EEN ZWERVER
BEREIKTE ZIJN DOEL
KIJKVENSTER
Een Zoeklicht
Comenius, zoeker van het Licht
De
Om mee op reis te nemen
Zaterdag 17 Juli 1954
■«Bewogen Leven LXXXI
terat'1
t drog fl
getemd; ontbreekt deze, of was zij verkeerd, dan is hij het meest bandeloze van alles wat
;nPïk de aarde voortbrengt.
uilen
ltliL Dit schrijft Plato in het zesde boek over de wetten. Het is een gevleugeld woord geworden en
i ende lijfspreuk van menig paedagoog. Zo gebruikt de opvoedkundige Comenius het bijvoorbeeld
als hij wil aantonen dat ontwikkeling voor ieder mens noodzakelijk is.
1 vas
•kelt' AN AMOS KOMENSKY werd de 28ste Maart 1592
techi geboren, ergens in het tegenwo&rdige Tsjecho-Slowa-
n Ty kije. Hij stamde uit een boerengeslacht, leefde dus in
jn jeiigd in oe vrye natuur, en aangezien er voor hem
rn schoolgaan geen sprake was. vertoefde hij elke dag
hder de blote hemel. H»j zag de morgen komen en voelde
l'ch gelukkig Hij onderging het onweer, dat in zijn ge-
eeft jorteland snel op kan steken, met de moed van iemand
nota le zich behouden weet.
:i HU was immers protestant, en de protestanten hadden
toch de mensen opnieuw naar de Waarheid gebracht?
-Dat wist hU al toen hü nog heel jong was. Volwassen
IT Al mensen, die het konden weten, hadden het hem verteld.
TELI du weten stemde hem zo blijmoedig, dat hü een grote
1 M«. behoefte kreeg om te leren lezen. Als men lezen kan, kan
men immers precies in de Bijbel nazoeken hoe alles
pér geweest is en hoe alles komen zal? In de Bijbel kan men
toch alles vinden?
Zijn ouders waren ln deze dagen al gestorven: de mensen
ierven zo jong. eeuwen geleden, en zijn voogden lieten
J,1;ch weinig aan hem gelegen liggen. Gelukkig behoorde hij
- vyt de Boheems-Moravische broedeischap. Dit was een
8 ;iort kerkgenootschap, dat zich vooral bezig hield met het
v .?oefenen van het practisch Christendom Een eeuw eer-
Si;r ontstaan aan de grote Hervormingsbewegingen van
"'uther en Calvijn. had zij zich met grote standvastigheid
avcó-1 lijdzaamheid weten te handhaven ln Centraal-Europa.
G.xoch ls het wonder, dat ze hoe langer hoe meer vurig ging
33 V aken naar het ogenblik waarin „de tijden zouden zijn
c. i ;rvuld?" Zi) werd zo heftig vervolgd en zij kon zich zo
]:t- loeilijk verdedigen, want zü beschikte niet over geld en
j ïacht. In de eerste tijd van haar bestaan had zelfs de
j roederschap de rijken en de edelen geweerdomdat
ru'ci ie door hun rijkdom of door hun adeldom on-christelijk
con.juden levenEen Christen was slechts hit. die God
:e. iet had en de mensen. Die dus ook zijn bezittingen in
pneienst had gesteld van de broederschap der mensen.
ic;er.
■XUÏ
N deze broederschap vond Comenius iemand die hem
js.. wilde leren lezen. Toen hij de kunst van lezen machtig
was voelde hij zich zo gelukkig, dat hij besloot zijn
rs" ven te wijden aan de opvoeding en ontwikkeling der
3rac ensen. Het werd hoog tijd. want spoedig zou immers het
1 ïdsryk op aarde aanbreken. Voor het zo ver was. zou de
NCens zich naar ziel en lichaam moeten hebben gereinigd.
Me ziel reinigt men slechts als men de hoogste gedachten
1 de schoonste gevoelens van begenadigde mensen in zich
°"r at werken.
"9 35 Het lichaam reinigt, men als men leeft in harmonie met
r.riim! natuur. Dat waren gedachten der Broerier Uniteit.
uinajmenius kwam op de Latijnse school; tenslotte mocht
!3 3i j, op kosten der Broederschap, studeren aan verschil-
^r3d[ nde Universiteiten.
'lwiL N°0" heeft een mensenkind met meer lust gestudeerd
d i dan dit, want nooit is een mensenkind meer overtuigd
geweest dat men het mensdom via opvoeding en ontwik-
vos keling, „voort kon helpen op de weg naar het Licht",
K dl°
imbc
sar." yflSSCHIEN' hebben mijn lezers ln vroeger Jaren wel
rram.yl eens hun naam en adres in hun agenda geschreven
is <:»J. op „nog al ln het ooglopende wyzeIk bedoel onge-
er als volgt:
Deze agenda behoort aan Jan de Haan.
131' BSHi Breestraat 14
'P1" Leiden.
Grin
0 v Prov. Zuid-Holland
MX Land: Nederland.
>*30 8" -•>'' Werelddeel: Europa.
uriM ■.■W'.- Planeet: Aarde
Pari ':;,Ty Heelal: Deze.
REEDS VELE jaren ligt hü
op één en dezelfde plek.
met een beperkt en vrüwel
onveranderlijk uitzicht op de
uitgestrekte tuin. De muren van
de hoge gebouwen rondom laten
slechts een kleine driehoek van
de hemel vrü- Hi| kan slechts
liggen. Van opstaan is geen
sprake.
Toch ls zijn leven niet Inge
klemd tussen deze beperkte
ruimte.
Zie, hoe levendig zijn ogen zijn
gebleven. Ook blijkt het gehoor
dubbel scherp te zun. Niets bin
nenshuis en ook geen enkele
kleine beweging bulten vo
gels, die heen en weer springen
in de bomen, lichte of donkere
wolken, die in de open driehoek
hoog boven hem voortui drijven,
kinderen en ouderen, die nu en
dan in de tuin verschünen
ontgaat hem.
WOORD
VAN
BEZINNING
maar toch de beperkte afmetin
gen van de driehoek thuis veie
malen overtreft.
ALS HIJ over deze tocht ver
telt staren zün ogen in de
Hü ziet nog steeds de wisse
lende beelden van het land
schap De stroom van herinne
ringen laat zien niet met woor
den achterhalen In een paar
ogen tintelen met een verras
sende levendigheid Hü ziet de
kamer, het strookje hemel, de
hoge muren, maar door hetkyk-
verister van de herinnering blij
ven de landschappen en de ge
beurtenissen van één week varen
zichtbaar. Zun aandacht voor de
dingen binnenshuis en voor eik-
beweging buiten is hierdoor weer
sterker geworden Ook het ge
hoor ls dubbel zo scherp.
gevoerd langs de wisselende
landschappen van Gods wereld,
met de wijde ruimte van Zijn
hemel boven je en aan de ho
rizont Zün Rijk. dat van uur tot
uur naderbij komt?
Och kom, je moet na een der
gelijke reis altijd weer terugke-
TOTDAT voor één week be
denk eens goed. dat is eén
dag. nog een dag. zes, zeven
volle dagen en even zovele
nachten! de onverbrekelijke
regelmaat van uren, maanden
en Jaren voor hem is door
broken.
Ook hü mocht Immers mee
reizen op een schip van het
Rode Kruis!
Dat betekende verandering van
omgeving, een steeds wisselende
omgeving, want al varende trek
ken landerijen, havens, dijken,
steden, bruggen en dorpen voor-
bü- En dan het wijde uitzicht
over de rivieren. En de hemel,
die vanuit het schip wel niet
ln volle omvang zichtbaar is.
korte, stotende zinnen wordt e-n
verslag gegeven, waarin voldoer.-
de matenaal schuilt om vele
kolommen van dc krar.t. mis
schien ae bladzijden van ccn
omvangrrik boek. vol te schrijven.
„Prachtig was 't. Het was
prachtig. Prima verzorging Wij
kregen telkens autoriteiten op
bezoek. Zij hebben ons overal
cadeaux meegegeven. Muziek
corpsen kwamen aan boord.
Prachtig was 't. Het was prach
tig
Nu ligt hü weer binnen deze
vertrouwde muren, met het be
perkte uitzicht op de tuin en
het stukje hemel hoog boven
zich.
Maar meen niet. dat hij ver
drietig is of ontstemd over het
feit. dat deze week van gestadig
wisselende omgeving en van een
ongekend wild uitzicht voorbij
is De handen liggen onbewege
lijk op de rand van het laken,
de mond blijft met een zekere
vastberadenheid gesloten. De
ren naar de beperkte ruimte van
eigen omgeving. Wat voor zin
heeft een tocht door de ver af
gelegen gebieden van de Bijbel?
Als je maar ogen hebt. die het
uitzicht op Gods wereld in ver
leden en heden, maar vooral in
de toekomst, ontdekken!
Tegelijk zal ook de opmerk
zaamheid voor de mensen en de
dingen, binnen de nauwe gren
zen van eigen leven, sterker
worden.
De Bijbel opent uitzichten van
een verrassende ruimte en diepte
Het zyn geen onwezenlijke, ver
vagende beelden.
De Bijbel ls en blijft, zonder
verenging of beperking, het
kyk venster.
P. L. SCHOONHEIM.
Predikant voor bijzonder
kerkewerk der Hervormde
Gemeente te Leiden, Hoge
Ründük 14a.
JAN AMOS COMENIUS
HIJ heeft aan de weg naar het Licht gewerkt, deze
Comenius. Hy heeft zijn steen ertoe bijgedragen.
Welk een taak, de ganse kennis van het mensdom
samenvatten, terwyl men achtervolgd wordt. Welk een
karakter, nooit aflaten al is de teleurstelling nog zo groot.
Toen. in de slag by de Wittenberg rn Bohemcn. de Bioe-
deischap te gronde ging en het Protestantisme verloor,
bleef hy een lichtdrager voor de menselyke vryheid en de
Goddeluke Liefde. H11 ligt begraven in het land der vrij
heid, in Nederland. Zyn mausoleum vindt U in Naarden.
Veel wat hü geschreven heeft, is te Amsterdam gedrukt.
En te Oegstgeest had hü zün zo beroemd geworden onder
houd met Descartes, die hy tenslotte volledig overtuigde
van de noodzaak van de strüd die hij te voeren had. Bij
het afscheid verklaarde Descartes: „Ik zal niet boven het
wijsgerige uitgaan. Bij my zal slechts een gedeelte worden
gevonden van dat, wat bij U volledig is."
Hü rust dus temidden van ons. Daarop kunnen wij trots
zyn. Doch laten wy het gedenken met gepaste trots.
Want zyn grote tijdgenoot cn medestrijder voor een
wereldgemeenschap, een Nederlander. Hugo de Groot,
hebben wij verbannen en hem pas weer toegelaten na
zijn dood. Er was een verschil in denken en werkwijze
tussen deze twee. Comenius had zyn wortels in de religie,
De Groot in het Humanisme. Comenius wilde een nieuw
religieus leven boven al het andere uit, dat het ganse
mensdom zou kunnen bevruchten De Groot wilde een
federatie van al het bestaande. Hij was Jurist, Comenius
priester.
Er zyn tijden in de wereldgeschiedenis geweest, die grote
mensen hebben gevormd. Europa heeft o.a. aan deze
Comenius de volksschool te danken, die wij allen hebben
bezocht. Hij had echter geen school op het oog waarin
men; vreemde woordjes leert en nog veel andere vreemde
dingen. Uit zyn geest is reeds een school geboren, waarin
jonge mensen werkelyk werden geschoold, dat ls gevormd
voor het leven. Zün geest was een deel van de grote Geest,
die altyd schept uit liefde tot het leven.
In het zesde Hoofdstuk van zyn Onderwysleer maakt
hy ons duidelijk, dat de mens moet worden ontwikkeld,
wil hy waarlijk mens zün. Hü doet dat op een heel
eigenaardige, heel oorspronkelijke en directe wüze.
„Er bestaan voorbeelden dat mensen, die reeds in hun
Jeugd door wilde dieren werden geroofd en door hen
weiden grootgebracht, niet meer wisten dan deze redeloze
schepselen, ja, zich niet eens door taal. handen en voeten
van deze dieren onderscheidden, zolang zij niet eerst weer
enige tijd onder de mensen hadden verkeerd. Ik noem
enige voorbeelden. Omstreeks 1540 raakte ln een Hessisch,
midden in het bos gelegen dorp. een driejarig knaapje door
zorgeloosheid van de ouders zoek. Enige jaren later zagen
de boeren, dat tussen de wolven een levend wezen kwam
aangelopen, dat in gedaante van hen ve schilde; het was
viervoetig, maar had een gezicht als een mens: toen dit
ruchtbaar werd. gaf de voorganger der gemeente hun last
om te proberen dit wezen op de een of andere wyze levend
te pakken te krygen Het werd gevangen en tot hem
gebracht, en later naar Cassel gevoerd voor de landgraaf.
Toen men het in het slot van de vorst bracht, rukte het
zich los, vluchtte en kroop weg onder een bank. van waar
het grimmig bleef toekyken en een afschuwelijk gehuil
aanhief.
De vorst beval het onder de mensen groot te brengen.
Toen dit geschiedde begon het wilde schepsel geleidelijk
tam te worden, zich vervolgens op de achterbenen op te
richten, op twee benen te lopen, vervolgens verstandig te
spreken en een mens te worden."
EN een mens te worden Ais de mens leeft als een
dier. is bij weerzinwekkend om aan te zien. Een dier
is als dier schoon. Een mens is als dier een gedrocht.
Hij moet zich oprichten, hü moet luisteren naar de wei
ten van het mens zijn. Ook zijn geest moet zich oprichten
en zyn ziel moet voelen tol de sterren Hij moei al zyn
gaven oprichten, dat is ontwikkelen.
„Wie zal oetwijfelen dat de gcestelyk beperkten, ter
overwinning van hun natuurlyke stompzinnigheid on
derwijs nodig hebben? Maar de geestelijk begaafden
hebben in feite het onderwijs nog veel meer nodig, want
een scherpzinnige geest zou zich anders met schadelijke
dingen bezig houden. Geeft niet dc vruchtbare akker,
zo die niet wordt beploegd, en zo daarin niet wordt
gezaaid en gewied, een massa onkruid?"
Comenius leefi nog. Hy wil dat er in uw huis. uw school
lokaal. uw werkplaats of uw fabriek veel zonneschyn zal
zyn. op gezette tyden regen, en een doodenkele maal
bliksem en donder. Bovenal wil hy dat de wereld naar
een eenheid groeit. Hij wacht nu al drie eeuwen.
REIN BROUWER.
v :Dit cosmische besef, dat in vele jongeren meer onbewust
n bewust aanwezig is. stond by Comenius in het blikveld.
y voelde zich in de eerste plaats een kind van het ganse
r ensdom. Reeds in zijn studententyd vatte hy dan ook
plan op om ccn encyclopedie te schrijven van 28 delen.
21 (ij ïarin de kennis van de ganse mensheid zou zyn verwerkt.
Ij heeft er practisch aan gewerkt tot zün dood. Daar-
"Sjjast kwam een ander plan. De mens is wel een kind van
ganse mensheid, doch die mensheid kent verschillende
len en elke taal is het middel om in contact te komen
n* 0et de Godsgeschenken. Wil men deze geschenken ont-
oLcrngen dan moet men eerst lercn dit m,ddel ,e handte-
An.„n Daarom zou hü ook zün ganse leven werken om zyn
en ndgenoten de schoonheid van de Boheemse taal te leien.
lmviiZ^n leven werd een leven van strüd, achtervolging,
leurstelling cn ontgoocheling. Hij moest het beleven
ur't z^n 20 geliefde Broederschap In de stoimen van dc
ertigjarige Oorlog verging. Doch zelfs toen de Jezuïeten
|tli 'n vervolging op grote schaal inzetten tegen hen die de
,0 -lyders genoemd kunnen worden van het vrüe woord,
n o-us hü niet verbitterd. Wel wanhopig. Doch ondanks zijn
us: anhoop zette hij door en hield vast aan zijn eenmaal
diep beleefde idealen, neergeschreven ln een kort ge-
12 k hrlft: Via Lucls. God is goedertieren, volmaakt dus
>0 K:dkel goed. Hü zal daarom al zün kinderen liefhebben,
iu-et ls nu onze taak om al het nobele dat door mensen ls
'zegd. gezongen of geschreven, te bundelen in één groot
1 £1 erk en dit de mensheid aan te bieden. Men kan slechts
duisternis verdrijven door licht. Omdat de duisternis
oot ls, mag men geen enkel licht negeren In welk ras
<*1 et moge leven, ln welke godsdienst het moce schnnen.
■jy-et moet verenigd worden met het grote licht, dat de
nsternis, dat ls de duivel, verdrijft
'';1 ^9? heeft hij zich uitgesloofd, deze zwerver van Gods
j:trdbodem om de mens de weg te wüzen naar het licht
l,: f z?udfn universele boeken moeten komen, waarin het
rs.T lent scheen Die boeken zouden de kaars zün. Er zouden
10 oiversele scholen moeien komen, die moesten dienen
S!' S,la1v !?r Fr zou een unlverseel college moeten komen,
i,fr at het licht droeg, dat de dienaar was van het licht
Uitermate geschikt als vacantie-
lectuur zijn de lichte, handige uil
gaven van de Salamander- en de
Nimmer Dralend-reeks. Deze boeken
zijn goed van formaat om in koffer,
rugzak of desnoods jaszak te bergen,
zy kunnen tegen een stootje dit in
tegenstelling tot de pocket-
books, die men gewoonlijk na le
zing in de prullemand kan gooien
en men behoeft zich niet te generen
om ze na de vacantie. eventueel na
venvydering van het stofomslag, een
plaats in de boekenkast te geven.
Dil wat betreft hun uiterlijk. Over
de inhoud van de werken, die in
deze heide reeksen verschijnen be
hoef ik niet meer uit te wijden; die
is boven alle lof verheven.
Bij de uitgaven, die deze zomer ver
schenen zün treffen wü in herdruk
aan:
F. Bordewijk. „Blokken", „Knor
rende Beesten". ..Bint". Nygh
en Van Dilmar. 's-Gravenhage.
Deze drie vroege novellen van Bor-
dewyk, die onlangs de Staatsprys voor
Letterkunde <P. C Hooftprljsi heeft
ontvangen, hebben van het moment
van hun verschijnen af de aandacht
getrokken door hun achter bizarre fan
tasie verborgen sociale strekking.
.Blokken" geeft het beeld van een to
taal gemechaniseerde stad en zün on
dergang. „Knorrende Beesten' is de
roman van een parkeerterrein waarin
de mentaliteit van de bezitter wordt
opgeroepen utt de eigenschappen van
zyn auto. „Bint" is de geschiedenis van
een even fantastische als interessante
onderwijsmethode.
Beh Vu.vk. „Het laatste Huis van
de Wereld". - Nijgh en Van Dit-
mar. 's-Gravenhage.
Deze roman over het leven van een
jong echtpaar op een zeer afgelegen
kajóepoetlh-oliestokerü op Boeroe. ls
l OP DE BOEKENMARKT
niet het werk van de „totok", die In
donesië ziet als een hem ln wezen
vreemd land. maar van een blanke wier
vaderland Indonesië is. Deze stryd om
de grond en om het bestaan is even
boeiend om dc Intelligente kyk. die de
schryfster heeft op de sociale toestan
den. als om de poëtische landschaps
beschrijving.
Aart van der Leeuw. „De Kleine
Rudolf". - N'ügh en Van Dilmar,
's-Gravenhage.
De kleine Rudolf is een op de reali
teit geschoeid bljna-sprookje van dc
dichter Van der Leeuw, die op oudere
leeftyd zün grote bekendheid heeft ge
kregen door zün proza. De zachtmoe
dige zelfironie en de beeldende taal
maken, dat deze levensgeschiedenis van
het kleine mannetje met het grote
hart behoort tot het beste, dat er ln
dit genre in Nederland te vinden Is
Wouter Paap „Vincent Hainan".
- Em. Querido, Amsterdam.
De sleutelroman uit de tüd van
Tachtig, genaamd Vincent Haman. is
ongetwijfeld een merkwaardig boek en
verdient als sarcastisch tijdsbeeld van
dc beroemde Nieuwe Gids-periode stei-
ligde aandacht van de lezer met litte
raire belangstelling Er is natuurlijk
geen reden om dit beeld als waarheid
te aanvaarden, daar de auteur van een
zekere zuurheid niet vrli te pleiten is
Raymond Brulez. „André Terral.
- Em. Querido. Amsterdam.
Deze autobiografiscne roman van ae
Vlaamse schrijver Raymond Brulez. die
zijn eersteling is. doet stellig niet onder
voor zyn ..Het Huis te Borgen" en zün
opvolgers. Een zeer fijne humor en een
zuivere vrijmoedigheid, waar het de
eigen aard en omgeving betreft, maken
dit boek tot een even verkwikkend als
boeiend werk.
Edna Ferber. „Show Boat. - Em-
Querido. Amsterdam.
..Show Boat", van de in de jaren
omstreeks '30 letterlijk verslonden
schrijfster Edna Ferber blijkt niets van
zün charme verloren te hebben. Deze
historie van een op de Mississippi heen
en weer varend theater heeft kwali
teiten waar de high-brow van die tüd
aan voorbügegaan is. doch die bü her
lezing duidelijk aan den dag treden.
Een meeslepend verhaal dat noch wat
betreft het gegeven, noch ln de be
handeling verouderd Is.
H. Marsman. „Zelfportret van J.
F. en ander proza" - Em.
Querido. Amsterdam.
Dit deels verhalend, deels beschou
wend proza van de jong gestorven
dichter Marsman ls ongetwüfeld ster
ker dan zün bekende roman „De Dood
van Angèle Degroux Het wortelt in
dezelfde grond waar zün gedichten uit
voortgekomen zün.
Albert Helman. Zuid-zuid-west"
Em. Querido, Amsterdam.
Een zeldzaam genoegen ls het Albert
Heimans eerste proza werk „Zuid-zuid
west" weer in handen te krijgen. De
sublieme tederheid en zuiverheid van
dit jeugdverhaal staat de krachtige
aard er van geen ogenblik in de weg.
Het karakter van het land Suriname
wordt opgeroepen, enerzüds door de
realiteit, die Helman kent als geen an
der. en anderzijds door het beeld van
de herinnering en het heimwee, zodat
het geheel de tegelijk primitieve en ver
fijnde waarachtigheid krijgt, dat aan
een Rousseau le Douanier doet denken.
Voor wie ln de overtuiging leeft, dat
slechts detectiveverhalen in de vacantie
verpozing kunnen geven ls de uitgevery
Het Wereldvenster zo vrlendelük ge
weest om drie Van Eemlandts tegelijk
op de markt te brengen Over deze Ne
derlandse auteur heb lk naar aanlei
ding van zijn „Weer verdwynt een
Atoomgeleerde" uitvoerig gesproken.
Deze schrijver weet op Intelligente
wyze de spanning er ln te houden en
zun inspecteur van Houthem „houdt
hem" inderdaad Iedere keer weer. Men
kan kiezen tussen een moord tüdens
een zonsverduistering (Dood in Sche
mer). een moord op het podium van
een concertgebouw (Moord met Mu
ziek) of een moord op iemand, die
even een kistje sigaren gaat halen uit
een andere kamer en dat nog wel onder
de neus van Van Houthem (Kogels bij
het dessert). De verslaafde leest ze
alle drie achter elkaar.
CLARA EGGINK.
