I GASLANTAARNS
DE GEESTEN VAN DARTMOOR
DE KOELKAST
ZATERDAG 4 FEBRUARI
WEKELIJKS BIJVOEGSEL
PAGINA 4
HOE WERKT HET?
Lach er om als de ivind door de schoorsteen
blaastzal het lachen overgaan in een koude rilling
verdwijnen in Wenenmaar
komen terugin de V.S.
Het kerkhof te Widdecombe met daarachter het uitgestrekte heuvelachtige landschap van Dartmoor.
Men kan drie kringlopen onderscheiden:
1° het absorptiemidael (b.v. water).
2°het koelmiddel (bv.ammoniakgas).
3° het neutraal gas (b.v. waterstofgas).
3°KRINGLOOP
J Wanneer de vloeibare ammoniak in de verdamper komt
I blijft de totale druk gelijk. De druk van de ammoniak zal
I dan echter zoveel minder worden als de druk van de
waterstof bedraagt. Bij die lagere druk gaat de vloeistof
echter koken en verdampt. Het waterstof-ammoniakgas
mengsel zakt door zijn groter soortelijk gewicht omlaag
in de absorber. Daar lost de ammoniak in het absorptie-
middel (water) op. De lichte waterstofdamp stijgt weer
op naar de verdamper (3° kringloop
De sterke absorptieoplossing (ammoniak in water)
wordt in de gasuitdrijver verhit zodat ammoniak
gas ontwijkt. De dampbellen sleuren de vloeistof
mee naar het boveneinde van de gasuitdrijver en
ontwijken dan. De zwakke oplossing zakt terug
naar de absorber en absorbeert weer ammoniak
(1°kringloop). Het koelmiddel (ammoniakgas) stijgt
op naar de koude condenser, condenseert daar en
vloeit dan omlaag in de verdamper (2° kringloop).
tech'V.dijk
beroemdheid van Widecombe. En toch
zijn er heel vreemde dingen gebeurd
in deze vredige plaats...
Op een zondag in 1638 trof een blik.
semstraal de kerk tijdens een dienst
en vier mensen werden gedood en
tweeënzestig gewond. Het oude boek
„Worthies of Devon" voegt eraan toe
dat van vele slachtoffers het onder
goed was verbrand, maar dat hun bo-
venklererr niet eens verschroeid waren.
Als u door de kerk dwaalt zult u een
beschrijving in dichtvorm vinden van
dit vreemde ongeluk, gemaakt door de
dorpsschoolmeester.
Twee eeuwen later geloofde men dat
de vicaris van Widecombe en zijn
zuster onwettige kinderen waren van
de Prins Regent, de latere Koning
George IV. De zuster had een dochter,
die na haar huwelijk op het landgoed
kwam wonen en het dorp regeerde als
een excentriek despoot. „Lady" Darke
haar man was niet van adel en dus
had zij geen recht op deze titel, waar-
op zij zeer was gesteld liefhebberde
in hekserij, was goedhartig en edel
moedig voor sommigen, wreed voor an
deren, bedilde haar man, die niet veel
meer dan haar slaaf was. Toen zij
stierf, tot het einde heerszuchtig, werd
in een afgesloten kamer een verba
zingwekkende collectie zilverwerk ge
streek van Groot-Brittannië! U vindt
er ook, in grote tegenstelling met dit
woeste land, de dorpen, de groene da
len bekend als „combes" en de
landerijeri, tussen deze heidevelden.
Devon is een gastvrij graafschap met
vriendelijke bewoners, vrolijke herber
gen, heerlijke room en zwaarbeladen
boomgaarden.
Dartmoor is en grote oneindige zee
van golvende heidevelden, waarover de
schapen weiden en de wilde pony's
rondtrekken. Over deze uitgestrekt
heid wandelend, zult u iets begrijpen
van de mysteries, maar let op uw weg,
neem een goede kaart en een kompas
mee: Er zijn nog gevaarlijke moeras
sen en als u er alleen op uit gaat en
u in een plotseling opgekomen mist
de weg niet meer weet, kan uw tocht
verkeerd aflopen!
Kenmerkend voor Dartmoor zijn de
grote granietformaties of. rotsblokken,
„tors" genaamd. Vele hebben speciale
namen: Yes Tor, Kes Tor, Sheeps Tor.
Hound Tor en, door toeristen 't meest
bezocht. Hay Tor. De laatste twee be
vinden zich niet ver van Widecombe.
Twee goede wegen doorkruisen de
„moor": van Moretonhampstead naar
Yelverton en van Ashburton naar Ta
vistock. Andere wegen leiden om de
De geesten van de ,,moor" hebben
iets dat veel inheilspellender is dan
.witte wieven' en ridders zonder hoofd.
Er is b.v. een troep honden, die over
de eenzame hoogten rennen en dan
zijn er de kleine boosaardige feeën met
hun dansende „will-'o-the-wisp" lan-
taarntjes, waarmee ze de nachtelijke
wandelaar de moerassen in lokken,
tenzij hij de voorzorg heeft genomen
zijn jas binnenstebuiten aan te trek
ken.
Verder zijn er de overblijfselen van
vroege volksstammen, die hier hebben
geleefd voordat de geschiedenis be
stond en die hun doden begroeven in
grafheuvels. U vindt hun oude jaagpa
den. menhirs (soort hunebedden) en
stenencirkels de indrukwekkendste
cirkels zijn die bij Scorhill, tussen
Ghagford en Cranmere en die bij
Fernworthy. De tijd valt weg als u
tussen deze stenen staat, want de
„moor" is nu nog even ongetemd en
woest als in vroeger tijden.
Het is makkelijk lachen over boven
natuurlijke verhalen als men in de ge
zellige atmosfeer van een herberg ver
keert. En toch, de wind die door de
schoorsteen blaast, kan het lachen
doen overgaan in een huivering die
men voelt langs de ruggegraat... Dart
moor heeft veel geheimen, die men
met zijn logica niet kan verklaren.
De fabrieken bevinden zich in een
gebied, dat zich uitstrekt van New
England naar Texas, van South Da
kota naar Honoloeloe. Ook worden
gaslantaarns en gaslampen uit Enge
land ingevoerd.
Geen opstekers meer
Tot de steden, die in bepaalde dis
tricten opnieuw gaslantaarns hebben
laten neer zetten behoren o.m. Pitts
burg. New York City en wel in het
beroemde textieldistrict van Worth
Street Lake George (N.Y.) en Lit
tle Rock.
Er zijn echter ook enkele gebieden
in Amerika, waar het tijdperk van de
gaslantaarn nooit heeft opgehouden te
bestaan.
Maar hoewel de gaslantaarn in
Amerika in ere wordt hersteld, zal
men de oude vertrouwde figuur van
de lantaarn-opsteker, die met de lad
der op de schouder door de stad trok
niet meer terug zien. Die „goede oude
tijd" is voorbij. De ontsteking geschiedt
thans automatisch.
Aan die goede oude tijd denkt de
lantaarnopsteker George Ritter in We
nen echter nog heel vaak terug. Hij
oefent reeds 45 jaar lang zijn beroep
in de Donaustad uit. Hij herinnert zich
de tijd nog goed, dat hij met zijn
collega's van lantaarn tot lantaarn
liep, de ladders tegen de lantaarn
neerzette en het gaslicht onder de
tweekoppige Oostenrijkse adelaar ont
stak. Bij het aanbreken van de dage
raad trokken de mannen er dan weer
op uit om de lampen een voor een te
doven
De dagen, dat Ritter echter met de
ladder op de rug liep behoren ook voor
hem hoewel hij nog een van de
weinige lantaarnopstekers in Wenen
is reeds lang tot het verleden. Geor-
Tom Pearse. Tom Pearselend me your gray mare
All along, down alongout along, lee.
For I want for to go to Widecombe Fair.
With Bill Brewer. Jan Stewer, Peter Gurney, Peter Davy
Daniel Whiddon, Harry Hawk, Old Uncle Tom Cobleigh and all!
Iedereen in Groot-Brittannië kent dit oude lied uit Devonshire en het
droeve verhaal van de grijze merrie; van hoe het vrijdag werd, en
zaterdagmiddag, en ze nog niet naar huis kwam draven met haar
vrachtje van acht feestvierders. Hoe Tom de top van een heuvel be
klom, om te zien hoe de oude merrie een laatste poging deed zich uit
het moeras te worstelen en toen stierf. En als nu de koude wind
's nachts over de ,,moor" (het moeras) blaast, verschijnt Tom Pearses
oude merrie spookachtig wit, met rammelende botten, en men hoort
haar de hele lange nacht kreunen en kermen.
Half grappig, half spookachtig, vér-
telt het lied iets van de vreemde sfeer
van Dartmoor. Als u op een zomerse
dag in Widecombe-in-the-Moor komt,
zult u niet veel merken van de angst
wekkende kant van het moeras. U ziet
een dorp gelegen in een groen dal, dat
een mooie oude kerk bezit, welke, na
het lied. het meest bijdraagt tot de
vonden, waarop de wapens van vrien
den van de Prins Regent waren aan
gebracht.
Woest en lieflijk
Trek over de „Moor" en u zult de
werkelijke betekenis van Dartmoor
leren kennen. Tweehonderd vierkante
mijl van de ongereptste, mooiste land-
heidevelden heen. Maar om Dartmoor
te leren kennen moet u gaan wande
len, b.v. naar het hart, naar Cran
mere Pool. Hier ontspringt het ri
viertje de Okehemt en dichtbij nog 4
andere rivieren, die naar alle kanten
stromen als de richtingen op een kom
pas. U zult waarschijnlijk Cranmere
als een anticlimax beschouwen, maar
de routes er naar toe laten u het
prachtigste landschap zien dat u zich
maar denken kunt en onthullen soms
ook iets van de verraderlijke stemmin
gen van de „moor". Er zijn een aantal
kleine steden en dorpen die u als ver
blijfplaats kunt kiezen: Okehampton,
Chagford. Moretonhampstead. Hex.
worthy, Tavistock en anderen.
Geest van moordenares
Waar de geesten zijn, vraagt u? De
geesten van Dartmoor zijn zelden van
een individueel soort, hoewel er wel
enige zijn, zoals de geest van Lady
Howard, die twee van haar vier echt
genoten vermoordde en die thans
ronddwaalt door Okehampton Castle
in de vorm van een jachthond...
Twintig fabrieken
maken gaslampen!
ge Ritter heeft het nu veel gemakke
lijker, maar of hij het prettiger vindt,
is een tweede. Hij is iemand van de
oude stempel, zijn hart klopt nog
warm voor romantiek. Het aansteken
en doven van de nog resterende gas
lantaarns in Wenen gaat thans ook
automatisch. In elke lantaarn is een
klok aangebracht, die acht dagen lang
blijft lopen, zonder dat deze opgewon
den behoeft te worden.
Stad krijgt ander aanzien
Het enige wat Ritter nog te doen
heeft Is: die klok geregeld te controle
ren en de glasplaat schoon te houden.
Hij Is het er helemaal niet mee eens,
dat de gaslantaarns moeten verdwij
nen. „Het Is een schande" morde hij,
toen hij het bericht vernam. „Er wordt
beweerd, dat de grote moderne straat
verlichting nodig is met zoveel verkeer,
maar ik blijf het een verlies vinden.
De elektrische lampen kunnen immers
nooit het zachte schijnsel evenaren,
dat een gaslantaarn uitstraalt".
HIJ vervolgde: „Ik voel mij verbon
den met de oude gasverlichting, het
is een deel van mijn leven geworden.
Gelooft u mij, Wenen zal een geheel
ander aanzicht krijgen als de gas
lantaarns verdwenen zijn. Onze stad
zal veel van haar romantiek verliezen
en veel nuchterder en zakelijker wor
den!"
Ook de Amerikanen, die zeer zake
lijk zijn ingesteld, hebben echter be
grepen, dat men de romantiek niet on
gestraft kan uitbannen. Zij 'zijn „ge
deeltelijk" teruggekeerd tot de oude
romantiek, die een gaslantaarn om
geeft.
In „zakelijk Amerika" branden er thans
tweemaal zoveel als in bet topjaar 1914
Het romantische tijdperk van de gaslantaarn behoort voor vele
Europese landen al tot het verleden. In de afgelopen decennia hebben
ze geleidelijk het veld moeten ruimen voor moderne, elektrische straat
verlichting.
Ook Wenen, de vrolijke stad van de Strauss-walsen, waar roman
tiek nog recht van bestaan heeft, móet helaas een van de tradities
prijs geven ten behoeve van de moderne tijd. Over twee jaar zal in
geheel Wenen geen enkele gaslantaarn meer te vinden zijn, tenzij
misschien in een museum
Een opmerkelijk feit is echter dat, hoewel in het oude Europa de
gaslantaarn langzaam maar zeker verdwijnt, in het moderne, zakelijke
Amerika vandaag de dag de gaslantaarns weer in ere worden her
steld! In de afgelopen vier jaren zijn er in Amerika meer gaslantaarns
in de straten neergezet dan in het topjaar van het gastijdperk 1914
in de straten van Amerika brandden!! Het waren er toen 300.000
thans is het aantal gaslantaarns in de Amerikaanse steden twee. maal
zo groot.
In Wenen wordt reeds hard gewerkt
aan het verlangen van de nog reste
rende 2000 gaslantaarns, die onder
meer het beroemde Burgtheater, het
operagebouw alsmede de even beken
de Rlngstraese verlichten.
Maar Cape May, in het zuiden van
de staat New Jersey, is de laatste
stad van deze staat, waar men op het
ogenblik bezig is de elektrische straat
verlichting, in het uit vier huizenblok
ken bestaande zakendistrict, te ver
vangen door de oude, traditionele gas
lantaarns. Het stadbestuur van Cape
May heeft om esthetische rede
nen 30 gaslantaarns besteld. De gas
lantaarns harmoniëren met de Victo
riaanse bouwstijl, die in dat gebied
overheerst, en die men wil bewaren.
Daar past nu eenmaal geen elektrische
straatverlichting bij!
Het nieuwe gastijdperk In Amerika
begon ln 1957 ln de oude, aantrekke
lijke toeristenplaats Albuquerque. De
elektrische verlichting moest plaats
maken voor de gaslantaarns, want
het gaslicht verhoogde de charme van
de stad. Vele gaslampen werden uit
verzamelingen opgediept of uit oude
warenhuizen en opslagplaatsen. De
vraag naar gaslampen is zo groot,
want ook in woonhuizen begint
men hier en daar weer in bepaalde
kamers gaslampen te gebruiken dat
er op het ogenblik niet minder dan 21
fabrieken aan de produktie van gas
lampen bezig zijn!
MET ABSORPTIE
In de absorptiekoelkast wordt
koude geproduceerd door het
verdampen van een koelmiddel
onder toevoer van warmteener-
gie.
Wanneer zich in een ruimte twee gassen
j bevinden, zat de totale druk de som zijn
jj/an de drukken van elk der gassen.
I ammo
niakgas
vloeibaar ammoniak
verwar
ming
koel ribben
zwakke oplossing
CONDENSER, Warmteoverdracht aar»
(gekoeld) omgevingslucht.
sterke
oplossing
I GASUIT
DRIJVER
(verwarmd)
r|ABSORBER
j Warmte over.
jdrachtaan
j omgevingslucht
VERDAMPER (koellichaam)
Warmte opname van het
koellichaam (koude productie).
rijk gasmengsel (zwoor) jf
Een hoeveelheid koelmiddel doorloopt
een kringproces in een afgesloten cir
cuit waarvqn- de delen, verdamper,
absorber, gasuitdrijver en condenser
met elkaar in open verbinding staan.
Een neutraal (inert) gas, dat zelf geen
deel neemt aan het proces, zorgt voor
de circulatie. In tegenstelling met de com-
pressiekoelkast zijn hierbij geen kleppen
of pompen nodig en heerst in het genele
systeem dezelfde druk.'
