LEIDEN THANS HALVE EEUW
KRACHTBRON 33 GEMEENTEN
Jubilerende centrale: van 240
naar 85.000 aansluitingen
Dr. J. Keuning sprak op Friese
avond over dokter Halbertsma
96ste jaargang
Zaterdag 12 oktober 1957
Tweede blad no. 29263
Vijftig jaar elektriciteit
Omzet: van 400.00C naar 2 miljoen kwh
Dinsdag is het een halve eeuw geleden, dat de elektrische centrale
van de S.L.F., krachtbron van Leiden en 32 buitengemeenten, in
bedrijf werd gesteld. Het bedrijf heeft in de loop van deze vijftig jaar
een bijzonder grote vlucht genomen. Op de eerste aansluiting in de
Stadsgehoorzaal, waar het Departement Leiden van de Maatschappij
van Nijverheid onder het motto: „Electriciteit in woning en ambacht"
een expositie had ingericht, zijn er niet minder dan 85.300 gevolgd,
waarvan in het eerste jaar 240. Tien jaar later waren dit er al 4.100,
in 1937 51.800, waarna via 62.000 aansluitingen in 1947 in de laatste
tien jaar de sprong naar de 85.300 werd gemaakt. Een respectabele
groei! Niet minder indrukwekkend is het omzetcijfer van het jubile
rende bedrijf in kWh uitgedrukt. Werd het eerste jaar voor 400.000
kWh omgezet, thans is dat reeds 200 miljoen kWh. De uitbreiding
van de stad, gevoegd bij de aansluiting van nu reeds 32 gemeenten
op het Leidse net, deed in de loop van deze halve eeuw ook de lengte
van het hoog- en laagspanningsnet sterk toenemen. Kon men in 1907
nog volstaan met 15 km. hoogspanningsnet en 21 km. laagspannings
net, thans zijn dit er resp. 690 en 562.
kige geweest, ook in ander opzicht moet
men hun initiatief prijzen en wel t.o.v.
de stroomsoort. die men in die jaren
voor Leiden koos. Zo werd in de rap
porten, uitgebracht voor de oprichting
van de centrale, grote aandacht besteed
aan de keuze van de stroomsoort. Het is
zeer gelukkig dat, hoewel in die tijd vrij
wel uitsluitend gelijkstroom werd toe
gepast, de mogelijkheden, welke de toe
passing van wisselstroom voor de elek
triciteitsvoorziening biedt, reeds zodanig
bekend warendat voor de Leidse cen
trale aan wissélstroom de voorkeur werd
gegeven.
De tegenwoordige elektirioitaitsvoor-
ziening is dan ook geheel gebaseerd op
de mogelijkheden van transport en toe
passing van de elektrische energie, welke
de wisselstroom biedt. Een overgang van
gelijkstroom op wisselstroom met alle
daaraan verbonden kosten en bezwaren
is het Leidse bedrijf daardoor bespaard
gebleven.
Twee maal goud
Behalve receptie, vijfmaal
feest in Schouwburg
Doch dit niet alleen. Dank zij de ge
meentelijke leiding en het inzicht van
tal van deskundige krachten heeft de
centrale in deze halve eeuw de gehele
technische ontwikkeling niet alleen
medegemaakt, doch daaraan ook ge
stalte gegeven. Op elektronisch gebied
kan men vrijwel spreken van een ont
wikkeling vanaf de eerste ontwerpen tot
de op grote theoretische en praktische
kennis gebaseerde constructies van he
den. En dan wordt hierbij niet alleen
gedacht aan de machines en installaties
bij de elektriciteitsbedrijven zelve, doch
ook aan de machines, toestellen en lei-
I dingen van de distributie, want reeds
van de aanvang af werd gedacht aan
levering aan andere gemeenten.
Oprichting Centrale kostte
f 450.000
Werd bü de laatste uitbreiding op
10 maart 1955 door de toenmalige Com
missaris van de Koningin in Zuid-Hol
land, mr. L. A. Kesper, in bedrüf ge
steld' een bedrag van ruim f. 20 mil
joen geïnvesteerd, de oprichting van de
centrale vergde in 1907 slechts een be
drag vanf. 450.000. Een bedrag
waartoe men in die tüd nog niet eens
con amore besloot. Een minderheid in de
commissie, welke B. en W. van advies
diende, was van oordeel dat dit een on-
rerantwoorde uitgave was, welke vroeg
of laat nog wel eens tot belastingverho
ging kon ïyden. Ondanks deze mening
heeft men doorgezet, ging de Leidse
raad akkoord met de bouw en kan men
(hans het halve eeuwfeest, onder gezon
de omstandigheden van het bedrijf vie
ren. De zwartkykers hebben ongelijk
gekregen
Grepen uif 50 jaar
elektriciteitsgeschiedenis
I Doen wij enkele grepen uit 50 jaar
Leidse elektriciteitsgeschiedenis, dan
zien wij dat ir. N. W. van Doesburgh de
eerste directeur was van deze Leidse
krachtbron. In 1916 werd hij gepensio
neerd en opgevolgd door ir. R. van Am-
mers dit tot 1921 het roer in handen had.
Ir. G. A. van Klinkenberg, tot opvolger
I benoemd, bekleedde deze functie tot aan
zijn pensionering in oktober 1945. Hierop
volgde in januari 1946 de benoeming van
jde tegenwoordige directeur ir. Y. Yke-
ma, die reeds sinds april 1927 aan de
S.L.F. verbonden was. Het is vooral
onder zijn leiding, dat de centrale de
grote na-oorlogse uitbreiding beleefde,
waardoor zij thans berekend is op haar
taak. Een uitbreiding, waarin hij krach
tig is bijgestaan door de huidige wet
houder van de Bedrijven, de heer D.
van der Kwaak.
Noordwijk eerste afnemer
De uitbreidingen der centrale volgden
lelkaar snel op, mede als gevolg van de
lin 1910 begonnen stroomlevering aan na-
iburige gemeenten: Noordwijk was de
eerste gemeente, al spoedig gevolgd door
Voorhout.
Thans strekt de elektriciteitsvoorzie
ning, zoals gezegd, zich uit over Leiden
en 32 buitengemeenten met een geza
menlijke oppervlakte van 21% van Zuid-
bolland. Het aantal aansluitingen
bedraagt thans 41.300 rechtstreeks
en 42.300 bij de distributiebedrij-
jven (engros-gemeenten). in totaal der-
Ihalve 83.600 aansluitingen. In 1911 begon
de stroomlevering voor tractiedoelein-
den; in dat jaar verdween de paarden
tram uit het stadsbeeld en werden ook
de tramlijnen Leiden-Rijnsburg-Kat-
Wijk-Noordwijk geëlektrificeerd.
In 1923 volgde de „gele" tram Leiden-
Wassenaar-Den Haag; in 1924 de
i»blauwe" tram Leiden-Den Haag-Sche-
veningen en tenslotte eind 1932 de lijn
Leiden-Heemstede (in 1948 opgeheven
en vervangen door een autobusdienst).
In 1949 werd de eerste overeenkomst met
de Ned. Spoorwegen gesloten voor de
levering van elektrische energie ten be
hoeve van een gedeelte van de spoorweg
Amsterdam-Rotterdam, alsmede van de
spoorweg Leiden-Alphen a/d Rijn.
Tezamen met de elektrificatie van de
gemeente Woubrugge werd ook het eerste
poldergemaal, nl. dat van de Ouden-
dijkse Polder, in 1913 op het net aange
sloten. De stroomlevering aan de groot-
Ete in het verzorgingsgebied gelegen pol
der, de Hazerswoudse Droogmakerij,
kwam begin 1914 tot stand.
Thans worden 61 polders elektrisch
bemalen met een oppervlakte van rond
20.000 ha.
De laatste uitbreiding van de centrale
daardoor Leiden een nieuw modern be
drijf kreeg, werd, zoals gezegd, op 10
toaart 1955 'door de toenmalige Commis
saris der Koningin in Zuid-Holland, in
bedrijf gesteld. Het opgestelde machine-
vermogen is daardoor geworden 88.100
kW, waarmede in 1956 werden opge
dekt 184.901.200 kWh. Bij de oprichting
'n 1907 was het machinevermogen 667
kW. in 1924 werd begonnen met het le
veren van stoom aan een nabijgelegen
textielfabriek, weike levering zich tot
sen aantal industriën en bedrijven in
de naaste omgeving heeft uitgebreid.
Op 1 november 1911 ging de klokken-
centrale voor elektrische tijdaanwijzing
in bedrijf. Hierop zijn thans aangesloten
122 klokken, waarvan 30 ten dienste van
de openbare tijdaanwijzing.
De vuilverbranding, met stoomleve-
ring aan de centrale, werd opgericht in
1912; heeft dienst gedaan tot 1929. De
hoge onderhoudskosten van deze inrich
ting leidden tot haar liquidatie; sedert
dien wordt het Leidse vuil afgevoerd
naar de Nieuwkoopse plassen.
Het Gem. Radiodistributiebedrijf werd
opgericht in 1930 (overneming van een
particulier radio-distributiebedrijf). In
1941 werd het bedrijf op aandrang van
de bezetter door het Rijk geannexeerd;
•sedertdien ressorteert het onder de
P.T.T.
In 1930—,1931 werd ter verbetering van
de elektriciteitsvoorziening in het zuid
oostelijk stadsdeel het onderstation Co-
betstraat opgericht.
Dit jaar kwamen tot stand de 50 kV-
stations in de Groenoordstraat, in Lisse
en in Alphen aan den Rijn, dienende
voor het transport van de energie naai
de Bollenstreek en de Rijnstreek.
pr - t mm m
Staat de Leidse centrale in de komen
de week in het goud, de glans van dit
goud straalt in dit jubeljaar mede af op
de gasfabriek, welke reeds in 1948 haar
eeuwfeest vierde. Een eeuwfeest (inj
1948) en toch een gouden jubileum? Ja.
want het is deze maand ook 50 jaar ge
leden, dat de toenmalige Leidse gasfa-
I briek haar eerste gaslevering buiten de
Sleutelstad plaatste: Sassenheim en
Voorschoten waren in die dagen de eer
ste afnemers van het Leidse gas, in
de loop der jaren gevolgd door nog 'zes
tien omliggende gemeenten, met een
totaal aantal aansluitingen met in
begrip van Leiden van 59.000 en een
verbruik van 46 miljoen kubieke meter.
Herdenking 50 jaar
elektriciteit
Ter gelegenheid van het vijftig-jarig
bestaan van de Elektrische Centrale
wordt woensdagmiddag van 3.30 tot 5
uur in „De Lakenhal" een receptie ge
houden. In aansluiting daarop biedt het
gemeentebestuur het personeel van de
S.L.F. 's avonds in de Stadsgehoorzaal
een feest aan, waaraan o.a. medewerken
Maria Zamóra, Toby Rix, Christine
Spier «nburg, Befrt Rabbe, Truusje
Koopmans en het Theater-orkest van
Gerard van Krevelen.
Tenslotte volgen voor de Leidse bur
gerij in februari, in de Schouwburg, vijf
voorstellingen van het door D. Ie Feber
geschreven historische spel: „vijftig
:°ar elektriciteit".
De eerste in 1907 in gebruik ge
nomen centrale van de S.L.F., aan
de Langegracht, welke bij de grote
uitbre iding in 1955 plaats moest
maken voor een moderne centrale.
gepaste tarief voor huishoudelijk ge
bruik, voornamelijk enkel voor licht, als
volgt: bij de oprichting in 1907: 20 ct.
per kWh. Deze prijs liep in de eerste
wereldoorlog tot 1920 op tot 35 ct. per
kWh. Daarna zette een geleidelijke da
ling in tot 1939, toen weer de prijs van
1907 werd bereikt, t.w. 20 ct. In de ja
ren nü 1941 deed zich een lichte stijging
voor, zodat de prijs in 1951 bedroeg 23 ct.
Na de laatste verhoging, ingaande 1 ja
nuari 1957, is de prijs van het enkelta
rief thans 28 ct. per kWh.
Beroemdheid zou in gevangenis geboren zijn
George Sanger, zich noemende Lord
Sanger, was de laatste en grootste direc
teur van het wereldbefaamde circus
Astley in Engeland. De figuur van Lord
Sanger is vandaag min of meer legen
darisch. Op de Engelse scholen worden
zijn memoires nog steeds gebruikt als
leesboek. Sanger was in zijn tijd dan ook
een persoonlijkheid met nationale popu
lariteit. Tal van lieden benijdden hem
deze roem. Van hen is ook ongetwijfeld
het praatje afkomstig, dat George San
ger in de gevangenis geboren zou zijn.
Toen dan George Sanger na talloze om
zwervingen en vele merkwaardige avon
turen directeur werd van het wereld
beroemde circus Astley, bereikte zijn
leven een hoogtepunt. Groot was zijn
faam ook in de betere kringen, alhoe
wel men algemeen wist, dat de titel Lord
geheel uit eigen initiatief was toegevoegd
aan zijn naam.
Op zekere dag moest Lord George Sanger
een voorstelling geven voor koningin
Victoria van Engeland, die nu niet be
paald bekend stond als een gemakkelijke
dame. Bij het officieel voorstellen vroeg
de koningin lichtelijk geamuseerd„Lord
George, als ik mij niet vergis..." George
Sanger antwoordde toenLees de ver
rassende ontknoping van deze spannen
de historie en ook alle andere verhalen
en anekdotes over het circusleven van
alle tijden. In „De Bonte Droom van het
Circus" vindt u een waarlijk schitteren
de bloemlezing van de meest komische
en ook tragische gebeurtenissen uit de
toch al zo kleurrijke historie van het
circus. Dit unieke circusalbum is boven
dien verlucht met talloze pentekeningen,
vele prachtige kleurenplaten en -plaat
jes; geschreven door de circuskenners
bij uitstek J. v. Doveren en Fred Tho
mas. Voor slechts f2.50 kunt u dit boek
werk kopen bij uw roomboterleverancier
of rechtstreeks bestellen per brief of
briefkaart bij Kantoor „Roomboter-
album", Postbus 47, 's-Gravenhage. U
krijgt dan het album per omgaande toe
gezonden onder rembours. Vermeld voor
al duidelijk uw naam en volledig adres.
De bijbehorende plaatjes ontvangt u
gratis voor rijksbotermerken. U vindt
zo'n merk op elk pakje roomboter. (Na
tuurlijk ook op koelhuisboter).
Neem een pakje extra voor de zondag!
Plus en min
Dat de centrale en meer nog de
toepassing van de elektriciteit voor al
lerlei doeleinden steeds in het mid
delpunt van de belangstelling heeft ge
staan bewijst 3 oktober 1932. De 3-Octo-
bervereeniging, welke er telkenjare op uit
is een optocht door Leiden te doen
trekken, welke zo mogelijk inhaakt op
belangrijke episoden uit de Leidse ge
schiedenis, koos voor dat jaar het zilve
ren jubileum van de centrale tot het
onderwerp voor haar optocht „Plus en
Min". Helaas was de regen die dag over
vloedig „plus" en de zon minder dan
„min" hetgeen niet wegneemt, dat Lei
den en verre omgeving die dag herinnert
werd aan het zilveren jubileum van de
S.L.F.
Een waardige tegenhanger van de
tentoonstelling bij de opening van het
bedrijf in 1907 was de uitstekend ge
slaagde elektriciteitstentoonstelling in
samenwerking met de gezamenlijke in
stallateurs in de Stadsgehoorzaal in 1930,
met het „Elektrische Huis" en de gelijk
tijdig gehouden onderwijstentoonstel-
ting, met een bezoek van duizenden
schoolkinderen.
Belangrijke mijlpaal
Een belangrijke mijlpaal in de geschie
denis der elekriciteitsfabriek werd be
reikt door de medewerking van Leiden
aan de oprichting van de N.V. Elektri
citeitsbedrijf Zuid-Holland (E..ZH.) te
zamen met de gemeenten Delft, Dor
drecht, Gouda, 's-Gravenhage en Rot
terdam, waartoe de Raad op 3 februari
1941 besloot. Na het gereedkomen der
noodzakelijke koppellijnen voor 150 kV
tussen de zes producerende bedrijven
volgde op 1 april 1943 de opneming der
Leidse elektriciteitsfabriek in de Zuid
hollandse produktie-combinatie. Sedert
dien geschiedt de produktie in de elek
triciteitsfabriek geheel ten laste van de
E.Z.H. terwijl de benodigde elektrische
energie voor het eigen verzorgingsgebied
van dit bedrijf wordt ingekocht.
Geen gelijk, maar
wisselstroom
Is het inzicht „der vaderen", gelet op
deze grote ontwilüteling, een zeer geluk
In 50 jaar: kolenprijs van
f 8.naar f 80.per ton
Hoewel de kolenprys in deze 50 jaar
vertienvoudigd is van f 8.naar
f 80.per ton is het aan de ont
wikkeling van het jubilerende bedryf
en de vooruitgang van de techniek te
danken, dat deze belangryke stijging
der uitgaven niet tot uitdrukking komt
in de elektriciteitstarieven.
Zo verliep de prijs van het „enkelta
rief", d.i. het thans bijna niet meer toe-
Van groot belang voor het huishou
delijk gebruik (na de steeds meer in ge
bruik gekomen huishoudelijke verbruiks-
toestellen) was de invoering in 1921 van
het woontarief: „oppervlaktarief.
S.L.F.: energiebron voor Leiden
en 32 buitengemeeenten. De nieuwe
centrale, welke thans een machine
vermogen heeft van 88.000 kW: de
eerste centrale had een vermogen
van 667 kW.
Na een korte aanloopperiode werd met
dit tarief in 1923 begonnen met een
kWh-prijs van 7 ct. boven een vast
rechtbedrag. Deze prijs is eerst nog ge
daald tot 4 ct. (in 1935) om daarna te
gelijk met de andere tarieven geleidelijk
weer op te lopen tot de tegenwoordige
prijs van 814 cent per kWh.
Dichterlijke figuur, die
op de bres stond voor taal
Het selskip „Frysl&n" heeft in de Ja-
cobazaal van „Den Burcht" het winter
seizoen geopend met een goed bezochte
vergadering, die wegens het uitnemende
gehalte van het gebodene niet spoedig
uit de herinnering der deelnemers zal
verdwijnen.
In zijn openingswoord releveerde de
voorzitter de belangrijkste gebeurtenis
sen en verschijnselen van de laatste
tijd, die de Friese beweging bijzonder
interesseren.
Na de behandeling der huishoudelijke
aangelegenheden hield dr. J. Keuning
een buitengewoon interessante lezing
over leven en werk van de voor hon
derd jaar gestorven dichter en pro
zaïst dokter Eeltje Halbertsma van
Grouw. Deze gevoelige en begaafde
schrijver heeft in een tijd, waarin het
Fries vrijwel uitsluitend in het monde-
Leiden voor vijftig jaar. De eerste
meters kabel er zouden er nog
tienduizenden volgen voerden
naar de Stadsgehoorzaal, welk ge
bouw in 1907 het eerst van een aan
sluiting werd voorzien. De werk
zaamheden op de Hoogstraat.
Rechts het pand, waarin toen
reeds de firma P. J. Maartense was
gevestigd
linge verkeer ten plattelande gebezigd
werd, samen met zijn broers dr. Justus
en Tj ailing door het uitgeven van in de
beeldende volkstaal geschreven verhalen
en aan de Quickbom van Klaus Groth
herinnerende ernstige en vrolijke verzen
veel tot de belangstelling voor het ge
schreven Fries bijgedragen en een pe
riode ingeleid, waarin de Friese litera
tuur allengs tot ontwikkeling kwam en
de rijke, maar alleen op het alledaagse
leven ingestelde volkstaal tot cultuur
taal gevormd werd. Het bewogen en
tenslotte tragisch verlopende leven van
de Grouwster dokter, onevenwichtig en
kwetsbaar in zijn dichterlijke persoon
lijkheid. tijdens zijn Heidelbergse stu
dietijd sterk beïnvloed door de Duitse
romantici, in zijn ongelukkig huwelijk
en door de dood van drie zijner kinde
ren zwaar getroffen en tenslotte ver
eenzaamd wist dr. Keuning op onge
meen boeiende wijze te tekenen.
Het gesprokene kreeg een treffende il
lustratie door de voortreffelijke voor
dracht van uit het veelzijdige oeuvre
van Halbertsma gekozen, de aard van
zijn werk representerende fragmenten,
die door een zestal leden van het to
neelgezelschap verzorgd werd. Onder de
bekwame leiding van de heer H. Akse
bracht het kleine, goed geoefende krite-
koor zeer verdienstelijk enige liederen
van de dichter ten gehore.
Mevr. Sommeling zong net ontroeren
de „As ik oan mijn bërnejierren, oan
dat golle boartsjen tink", gevoelig en
beschaafd, drie tenoren het mooie Si-
lersliet. De zaal toonde zich zeer dank
baar.
Tussen de voordrachten hebben alle
aanwezigen uit Halbertsma's rijke en
gevarieerde liederenschat een aantal be
kende liederen gezongen, op de piano
door de heer Akse begeleid.
Het was in alle opzichten een geslaagd
programma, de figuur en de betekenis
van deze belangrijke erflater der Frie
se cultuur ten volle waardig.
De voorzitter sloot om half elf de door
een uitstekende geest gekenmerkte ver
gadering met een opwekking voor de
grote toneelavond op 13 november.
Ministerraad bezoekt T.H.
Op uitnodiging van het college van
curatoren en van de senaat der Tech
nische Hogeschool te Delft zal de mi
nisterraad op maandag 28 oktober 1957
een werkbezoek brengen aan die Tech-
nisohe Hogeschool.
Verwacht wordt, dat met de minister
president, dr. Drees en de vice-minister-
president mr. Struycken, de ministers
Samkalden, Cals, Hofstra, Witte, Zijl
stra, Mansholt en Klompé aan dit be
zoek zullen deelnemen.
De bedoeling is dat de ministers zich
ter plaatse op de hoogte stellen van de
algemene situatie bij de T. H. te Delft
en van de nieuwbouw en verdere plan
nen tot uitbreiding dier hogeschool, ter
wijl ook aan de studentenvoorzieningen
op sociaal gebied aandacht zal worden
geschonken.
