomen. Het laat zich aanzien, dat in
de naaste toekomst de groei van de
Nemafi zich zal voortzetten.
Vakantieregeling voor slagers
In zijn vergadering van 8 mei jX
heeft de Gemeenteraad een nieuwe va
kantieregeling voor de slagerswinkels
vastgesteld. In deze regeling is de pe
riode van 1 juni tot 1 september aan
gewezen als tijdvak, waarbinnen Bur
gemeester en Wethouders de verplichte
vakantieweken dienen vast te stellen.
Voorts zijn de slagers thans verplicht
de hun toegewezen vakantieweek aan
het publiek bekend te maken door een
drukwerk of geschrift ,op een zodanige
wijze in de winkel aan te brengen, dat
hiervan van buitenaf op gemakkelijke
wijze kennis kan worden genomen
EXAMENS DI A CONES SENHUIS.
Bij de een dezer dagen in het Diaco-
nessenhuis alhier gehouden examens,
slaagden voor het diploma ziekenver
pleging A de volgende zusters: G Bos,
A. de Bruine. B v. Brummen. C. Hon-
ders, G. de Jong. G. Kriek, F. Mees
ters. F Schoneveld, J .Struyk en R.
Wolf rat.
