TIEN JAAR CYCLOTRON IN NEDERLANDElectrolux
H. Walenkamp Zonen
Foppertjes bij bridge
Na inhalen oorlogsachterstand werd ons land
leverancier van complete installaties
yrucht van grote samenwerking
Mijnheer B.B, onder de wapenen
ZATERDAG 7 NOVEMBER 1959
brengt nog meer gemak voor de huisvrouw!
Op 10 november a.s. is bet tien jaar geleden dat
het cyclotron te Amsterdam officieel in gebruik
werd genomen. Gedurende dit tiental jaren heeft
dit machtig instrument niet alleen de produktie
hier te lande van de zo belangrijke radioactieve
isotopen mogelijk gemaakt, die steeds meer toe
passing vinden op medisch, biologisch en tech
nisch gebied, maar ook de beoefenaars van de
natuurwetenschap in Nederland in de gelegenheid
gesteld fundamenteel onderzoek te verrichten op
het zo fascinerende gebied van de kernfysica, het
onderzoek van de atoomkernen.
Het was een belangrijke gebeurtenis deze in
gebruikname in 1949. De kernfysica in ons land
toch, ten achter geraakt ten gevolge van het isole
ment gedurende meer dan vier bezettingsjaren,
stond in die dagen voor de opgaaf, te trachten
deze achterstand zo snel mogelijk in te halen.
Daartoe kon dit cyclotron een uiterst waardevolle
bijdrage leveren. Voor het kernfysisch onderzoek
immers opende het mogelijkheden, waarover de
fysici in ons land tot dusver nog niet de beschik
king hadden gehad.
Daarnaast was de opbouw van een dergelijk
reusachtig wetenschappelijk instrument (het mach
tigste dat op dat ogenblik in Europa werd aange
troffen) een indrukwekkende prestatie in een
land dat goed vier jaar tevoren berooid en ver
zwakt uit de tweede wereldoorlog te voorschijn
was gekomen.
Reeds begonnen
tijdens bezetting
Deze wel zeer uitzonderlijke prestatie
was mogelijk geworden doordat het
Rijk, de gemeente Amsterdam en de NV
Philips' Gloeilampenfabrieken de han
den eendrachtig ineen hadden geslagen.
In Eindhoven namelijk waren, tijdens
de oorlogsjaren al, plannen gerezen
voor de bouw van een door de huidige
hoogleraren prof. dr. ir. F. A. Heyn en
prof. dr. C. J. Bakker thans directeur-
generaal van het CERN te Genève ont
worpen cyclotron. Deze plannen hadden
zelfs reeds een begin van uitvoering ge
kregen.
Er was echter stagnatie opgetreden
en toen men na de oorlog de verdere
constructie weer ter hand wilde nemen,
stuitte men op de moeilijkheid dat in
het getroffen Eindhoven een gebouw,
geschikt voor de opstelling van het in
strument, ontbrak.
Toen nu bleek, dat de gemeente Am
sterdam in staat en bereid was een ge
bouw ter beschikking te stellen en de
door de regering in het leven geroepen
Stichting voor Fundamenteel Onderzoek
der Materie (FOM) op zich nam de
organisatie van het wetenschappelijk
onderzoek te bekostigen, bood Philips
aan het cyclotron tê bouwen, in bruik
leen af te staan en het te voorzien van
de benodigde technische hulp.
Vliegen schieten met kanon
Om het raderwerk van een polshor
loge te inspecteren zal een horlogema
ker niet naar een breekijzer grijpen en
om vliegen te verdelgen gebruikt men
bij voorkeur geen kanon. Het mag dan
ook paradoxaal genoemd worden dat de
kernfysici de onzichtbaar kleine atoom
kernen wel met een kanon te lijf gaan
en voor het onderzoeken van deze mi
nuscule atoomkernen tot voortdurend
groter en machtiger machines hun toe
vlucht nemen. Cyclotrons e.d. zijn zo
groot omdat hiermede de zeer sterke
kernen kapotgemaakt moeten worden.
Deze machines, zogenaamde deel
tjesversnellers, dienen ertoe de pro
jectielen waarmee de atoomkernen
beschoten worden een zo groot moge
lijke snelheid en dus een zo groot
mogelijke energie te geven. Want
deze projectielen moeten voldoende
energie hebben om in de atoomker
nen binnen te dringen en er reacties
teweeg te brengen, waaruit kernfysici
hun conclusies kunnen trekken.
Als projectielen gebruiken de kern
fysici atoomdeeltjes protonen, d.w.z.
kernen van waterstofatomen, of den
tonen, kernen van atomen van zware
waterstof.
Wil men de energie opvoeren dan
dient men de projectielen over een lan
gere baan te versnellen. Deze steeds
langer wordende banen bij de deeltjes
versnellers vormden een moeilijkheid
bij de constructie van deze apparaten.
Elegant en geniaal
In het jaar 1931 wist Ernest O. Law
rence in Culifoniië deze moeilijkheid
op elegante en geniale wijze op te
lossen: hij handelde met de baan zo
als men dat met een stalen duimstok
doet en rolde haar spiraalvormig op.
Dit klinkt uitermate eenvoudig, het
bedenken van het cyclotron echter
was iets minder eenvoudig. Bij de in
gebruikname van het Amsterdamse
cyclotron in 1949 was het juist tien
jaar geleden, dat aan Lawrence de
Nobolprqs was toegekend voor zijn
landing, het cyclotron. In het jaar
1931 had hij, samen met M. S. Li
vingston, zijn eerste cyclotron ge
bouwd.
Het was nog een betrekkelijk klein
instrument. Het oorspronkelijke model
produceerde protonen met een energie
van slechts 80.000 elektronen volt. Het
Amsterdamse cyclotron van 1949 zou
protonen met een energie van 56 mil
joen elektron volt kunnen produceren.
Daarmee waren de grenzen van dat
wat met het klassieke cyclotron te be
reiken was eigenlijk overschreden. Dat
was bereikt door het apparaat te bou
wen als een zogenaamd synchro-cyclo
tron, volgens het in 1945 door Veksler
en McMillan gevonden principe.
Uit de pas
Lawrence baseerde zijn cyclotron op
het feit, dat geladen atoomdeeltjes in
een magnetisch veld geen rechte maar
een cirkelvormige baan doorlopen. Van
een cyclotron is dan ook een grote mag
neet een onmisbaar onderdeel. In zulk
een cyclotron worden nu de atoomdeel
tjes versneld door ze terwijl ze rond
lopen in een platte schijfvormige lucht
ledige doos langs elektrische weg tel
kens een „stoot" te geven die ze voort
durend tot groter spoed aandrijft. De
doos bestaat uit twee helften die dus
de vorm van de hoofdletter D hebben
en ook dee's genoemd worden en tel
kens als de deeltjes van de ene helft in
de andere schieten krijgen ze opnieuw
zo'n stoot.
Men zou hier kunnen denken aan
paarden op een renbaan, die telkens na
een halve baanronde een tik met een
zweepje krijgen. De deeltjes beginnen
hun loop in het centrum van de doos
en tengevolge van hun telkens toene
mende snelheid wordt hun baan voort
durend wijder, zodat deze ongeveer de
vorm van een spiraal heeft en de deel
tjes steeds dichter bij de opstaande bui
tenwand van de doos komen.
Terwijl de baanronde steeds groter
wordt, blijft de tijd waarin de deeltjes
zo'n baanronde afleggen voortdurend
gelijk. En zo was het Lawrence moge
lijk de duur van één periode van een
hoogfrequente wisselspanning zó te kie
zen, dat telkens na een halve omloop
tijd een „stoot" gegeven werd.
Dit bleek echter slechts ten naaste
bq waar. Naarmate de snelheid toe
neemt nameiyk, neemt in overeen
stemming met de relativiteitstheorie
van Einstein, Lorentz, Minkowski e.a.
de massa van de deeltjes toe en
hebben zq steeds méér tijd nodig om
in het magneetveld hun cirkelvormige
baan al te leggen. Het gevolg is, dat
zq bq de periode van de wisselspan
ning uit de pas raken. Zq komen te
Iaat om de „stoot" in ontvangst te
nemen.
Onder de knie
Aanvankelijk leek deze moeilijkheid
onoplosbaar. Maar in 1945 wisten de
Rus Veksler en de Amerikaan McMil
lan haar onder de knie te krijgen door
de wisselspanning te „synchroniseren"
met de snelheid van de deeltjes. Zij
pasten een hoogfrequentie wisselspan
ning toe, waarbij de duur van de perio-
Het Amsterdamse Synchro-Cyclo
tron dat tien jaar geleden in ge
bruik werd gesteld.
de niet constant is, maar toeneemt op
een wijze die ongeveer aangepast is aan
de toenemende massa van de deeltjes.
Met andere woorden: door tqdens
het versnellen van de deeltjes de fre
quentie van de elektrische wissel
spanning met enkele procenten te
verlagen, slaagden zq er in althans
een gedeelte van de rondlopende deel
tjes weer in de pas te krijgen.
Het feit,, dat de oorlogsomstandighe
den het werk van Bakker en Heyn ver
traagd hadden, was e'r nu de gelukkige
oorzaak van, dat zij dit toen hypermo
derne synchronisatie-principe op hun
cyclotron konden toepassen.
Nederland levert
cyclotrons
Philips wist zich de bij de bouw van
het Amsterdamse cyclotron opgedane
ervaringen uiteraard ten nutte Te ma
ken. Het bedrijf heeft de bouw van cy
clotrons ten behoeve van geïnteresseer
de laboratoria en instituten in binnen-
en buitenland met succes ter hand ge
nomen.
Op het ogenblik is het Eindhovense
bedrijf de enige firma ter wereld die
op commerciële basis complete cyclo
trons levert.
Deze cyclotrons kunnen ten dele be
schouwd worden als verbeterde uitvoe
ringen van het Amsterdamse synchro
cyclotron, terwijl daarnaast nog nieuwe
uitvoeringen ontwikkeld worden. Zo
werd in het jaar 1952 de opdracht aan
vaard voor de bouw van een 28 miljoen
elektron volt cyclotron ten behoeve van
de Comisión Nacional de la Energia
Atómica de la Republica Argentina te
Buenos Aires. Aan de bouw van dit cy
clotron verleenden de professoren Bak
ker en Heyn hun medewerking. Het in
strument, dat een kopie is van het Am
sterdamse. werd in 1955 opgeleverd.
600.000.000 E.V.
Een tweede project betrof de con
structie van een hoogfrequent sys
tem m voor het 600 miljoen elektron
volt synchro-cyclotron van de CERN,
de Europese wetenschappelijke orga
nisatie voor kernfysisch onderzoek te
Genève. Een dergelqk hoogfrequent
systeem, bestaande uit een oscillator,
een modulator en een versnellings-
kamer, vormt het hart van een cyclo
tron.
Hierop volgde de bouw van een groot
synchro-cyclotron, dat aan protonen
een energie van 150 miljoen elektron
volt kan verschaffen en dat bestemd
was voor het Laboratoire de Phsysique
Nucléaire van de universiteit van Parijs,
dat zich te Orsay bevindt. Dit machtig
instrument kwam in het begin van dit
jaar gereed. Het bevat als grote bijzon
derheid een speciaal afbuigsystce- voor
de protonenbundel, waarmee het moge
lijk is een protonenbundel buiten het
cyclotron te brengen.
Dit buiten het cyclotron brengen van
de bundel houdt een belangrijke ver
groting in van de wetenschappelijke
toepassingsmogelijkheden van het ap
paraat.
Op het huidige ogenblik wordt ge
werkt aan de constructie van een syn
chro-cyclotron voor het Zweite Physi-
kalische Institut van de universiteit van
Göttingen.
Ook dit cyclotron is min of meer een
kopie van het Amsterdamse, maar het
wordt evenals het Franse apparaat
uitgerust met een systeem voor bun
del afbuiging.
Intussen was een tweede cyclotron
voor Frankrijk gereed gekomen. Ook dit
komt overeen met het Amsterdamse.
Het werd gebouwd ten behoeve van het
Instituut de Physique Nucléaire van de
Universiteit van L.von. Dit cyclotron,
waarvan de magneet en de magneet
spoelen in Frankrijk zijn vervaardigd,
is momenteel gereed om naar Lyon
verzonden te worden.
Isochroon cyclotron
De ontwikkeling op het gebied van de
cyclotrons gaat intussen nog steeds
voort. In het Philips Natuurkundig La
boratorium is men bezig met de ont
wikkeling van een geavanceerde uitvoe
ring van een geheel nieuw type cyclo
tron het zogenaamde isochrone cy
clotron. Reeds nu kan geconstateerd
worden, dat de grote binnen- en buiten
landse centra meer dan gewone belang
stelling tonen voor dit type cyclotron.
Boekdrukkers vieren
liun gouden feest
Op 13 november a.s. vieren drie werk
geversorganisaties van de boek- en diep
druk hun gouden feest. Op die datum
herdenkt men namelijk - in een bijeen
komst in het Scheveningse Kurhaus, tij
dens welke o.m. de minister van Sociale
Zaken en Volksgezondheid, mr. dr. Ch.
J. M. A. van Rooy, een rede zal uitspre
ken - het feit dat precies 50 jaren ge
leden de Nederlandsche Bond van Boek
drukkerijen (NBVB) als eerste organi
satie in het boekdrukkersbedrqf werd
opgericht.
Tot een hoogtepunt van de feestvie
ring mag worden gerekend de verschij
ning van een gedenkboek, geschreven
door de historicus prof. dr. W. J. Wie-
ringa en uitgegeven door de Federatie
der Werkgeversorganisaties in het Boek-
drukkersbedrijf, in welke federatie de
NBVB met de later opgerichte R.-K.
Vereeniging van Nederlandsche Druk
kerspatroons en de Bond van Christe
lijke Drukkerspatroons in Nederland se
dert 1916 samenwerkt.
Het gedenkboek draagt tot titel „Ten
dienste van bedrijf en gemeenschap,
vijftig jaar boekdrukkersorganisatie", en
in 352 bladzijden heeft de heer Wieringa
met grote nauwkeurigheid („het gehele
archief werd voor mij open gesteld, zo
dat ik van alle documenten, zelfs van
de meest vertrouwelijke en recente, ken
nis kon nemen"), de historie van de fe
deratie te boek gesteld.
„PYRAMIDE"-CENTRIFUGE
uiterst solide uitvoering
(Electrolux!)
droogt Uw was binnen 3 min.
automatische rem - veilig!
3x gelakt - plotselinge
temperatuursveranderingen
hebben absoluut geen invloed!
"danst" niet - staat muurvast!
Officiële
ELECTROLUX-
dealer
HAARLEMMERSTRAAT 1
Telefoon 23784
Toonkamer: TURFMARKT
Leiden
Onze bridgerubriek
Bridgevraag van deze week:
Zuid gever, allen kwetsbaar, vier-
tallenwedstrijd robberbridge)
Zuid heeft Sch. H 7; Ha. B 5 3;
Ru. A B KI. H V 9 6 4 3.
Het bieden gaat: zuid 1 klaveren
de tegenpartij past noord 1
schoppen zuid 2 klaveren
noord 2 harten.
Wat moet zuid nu bieden?
Antwoord onder.
Soms is het in bridge mogelijk
een list te bedenken, die de tegen
partij uiterst moeilijk misschien
zelfs helemaal niet doorzien kan.
Zowel in het bieden als in het
spelen zijn dergelijke foppertjes
mogelijk en een werkelijk goede
speler houdt steeds de oren en
ogen goed open om de mogelijk
heid tot een fopper niet te laten
ontglippen.
Advertentie
STOFZUIGERS vanaf f 115.—.
bij aankoop nieuwe geven wij f 25.
voor Uw oude.
FA. DUSOSWA - LEIDEN
Neemt U eens het volgende spel
kersvers uit de bridgewinkel:
Sch. B 8 6 5
Ha. A V 3
Ru. V 8 4
KI. A 7 2
Sch. A 7 N Sch. 4 3
Ha. B 6 5 w Ha. H 9 7 4 2
Ru. 10 7 6 3 2 >v u Ru. B 5
KI. 10 9 4 Z KI. B 8 6 3
Sch. H V 10 9 2
Ha. 10 8
Ru. A H 9
KI. H V 5
Allen kwetsbaar. Zuid als gever opende
met 1 schoppen, west en oost pasten
voorlopig, noord bood 3 schoppen (for
cing), waarna zuid met 4 Sans naar
azen ging vragen. Noord moest 5 harten
antwoorden (2 Azen), welk bod door oost
gretig werd gedoubleerd. Zuid. niet bang
uitgevallen, bood toch maar 6 schoppen
en allen pasten.
Oost kwam, gehoorzaam met harten
boer uit. Zuid bekeek de dummy (noord)
en zag de vooruitzichten zeer triest in.
Gelukkig vond hij een foppertjehij
nam direct de hartenaas in noord en
speelde de harten 3 van tafel na.
Wat moest arme oost doen? Indien
west de harten 10 zou hebben (zéér wel
mogelijk) en zuid géén harten meer, dan
was het verkeerd om de hartenheer te
spelen. Oost ging zitten schuiven op zijn
stoel en speelde tenslotte een kleine
harten bij. Toen maakte zuid 12 slagen.
Bridge-oorlog tussen oost en west, want
west vond dat oost het spel cadeau had
gegeven door hartenheer niet te nemen.
De geroutineerde bridgespeler die dit
verhaal gelezen heeft zal misschien de
schouders ophalen en denken „dat was
mij niet gebeurd ik had zéker harten
heer genomen". Prima daar wilde ik
juist met U over praten. Het zuidspel
bestond in werkelijkheid namelijk niet
uit de in het diagram gegeven kaarten,
doch uit een zeskaart schoppen van de
Heer-Vrouw, de harten 8 sec, ruitenaas
heer 9 alsmede klaverenheer met twee
kleine.
Uit de natuur had zuid dus te verlie
zen troefaas en een rotsvaste verliezer in
klaveren. Het foppertje was echter, dat
zuid erop speculeerde dat oost in slag 2
de hartenheer zou bijspelen. Gelukkig
voor zuid had de westspeler hartenboer-
tien-5, zodat oost voor een probleem
stond.
Oost legde de hartenheer „omdat het
hem niet gebeuren zou dat zuid de har
ten 10 zou makenen hierna stoom
de zuid zonder verdere moeite de haven
binnen. Zijn verliezende klavertje ging
nl. weg op de hartenvrouw.
In welk van de twee foppertjes was U
niet gelopen? Genéér U niet het is
moeilijk genoeg en een waterdichte op
lossing voor het tegenspel is er niet.
Antwoord op bridgevraag:
Dit is een moeilijke kwestie.* Vele spe
lers zijn geneigd 2 SA te bieden onder
het motief „Ik heb óók ruitens". Toch is
dat geen bijzonder goed bridge het
gaat er teveel van uit dat noord sterk
is. en dat hoeft in deze biedserie helemaal
niet het geval te zijn. Noords tweede
kleur, harten, steunen op boer derde
is ook weinig aanlokkelijk klaveren
een derde maal herhalen komt even
min in aanmerking. Het beste is twee
schoppen te bieden weliswaar een
valse voorkeur, doch vermoedelijk heeft
noord in dit biedverloop wel een vijf-
kaart schoppen. Had hij die niet en is
hij zwak, dan had hii reeds op 2 klave
ren kunnen passen. Is noord vrij sterk,
dan zal 2 schoppen de basis leggen voor
het juiste eindbod. Ook als noord past,
zal dat goed zijn.
H. W. Filarskl.
(Van onze correspondent
te Parijs)
Op deze foto, genomen kort na
hun huwelijk, loaren zij nog samen.
Thans heeft de filmacteur Jacques
Charrier zich voor geruime tijd van
zijn echtgenote Brigitte Bardot
moeten laten scheiden. Om precies
te zijn voor 27 maanden, de tijd, die
Franse dienstplichtigen onder de
wapenen moeten blijven. Charrier,
die zijn filmdebuut maakte in „Les
Tricheurs", is een dezer dagen na
melijk naar Orange afgereisd, ivaar
hij als soldaat zal worden afgericht.
In zijn laatste film speelde Charrier
de rol van een elegante luitenant en
hij heeft zijn mederekruten al laten
weten, dat hij ook in het echte mili
taire leven zo gauw mogelijk voor de
officiersopleiding in aanmerking
hoopt te kunnen komen. De vader
van Charrier is trouwens van beroep
kolonel.
Brigitte Bardot, die begin volgend
jaar een baby verwacht, hoopt haar
echtgenoot niettemin binnenkort in
Orange op te gaan zoeken. De eerste
dagen van hun geforceerde schei
ding telefoneerde B.B. iedere och
tend om langdurige gesprekken met
haar echtvriend te kunnen voeren.
Zelfs die telefonische contacten
zijn nu, op bevel van de comman
dant, echter verboden. Charrier zal
als „gemeen soldaat" op geen enkel
voorrecht aanspraak kunnen maken
en een groep van plaatselijke en
vrouwelijke bewonderaars van de
jonge filmster, die om een handteke
ning kwamen bedelen, werd gisteren
zonder pardon de deur van de ka
zerne gewezen.
Overval te Terneuzen
op wapenhandelaar
Gistermorgen om zes uur is een over
val genleegd on de wapenwinkelier, de
heer Van der Bent, te Terneuzen. Toen
deze door het lawaai van rinkelend glas
werd gewekt, ging hq naar beneden en
ontdekte in zijn winkel iemand die een
stengun op hem richtte.
Met een paar rake klappen wist de
heer Van der Bent de indringer het
wapen uit de handen te slaan en hem
onschadelijk te maken. De politie was
ondertussen door een voorbijganger die
de overval had zien gebeuren, gewaar
schuwd.
De overvaller bleek tij zijn de 16-jarige
T. Scheele uit Terneuzen. De stengun
waarmee hij de heer Van der Bent had
bedreigd was ongeladen. Hij verklaarde
dat hij had ingebroken om munitie te
bemachtigen en daarna een jacht uit de
jachthaven te hebben willen stelen om
ermee de oceaan op te varen.
De politie veronderstelt dat de jongen
geestelijk gestoord is.
H<?rdenhingsD-»nnir!g
Koningin Juliana
De 50ste verjaardag van H.M. Konin
gin Juliana dit jaar is voor een Amster
dams Edelmetaalbedrijf aanleiding ge
weest een gouden gedenkpenning uit te
geven. De penning heeft een diameter
van 25 mm .Het gewicht is 7.776 gram en
de penning werd vervaardigd uit goud
van 0.900.—. Zij draagt aan de voorrijde
het portret en een randschrift: „Juliana
Koningin der Nederlanden", omgeven
door een parelrand. De keerzijde laat
een glimende leeuw met zwaard en pij
lenbundel zien en het randschrift: „Hol
land bolwerk der vrijheid 1959", omgeven
door een parelrand.
