JEROEN BOSCH:
MEESTER DER DUISTERNIS"
ONS MENU
DE
GING TOT DE WORTEL VAN HET LEVEN
OVER HET MAKEN
NESTKASTJES
VAN
D
G'
VAN DE WEEK
ZATERDAG 24 MAART
WEKELIJKS BIJVOEGSEL
PAGINA 2
Benogen
Leven CLVXIII
spelende mens!
Homo ludens!
n
KUNSTENAAR EN GEBROKEN MENS..,,
Demonen sprongen bij troepen uit zijn ziel
In ons vorig BEWOGEN LEVEN gaven wij het belangrijkste van leven en leer van
Benedictus de Spinoza. Langs de weg van verschillende kennis kwam Spinoza tot
zijn levensgeluk. Dit geluk werd niet uitbundig beleefd, doch verstild ondergaan.
Denken en voelen werd langzamerhand meer doortrokken met het Eeuwige, Onein
dige, dat rust schenkt en wijsheid. School in eigenlijke zin heeft Spinoza niet gemaakt. Er
kwam geen grote groep volgelingen, die hem als meester eerden. Dit kon ook niet,
krachtens zijn leer.
Velen zullen hem niet kunnen of willen volgen. Velen dromen van ander geluk en
van andere bevrediging dan de spino ziaanse. Ofschoon hun rede pleit voor Spinoza
keren zij zich als totaalmens van hem af, omdat ze instinctief of intuitief voelen dat zij
moeten leven naar hun eigen aard.
In de Geschiedenis der Mensheid is Spinoza een der lichtdragers geworden, om
velerlei redenen. Niet in het minst omdat hij de mens losmaakte van het oude, het
voerde naar de voorportalen ener vrijheid die hier nog immer was doorvoeld.
Het heeft zo zijn voordeel na hem „een meester der duisternis" te behandelen,
om zodoende uiteindelijk te ervaren dat elk menselijk oordeel subjectief is. Bovenal
het menselijk oordeel dat besloten ligt in titels.
Eens heeft dus een mens in zijn
kunst gespeeld met de beelden van ver
wording en vernietiging. Zijn tijdge
noten „waren dol op hem". De mens
huivert en rilt nu eenmaal graag. De
lezers die de Hel. het Vagevuur en het
Paradijs van Dante gelezen hebben
verhouden zich in aantal als 100
10 1. Waarom? Wü de mens. gru
welen voelend, zichzelf verlossen van
zijn angsten?
Spinoza, de heldere, de ons bevrij
dende. heeft de Twintigste Eeuw
iets te vertellen. Jeroen Bosch blijk
baar ook. Men moet volwassen zijn
om iets van Spinoza te kunnen be
grijpen en een kind om Jeroen Bosch
te kunnen volgen. Willen onze mo
derne kunstenaars ook niet „terug-
voelen". tot zelfs vóór de geboorte?
Jeroen Bosch was méér dan zjjn
tijdgenoten, omdat hij een veel bre
der gebied bestreek en veel meer tot
de wortel ging. Hjj was in een tijd,
toen leder zich sterk afhankelijk ge
voelde en opging in de levensstijl
dier dagen, zichzelf en als zodanig
een kind van de Nieuwe Tijd. Meer
zichzelf dan menig groot mens ln
later tijd en daarom zal hij een
voortdurende studie blijven van het
nageslacht. Eens sprongen de demo
nen bij troepen uit zün ziel. Nu ont
fermt een schare psychiaters zich
over hem. Het zal niet baten. Want
achter de laatste windsel van de
kunstenaarsziel ligt het geheim
REIN BROUWER.
Kijkjes in de Natuur
„De verloren Zoon"
MEESTER DER DUISTERNIS: dat is de titel aan
Jeroen Bosch gegeven, een schilder, die omstreeks icnrCM ROSCH
1450 geboren moet zijn en in 1616 overleden. De jc.KUC.lv DUaK,n
bezeten uitbeelder van de diepste schoot der helle:
Heel andere taal dan die van Spinoza.
Wanneer men Spinoza verteld zou hebben dat er mon
sters zouden toestaan met vreselijk lange snavels, die zielen
verslinden en de zieledrek uitwerpen op een bevroren
moeras, waaruit onmiddellijk daarna weer levende we
zens ontstaan, mannen, vrouwen, met vreemdsoortige
monsters in hun lijf, die de ingewanden verscheuren en
verslinden, en tenslotte door het vlees naar buiten komen,
dan zou hij slechts geglimlacht hebben en het niet de
moeite waard gevonden daaraan een regel te wijden.
ELUKKIG zijn de goede nest
kasten in de loop der jaren
gemeengoed geworden. De ont
plooiing van de handenarbeid heeft
daar veel goed aan gedaan. Op scho-
Maar in de tijd van Jeroen Bosch geloofde men het.
Deze monsters sleurden de ingewanden van hen uit wie
ze geboren waren, achter zich aan. Sommige zielen, de
zielen der moordenaren, werden opgevangen op een zes
meterdikke. wit-gloeiende ijzeren plaat, waarop ze smol
ten „als spek in de pan". De vloeibare zielen droppelden
tenslotte op gloeiende kolen die onder de plaat waren
en verdampten daar, waarna het proces* ppnieuw be
gon. Andere zielen werden, nadat ze wit-gloeiend ge
maakt waren, op aanbeelden gelegd en behamerd!
WÜ kunnen rustig aannemen dat Spinoza verder van
deze gedachten verwijderd was dan velen van ons. Maar
Jeroen Bosch stond er midden in. Zijn oeuvre, voor
zover nog aanwezig, is één getuigenis van de duistere
dramatiek die zich in de spelonken van ons zicleleven
voltrekt.
VAN zijn leven weten we zo goed als niets. Zijn ach
ternaam dankt hu aan het feit dat hij in 'sHerto-
genoosch gewoond heeft.
Op zijn schetsbladen zien wij afschuwelijke monsters.
Hoofden met oenen alleen, of met vogelpoten. figuren
half mens half dier Het satanische is losgebroken en
manifesteert zich overal. Op het beroemde schilderij De
Hooiwagen, zien wij midden op het paneel een wagen met
een last hooi. door boeren met hooivorken gesteund Het
stuk zelf is een visioen.
„Gelijk het gras is ons kortstondig leven". ..Alle vlees
is als gras", zei Jesaja en Jeroen Bosch beeldde dit anders
uit dan vele jaren later Johannes Brahms het zou ver
klanken. Jeroen Bosch was niet melancholisch, maar
sterk realistisch. Op de hooiwagen bevindt zich een min
nend paar, geflankeerd door een pijpende duivelen
een engel zonder hoofd. Een troep duivels trekt de wagen
voort, die rustig over een kluwe mensen rijdt. Vechtende,
dansende, schransende boeren er om heen. Een paar non
nen. die bezig zijn hooi in zakken te stoppen, willen
blukbaar toch de vleseluke lust de wereld uit helpen. Op
de achtergrond galg en rad. Hier en daar geraamten.
De 'allegorie op de vergankelijkheid..
SCHILDERDEN zijn tijdgenoten ook zo? Neen. die
waren in kleur en vorm bij uitstek sereen. Memlinc
was een tijdgenoot van hem bijvoorbeeld, die de
diepste devotie had uitgebeeld, evenals de gebroeders van
Eyck dit hadden gedaan. Jeroen Bosch was dus een een
ling, doch was dit ook niet zijn kracht. De anderen gaven
het werkelijke leven niet, zij beeldden hun ideeën uit van
het verstilde leven Zij gaven gewijde onderwerpen, omdat
ze zich door hun schilderkunst zo nauw verbonden voel
den met de Kerk. De Kerk was immers de Moeder van de
schilderkunst geweest.
Nu kwam daar een man. die ook wel Bu&eise tatereien
schilderde, doch daarnaast het leven zoals het wis.
Meer dan dat nog, met ontwapenende openhartigheid
gaf hü het verdrongene uit zichzelf. De hel in hem zelf
was opengegaan, alle duivels kwamen er uit en de
schilder-tekenaar wierp ze op zijn schetsbladen of zqn
panelen. Zo bevrüdde hü zichzelf, en ofschoon door
sommigen de meester der duisternis genoemd, door an
deren gebrandmerkt als psychopaat, was hü groter dan
zijn tijdgenoten. Zün leven was immers geen vlucht
meer. „De blanke kunstenaars", die serene maagden
schilderden, met nog serener wlkkelkindercn in de
schoot, gaven in feite veel minder van zichzelf. Zü leef
den een dubbel leven. Hun herhaald afbeelden van de
Grote Onschuld wees echter op veel meer schuld dan
ze zelf bevroedden.
IN het museum Boymans kan men de Verloren Zoon
zien van de Bossche schilder. Het is Jeroen zelf.
Aan zUn gezicht is te zien dat hij weet, dat hü ver
loren is. Hü is verstrikt in de lust.
De verloren zoon gaat langs U. op een slof en een
schoen, droevig om zün eigen verloren zün, wetend dat
slechts een wonder hem redden kan.
Jeroen Bosch was een dramatisch kunstenaar, en een
gebroken mens. Zü die denken dat hij slachtoffer was
van waandenkbeelden, hebben niets van hem begrepen.
Daarvoor waren zijn taferelen veel te doordacht. Geen
chaotische taferelen, zo maar op het doek gesmeten,
nee, duidelük gecomponeerde stukken, die wü soms
allegorisch op moeten vatten. Boven de Hooiwagen
troont Christus in de wolken en Keizer en Paus rüden
er achterKan men zich een feller veroordeling
indenken van de vraatzucht der monniken, de praal
zucht der groten, de wellust van allen, dan die in de
satirische uitwerking van Jeroen Bosch?
VEEL van zün oeuvre is verloren gegaan. Hier ziet
U zün portret. Dit is geen mens die een prooi was
van duivelse machten. Een prooi alléén. Hü heeft
ermee gespeeld. Hü was dus een figuur van de rand. En
daarom eisen Middeleeuwen en Nieuwe Tüd hem voor
zioh op. Hü was een ontzettend scherp waarnemer, en
de soherpe waarnemer is bijna altüd cynisch. Tenzij hü
gevoed wordt door liefde. De gebroeders van Eyck heb
ben uit liefde het Lam Gods geschilderd. Daarbij werd
een groots idee mede door een sterk waarnemend ver
mogen in een Ideale vorm gebracht. Maar een latere
schepping, kanunnik van der Poele, werd een meedogen
loos portret van een kerkvorst, belust op macht.
Als wü scherp waarnemen, niet zien naar de ideaal
beelden die in ons leven, maar naar de beelden der men
sen die ons omringen, worden wü cynisch, zelfs als wij
>eseffen dat het beeld van onze eigen MJdelUKheid daar
mee volledig correspondeert. De enige redding is een rük
innerlijk-
Nu de tüd voor de jaarlükse ..grote schoonmaak" weer is aangebroken, is het
goed zich te realiseren, dat het ondanks de drukke bezigheden toch belangrük is.
de maaltüden goed verzorgd op tafel te laten verschünen.
ZONDAG Voorjaars groentesoep; varkensrollade, (jonge) worteltjes, aard
appelen; yoghurtpudding.
MAANDAG
DINSDAG
WOENSDAG
DONDERDAG
ZATERDAG
Recept: Voor jaars groentesoep.
25 k 30 gram boter, 1 liter water
met bouillonblokje of 1 liter bouillon
van 100 gram runder- en 100 gram
kalfspoulet, 1 kropje sla, peterselie, wat
spinazie, jonge uitjes, zout, 40 g fijne
draadver micelli.
De uitjes schoonmaken, snü'den, frui
ten ln boter, de rest der groenten ge
wassen en fijngesneden toevoegen, even
mee smoren, bouillon of water met
bouillonblokjes toevoegen waarin tevo
ren de vermicelli reeds is gaargekookt.
De soep 5 min. doorkoken en opdie
nen.
Recept: Kaasgehakt.
150 k 200 g gehakt, 150 g brood. 1 k
2 beschuiten. 50 g kaas. melk, zout.
peper. 1 uitje, boter.
Snüd of hak de ui zeer fün en fruit
ze in iets boter. Meng het gehakt met
gekruimeld brood, füngewreven be
schuit, ui, kaas, melk en kruiden.
Kneed alles zeer goed dooreen en vorm
ballen. Rol deze door paneermeel en
bak ze vrü vlug in wat boter bruin, leg
de gehaktballen in de vuurvaste schaal,
giet de jus erover en laat alles tezamen
nog 10 min. zeer zacht nasudderen.
flngez. Med.-Adv.)
Moeder.
Ja, die wist 't tvel
Maar tij had 't nog niet door - tot,
opeens, z\j 't bemerkteMAÏZENA!
dat was het geheim van moeders
kookkdnst. Maar... moeder zei by
het kopen van MAÏZENA steevast
DURYEA en daurby) keek moeder
wel uit, dat zyj geen andere kreeg.
Vandaar haar kooksuccessen. Nu
is ook zij zelf ervan doordrongen,
dat het heus wel de moeite loont op
die naam DURYEA te letten. In
derdaad - er is geen beter bind
middel voor groenten, soepen en
sausen dan MAÏZENA DURYEA.
EZE week geen vogel! Geen land
schap zelfs, geen akker, geen
bos. Alleen maar wat spükers,
schroeven, krammetjes, wat plank
jes en wat gereedschap.
Ieder voorjaar krüs 'k n.l. dezelfde
vragen over het aanbrengen van
nestkasjes te beantwoorden, dus
Iqkt het me het beste, de brief -
schrüvers maar voor tc zün met een
korte bespreking. Misschien kunnen
andere vogelvrienden daarmee nog
op een idee worden gebracht.
Over de vraag ..nestkastjes of geen
nestkastjes" zal toch dunkt me geen
verschil van mening meer bestaan.
De liefhebberij van het verschaffen
van broedgclegenhcid aan de vogels
In tuinen, parken en bossen, is wel
zo aantrekkelqk en geeft de mens
zoveel vreugde en bovendien zoveel
gelegenheid tot waarneming en
studie, dat een pleidooi toch wel
achterwege kan blqven.
Toch is deze vorm van vogelbescher
ming nog niet zo heel oud. Een 40 jaar
geleden waren de nestkastjes betrek
kelijk nog uitzonderingen, hoewel er
ook toen wel natuurliefhebbers waren,
die er iets op bedachten om hun ge
vleugelde vrienden aan een woning
te helpen Ik herinner me uit die tijd
echter wel. dat de mensen zich vaak
behielpen met bloempotten tegen
een muur gehangen, maar dat waren
toch eigenlijk ondingen, waarvan men
zich nu niet meer moet bedienen.
Zeker, het gebeurt wel. dat een vogel
paar zo n bloempot tot broedplaats
kiest (er is nu eenmaal algemene wo
ningnood in ons veel te dicht bevolk
te land) maar een bloempot is en
blqft een onbewoonbaar verklaarde
woning. En al nestelt een winterko
ning of een mees wel in een wegge
worpen fluitketel, het neemt niet weg,
dat al deze toevallige broedplaatsen,
ons ongewisse klimaat in aanmerking
genomen, niet moeten worden gepro
pageerd.
Varkensvlees, andijvie, aardappelen; fruit.
Kaasgehakt, gestoofde uien. aardappelen; ha vermoutkoekjes.
Kaas 3 in de pan, groene koolstamppot; griesmeelvla.
(Bruine bonen weken).
Sla van bruine bonen, rest aardappelen, bieten en füngesneden
lof met harde eieren; wentelteefjes met appelmoes.
Rüst met ragout van niertjes, slaatje van geraspte selderijknol;
fruit.
A. ZIJKAN! M£T NEKlAP
B. DEKSEL MET NEKLAP
C.ONOEPKANT MET
INGE5CHPOETOE BODEfJ
len. ln werkplaatsen van jeugdvereni
gingen heeft men dit werk ter hand
genomen en nog wordt er door vele
leerlingen van scholen en door leden
van die verenigingen in het winter
seizoen menige vogelwoning afgele
verd.
Wü. volwassenen, kunnen deze
vorm van vogelbescherming, door de
scholen de jeugd bijgebracht, niet
sterk genoeg waarderen. Het ware
te wensen, dat op elk handenarbeid-
programma van iedere school het
nestkastje als timmermodel een
vaste plaats kreeg. Een ereplaats!
Immers het ls zo volkomen logisch,
dat een kind belangstelling heeft voor
een ding. dat het zelf heeft gemaakt
en dat zijn nut zo duidelqk en zo on
middellijk demonstreert. Een nest-
kastje. door een kind zelf getimmerd
en als het kan. zelf opgehangen, moet
toch wel een grote bekoring hebben
voor de jeugdige maker zelf En is het
niet logisch, dat die belangstelling dan
zonder enige moeite overgaat op de
vogels, die dat eigen kastje gaan be
wonen?
Ik bewaar nog steeds een brief van
een lezeres, een verontwaardigde brief
over vernielde nestkastjes. Een foto
is erbq. waarop de ravage van uit
elkaar geslagen kastjes en overal ver
spreide plankjes te zien is. Kwajon-
genswerk. Ongeremde vernielzucht Ik
weet zeker, dat de jongens, die dit op
hun geweten hebben, nog nooit een
nestkastje of wat dan ook, voor een
vogel hebben gemaakt.
Maar ze kennen dan ook niet het
plezier en de vreugde, die het leven
van een ander soort kinderen zo rqk
kunnen maken.
EN nu een paar algemene opmer
kingen. waarmee de liefhebbers,
die voor het komende broedsei-
zoen aan de slag willen gaan,
misschien hun voordeel kunnen doen.
Het komende seizoen? Wel nee. dat
seizoen is al lang begonnen. U moet
zelfs voortmaken want als het weer
zachter wordt, vallen de trekkende
zangertjes straks bij tientallen tege-
lfjk binnen.
Het eenvoudigste is natuurlijk, dat
men in een winkel een kastje kant en
klaar koopt. Men zoeke dan een han
delaar, die bekend staat als verkoper
van prima materiaal Wil men met
kinderen zelf aan het werk. dan kan
men voor de juiste afmetingen het
beste als voorbeeld een model nemen,
dat in de praktijk bruikbaar en goed
ls gebleken.
Het komt er dan allereerst zeer op
aan, dat de vogels goed zijn gehuis
vest. Let men hierop niet voldoende,
dan kan dit voor de broedsels nood
lottig zijn. Ik denk aan Inslaande of
langzaam binnendruppelende regen,
een van de ergste gevaren voor een
vogelhuishouden.
Dc praktyk heeft bewezen, dat het
vierkante nestkastje te verkiezen is
boven het ronde, hoewel vogels in
beide even graag broeden. Het eerste
kan echter grondig worden schoon
gemaakt. als het broed is uitgevlogen
en dat ls een niet te onderschatten
voordeel. Een nestkastje, dat niet kan
worden gereinigd met een harde bor
stel met water en zeep. is waardeloos,
omdat mogelqk ongedierte een nieuw
broed weer kan besmetten.
OP de tekening kunt U zien. dat
het hele geval wordt bevestigd
aan een ophanglat. die aan de
boom wordt gespijkerd.
Zeer belangrük zün deksel en bo
dem Het deksel mag geen water door
laten! Bespqkering met asfalt ls daar
om heel goed en laat men dit asfalt
aan de boomzqde overhangen (de z.g.
neklap) dan zit de familie binnen
hoog en droog.
Men kieze bü voorkeur de zuid oost-
zqdc van een boom of muur en men
bevestigde het geheel zo, dat de wind
het niet kan doen slingeren.
En wat het deksel betreft, dit moet
er zo stevig op zitten, dat eekhoorns
of katten het er niet af kunnen wip
pen. Vooi de eerste is het bovendien
gewenst, dat het vlieggat met een
rand van zink wordt verstrekt.
De kleine vogels als mezen en vlie
genvangers. moeten een klein vlieggat
hebben b.v. van 3 cm doorsnee en een
bodem van 9 bij 9 cm. Een zitstokje
is beslist niet nodig en nestmateriaal
zoals takjes of turfmolm moet men
er niet in doen Een vogel vraagt al
leen maar een ongemeubileerde wo
ning. de rest doet hij zelf en beter dan
wie ook.
Zie zo. volledig ben ik in dit korte
stuk niet geweest, maar een paar
hoofdzaken heeft de liefhebber ten
minste.
Succes en veel genoegen met uw
woningbouw!
SJOUKE VAN DER ZEE.
