Nederland behoudt vooraanstaande
positie op gebied der kernphysica
„I.K.O." BESTAAT
THANS VIJF JAAR
WEKELIJKS BIJVOEGSEL VAN IIET LEIDSCII DAGBLAD - ZATERDAG 11 DECEMBER - PAGINA 4
A
Goede internationale naam en vruchtbare arbeid
Onlangs was het vijf jaar geleden, dat in de
gemeente Amsterdam, aan de Oosterringdijk, een
oude niet meer in gebruik zijnde gasfabriek voor
een ander doel opnieuw in gebruik werd geno
men: als uiterst modern laboratorium van het Insti
tuut voor Kemphysisch Onderzoek, in wetenschap
pelijke kring bekend geworden onder de naam
DCO.
Het IKO heeft sindsdien de kinderziekten over
wonnen, een sterke groeikracht getoond en op
velerlei terrein zowel een uitstekende naam ver
worven als rijke vruchten afgeworpen.
Dit instituut is een typerend voorbeeld van de
vruchtbaarheid van samenwerking tussen Rijk.
gemeente, industrie en wetenschap. In de behe
rende stichting participeren het Rijk, Amsterdam
en Philips, terwijl de Koninklijke Akademie van
Vetenschappen op wetenschappelijk terrein meer
dan één vinger in de pap heeft.
Van dit IKO uit worden steeds meer wetenschap
pelijke onderzoekers, ingenieurs, medici en ande
ren vertrouwd gemaakt met de mogelijkheden
welke op breed maatschappelijk terrein geschapen
zijn door het nieuwe bewijs van menselijk kunnen:
hanteren van de krachten welke schuilen in de
atoomkernen.
Sprong naar nieuw terrein
De ontwikkeling van de mensheid
heeft door de honderden eeuwen heen
telkens weer belangrijke ontdekkingen
en technische prestaties te zien gege
ven. die bepalend werden voor een
nieuw tijdperk van maatschappelijke
ontwikkeling.
In de \roege praehlstorie, uit
tijden waarvan wij zelfs niets
weten door middel van cultuurover
blijfsel _n, moet de ontdekking, hoe
men vuur kon maken en gebruiken,
zulk een revolutionnaire sprong naar
hoger ontwikkelingsniveau zijn ge
weest. Later ook de uitvinding van het
schrift, waardoor de vruchten van de
arbeid der generaties op volgende ge
neraties zouden kunnen werden over
gedragen Men kan er over discus
sieren welke van dergelijke gebeurte
nissen van het meeste belang zijn ge
weest voor de ontwikkeling van de
technische outillage van het mensdom.
Zoals de weloverwogen vorming van
gereedschappen, de uitvinding van het
wiel. in de jongere tijd de ontdekking
van Amerika en andere vruchten der
ontdekkingsreizen, waardoor de mens-
he.d zich plotseling wist te wonen op
een zo veel groter wereld dan vermoed
was. of de uitvinding van de stoomma
chine met de industriële revolutie als
consequentie, of de ontdekking en
dienstbaarmaking der electnciteit. of
het openen van het luchtruim voor de
mens door de techniek van het vliegen.
Hoewel het gevaarlijk is. als tijdge
noot een oordeel te vellen over het
belang van een gebeurtenis tegen de
achtergrond van de gehele geschie
denis van het menselijk geslacht,
kan toch met vrij grote stelligheid
worden aangenomen, dat onze tijd
zulk een tot revolutionnaire wijzigin
gen leidende greep naar een nieuw
terrein van menselijk kunnen te
zien geeft.
Het jaar 1939 zal op den lange duur
verflauwen in de herinnering als
aanvangsjaar van de grootste we
reldbrand die de aarde tot dusver
teisterde. Van veel groter belang zal
mettertijd blijken te zijn de ontdek
king in dat jaar van de kunst, in te
grijpen in de constructie van de
atoomkern, waaruit zich in vijftien
jaar een nieuw technisch en weten
schappelijk terrein heeft ontwikkeld
van ongeëvenaard belang op veler
lei terrein en door welke ontdekking
het wereldbeeld van de toekomst
voor een groot deel zal worden be
heerst.
Misschien dat eens die ontdekking
binnen een of enkele generaties de
aanloop wordt voor een tweede re
volutionnaire sprong in de ontwikke
ling der mensheid: de sprong van
die kleine speldeknop die aarde heet
naar het onmetelijke heelal met zijn
ongekende geheimen en ongetwijfeld
onberoede nieuwe mogelijkheden, de
ruimtevaart.
Nog in kinderschoenen
Uiteraard beheerst de nieuwe teoh-
nische wetenschap der atoomphys:ca
thans. 15 jaar na haar eerste reële
prestatie (theoretisch was men reeds
eerder het gebied van de atoomkern
binnengetreden) nog niet het wereld
beeld. Wanneer wij althans even afzien
van de onmetelijke dreiging van pluto
nium-, waterstof-, kobalt- en soortge
lijke kernenergetische verdelg:ngsmid-
delen die wel eens de grootste gebeur
tenis in de menseUjke historie zouden
kunnen veroorzaken sinds haar eerste
dag: haar definitieve einde.
Nederland herwint
traditionele faam
Het is begrijpelijk, dat kwantitatief
ons kleine Nederland in de verdere be
treding en begaanbaarmakmg van
deze nieuwe technische wegen voor
het mensdom vooralsnog geen over
heersende rol kan spelen.
Nederland is van ouds her een land.
dat intellect als een van haar grootste
producten beschouwen kan, en de rol
die Nederlanders gespeeld hebben in
de uitbouw van de exacte wetenschap
pen spreekt in dit opzicht een behar-
tenswaardig woordje mee.
De kernphysica heeft echter vooral
een revolutionnaire vlucht genomen
door de eisen, gesteld door de oorlog,
toen de Nederlandse wetenschappe
lijke wereld zo goed als tot inertie was
gedoemd.
Kwalitatief heeft ons land echter
nog steeds een belangrijk aandeel
In de ontwikkeling van deze nieuwe
natuurkundige wetenschapstak. Ne
derland en Noorwegen besloten kort
na de oorlog tot samenwerking op
kernphysisch terrein in de vorm van
een gemeenschappelijk onderzoe
kingscentrum te Kjeller in Noor
wegen.
Dank zij de Leidse hoogleraar in de
natuurkunde De Haas beschikte ons
land over een niet onbelangrijke
hoeveelheid uranium (in de oorlogs
jaren zorgvuldig voor de bezetter
verborgen gehouden) terwijl Noor
wegen dank zij kostbare en in de
oorlog veel omstreden installaties in
het hoge Noorden de beschikking
had over aanzienlijke hoeveelheden
„zwaar water". Deze twee soorten
materiaal openden voor Nederland
en Noorwegen de weg tot een vrucht
baar samengaan op het gebied van
kernphysisch onderzoek.
Niet alleen in dat opziebt. ook op
andere wijze wist ons land een voor
aanstaande positie in het jongste
terrein van de natuurkunde en phy-
sische techniek te handhaven. Men
denke daarbij slechts aan het baan
brekend werk van de thans overleden
Leidse natuurkundige Kramers, die
een der eerste voorzitters was van
de V.N commissie voor atoomener
gie, en die reeds in 1947 waarschuw
de voor de consequenties van een
verschrikkelijker wapen dan de Hi-
rosjima-bom, de toen reeds door
hem voorziene waterstofbom.
Een van de wijzen, waarop ons land
zich bereid en in staat toonde om de
jongste ontwikkelingen op het gebied
van de natuurkunde en techniek te
volgen, was de oprichting ln November
1949 van het Instituut voor Kernphy
sisch Onderzoek te Amsterdam.
Goede naam van IKO
De moderne kernphysica heeft im
mers een veel groter arbeidsterrein
dan dat der vernietiging door middel
van bommen. De vruchten van het
menselijk kunnen op dit gebied zijn in
staat, de mensheid in talloze opzichten
tot heil te strekken.
In de wereld van wetenschap en tech
niek heeft het IKO zich reeds een zeer
goede naam verworven, tot ver bui
ten de landsgrenzen. Buitenlandse ge
leerden komen er regelmatig htm ken
nis en ervaring verrijken, door middel
van eigen onderzoekingen en via we
tenschappelijke gedachtenwissellngen
die ln dit centrum van onderzoek
steeds mogelijk zijn op hoog niveau.
Echter ook zij, die nog geen meester
of gezel ln de moderne kernphysica
zijn, vinden er een gastvrij tehuis. In
de afgelopen zomer bijv. Is er twee
maal een cursus georganiseerd van
twee weken voor zestien deelnemers,
waaronder zich zowel hoogleraren be
vonden als assistenten, ingenieurs,
doktoren en ongegradueerden uit labo-
latoria, ziekenhuizen, fabrieken etc.
Anders dan anders
Voor een beginneling is het niet een
voudig zich ln de kernphysica in te
werken, want alles gebeurt er anders
dan ln de gewone scheikunde en na
tuurkunde Men werkt er met onweeg
baar kle_ne hoeveelheden stof. die ech
ter radioactief ls. d.wi. een straling
uitzendt, welke zó doordringend is dat
zij voor 's mensen gezondheid gevaar
kan opleveren.
Om nu toch. zonder zich aan gevaar
bloot te stellen, met deze radioactieve
stoffen te kunnen werken, worden alle
bewerkingen, zoals zuiveren, f.ltreren
en óverschenken van oplossingen, óf
op afstand, met behulp van lange
tangen, óf achter een muurtje van lo
den blokken uitgevoerd. Daarbij zorgen
een of meer listig opgestelde spiegels
er voor dat men „om een hoekje kan
kijken', zodat men kan zien wat men
doet en wat er gebeurt. Bovendien
dragen de mensen, die met radio
actieve stoffen werken, in of op hun
kleren meestal nog een eenvoudig in
strumentje. dat hen waarschuwt, als
zij zich te veel aan de gevaarlijke stra
ling hebben blootgesteld.
De straling, die van de radioactieve
stoffen uitgaat, is op zich zelf niet
direct zichtbaar. Men toont haar aan
met behulp van speciale instrumenten,
die voor dit doel zijn geconstrueerd:
de Geiger-MüHerteUer is er een van.
Met behulp hiervan kan men uiterst
kleine hoeveelheden radioactieve stof
nog aantonen en meten.
Krasse middelen
In de natuur komen slechte enkele
radioactieve elementen voor; hiervan
is radium wel het meest bekende.
Daarnaast kan men tegenwoordig
langs kunstmatige weg ook andere
radioactieve elementen maken, bijvoor
beeld radioactief ijzer, radioactief na
trium enz. Hiervoor zijn eohter heel
wat krassere middelen nodig dan voor
het samensteillen of het ontleden van
scheikundige verbindingen. Daar toch
r
ln het Isotopenlaboratorium van Philips Roxar.e. dat aan het IKO verbonden is. ge
schieden de meeste bewerkingen met radio-actieve stof jen achter een muurtje van loden
blokken, teneinde het personeel te beschermer: tegen radioactieve straling van het gebruikte
materiaal. Door middel van een spiegel die niet met het beeld ook de stralen weerkaatst
kar: men ..om een hoekje" achter dit muurtje zien of de bewerkingen goed worden verricht.
Met behulp van een Geigerteller wordt inmiddels de intensiteit gemeten van de radio
actieve straling. welke van de stof uitgaat.
kan men met behulp van reageerbuis
jes. kolven en retorten al heel wat be
reiken. doch voor het maken van ra
dioactieve isotopen moet men door
dringen tot in de kernen der atomen
en daarvoor zijn grote en gecompli
ceerde apparaten nodig, zoals bijvoor
beeld het synohro-cyclotron, waarvan
ons land het krachtigste in Europa be
zat toen het IKO zijn werkzaamheden
begon.
50.000 k m per seconde
Binnen het cyclotron maakt men uit
waterstof of helium gedeelten van de
kernen der atomen vrij, daarna krijgen
deze electrisch geladen deeltjes onder
invloed van een electrisch spannings
verschil en een sterk magnetisch
krachtveld een steeds groter wordende
snelheid. Wanneer dez edeeltjes ten
slotte met een snelheid van 50.000 k m.
per seconde of meer tegen een „tref-
plaatje" botsen, dringen enkele er van
tot ln de kernen der getroffen atomen
door en veroorzaken daar veranderin
gen, waardoor er een andere atoom
soort ontstaat, welke meestal radio
actief is.
Op deze manier kan men bijvoor
beeld radioactief ijzer maken: dit heeft
dan dezelfde scheikundige eigenschap
pen als het gewone ijzer. Het is ech
ter bovendien radioactief, d.w.z.
de kernen der atomen stoten na kor
ter of langer tijd een deeltje uit, een
.radioactieve straal". Zulk een varië
teit van ijzer, natrium of welk ander
element ook, noemt men een radioac
tieve isotoop van dat element. Tegen
woordig kan men van vrijwel elk ele
ment een of meer radioactieve isotopen
maken.
Vooraanzicht van de magneet van het synchro-cyclotron in het Instituut voor Kernphysisch Onderzoek te Amsterdam. Tussen
de poler: van de magneet bevindt zich een doosvormige ruimte, die luchtledig gepompt is. Men is juist bezig de ..ionen-bron"
binnen die luchtledige doos te brengen. Dit geschiedt door middel van een sluissysteem teneinde zo min mogelijk lucht
mee naar binnen te laten komen.
Vele toepassings
mogelijkheden
Voor de wetenschap en de techniek
zijn de radioactieve isotopen een bui
tengewoon interessant en vooral be
langrijk hulpmiddel geworden. Zy bie
den vaak uitkomst waar andere mid
delen falen of te kostbaar zijn. De ra
dioactieve isotopen worden reeds ge
bruikt in de geneeskunde, in de land
bouw, OA. bij bemestingsproeven, in de
industrie voor materiaalonderzoek,
voor het controleren en regelen van
fabricageprocessen enz.
Bij de meeste van deze toepassin
gen gebruikt men de radioactieve
isotopen als „speurstof", die dan door
haar radioactieve straling aangeeft,
waar zU zich bevindt en In welke
hoeveelheid zij zich verplaatst en
met welke snelheid.
Voor het controleren van de bloed-
circulate maakt men gebruik van
rad oactief natrium, dat men door
middel van een injectie ln het bloed
brengt. Met behulp van een Geiger-
Müllerteller kan men dan zien hoe
snel het radioactieve natnum zich
door de bloedbanen naar alle delen
van het lichaam verplaatst en waar
eventueel de circulatie minder goed is.
Daar gewoon natrium ln de vorm
van keukenzout reeds ln het Woed
voorkomt, is het radioactieve natrium
geen „vreemde" stof en behoeft men
dus niet bang te zijn dat het biologisch
evenwicht er door verstoord zal wor
den. Het is verder van belang dat men
als speurstof de besohlkking heeft over
een natriumisotcop met korte levens
duur; na vier dagen Is van haar ra
dioactiviteit niet meer dan een hon
derdste deel overgebleven.
I.K.O.-diensten
Zo zijn er tal van voorbeelden van
het gebruik van radioactieve isotopen
te noemen.
Om uit te maken welke van de hon- J
derden radioactieve isotopen, die men
kent, voor een oepaald geval het meest j
geschikt is. moet men over een zeer j
uitgebreide kennis en rijke ervaring op
het gebied van kernphysica. scheikun
de en biologie beschikken en tegelij
kertijd de techniek beheersen, die no
dig is om de verschillende soorten ra- j
dioactieve straling te kunnen aanto-
nen en meten. Zeer velen zijn echter j
nimmer in de gelegenheid geweest zich
zulk een uitgebreide kennis en erva- I
ring eigen te maken, terwijl toch de
radioactieve Isotopen een zeer waar
devol hulpmiddel voor hei. kan zyn
bü hun eigen werk in fabriek of labo
ratorium. Te hunner behoeve verschaft
het IKO en sinds twee Jaar ook het
in hetzelfde gebouwencomplex onder- I
gebraohte Isotopenlaboratorium van I
Philips-Roxane advies en voorlichting. I
On.angs ls ook aan de röntzenolo- j
gische afdeling van het Academisch I
Ziekenhuis te Lelden eer. Isotopen- J
laboratorium verbonden.
