Uit de geschiedenis van liet „Weeshuis aan de Kerkgracht" UIT VERVLOGEN TIJDEN (IX) Het eerste „Heilige-geesthuis'' stond op Breestraat 18 Politieke depressie overheerst economische progressie Beurs heeft voor gunstige factoren geen oog Valentin, de vliegende man, sprong voor de pers 89ste Jaargang LEIDSCH DAGBLAD Zaterdag 6 Mei 1950 Tweede Blad No. 26991 Kinderen werden op het altaar en in de biechtstoel van de Pieterskerk te vondeling gelegd Godt is der weesen helper Bij „blijde gebeurtenis" dronk men op „Hansjen in den kelder" bierflessen en koelvaten, bezat het Wees huis in vroeger jaren ook een rijk ser vies van bont. gekleurd porselein waar van helaas nog maar enkele stuks zijn bewaard gebleven. EEN HALF VAT „BIERS" NA HET BIJWONEN VAN EEN BEGRAFENIS. tectonische beschrijving van het ge bouw. doch meer de aandacht vestigen op de levenswijze in en de gewoonten en geb uiken van deze inrichting. Wat dit eerste betreft, verhaalt Orlers ons. dat de oudere jongens en meisjes aan af zonderlijke tafels de maaltijd gebruik ten, de kleine kinderen daarentegen gebruikten demaaltijden staande om lagere tafels, welke tussen de g-ote ta fels een plaats hadden gevonden. Er werd met houten lepels gegeten van platte, roodgeve fd-s borden „EëN BLOK AAN HET BEEN". Men kfndc in voorgaande eeuwen voorts in deze inrichting ,.hct kol- huis" een vochtig, volslagen don ker verblijf waarin ondeugende of weerspannige verpleegden voor korter of langer lijd werden opgesloten. Ook de „schrobbelbank". waarop de ver- p'e'gden ..met roeden of balijn" wer den gekastijd, behoort gelukkig tot de verleden tijd. Verder kende men in dit tehuis de „dieventafel". waar van wij lezen, dat „in 1807 eenige jon gelingen, die zich schuldig gemaakt hebben aan tuyndieverij. werden ge- condemneert om gedurende den loop van deze week aan dc di?ventafel te moeten eeten". Voorts stamt ook de uitdrukking „een blok aan het been hebben" uit die tijd Deze straf werd toegepast op verpleegden, die met ..thuisblijven" waren gestraft en zo doende binnenshuis een blok, welke met een ketting aan het been was bevestigd, moesten voortslepen. Van oudsher zijn de verpleegden op verschillende dagen van het jaar op de een of andere wijze onthaald, tw. met Pasen, op Vastenavond, op room met wittebrood, een vleesmaaltijd ln de kermistijd etc. etc. Slechts twee oude instellingen van deze aard zijn ook nu nog van kracht: de uitreiking van Mei- bollen en het Evenaersmaal. ZIJ spro ten voort uit de volgende bepalingen: .Omtrent den jare 1648 vermaakte ze kere Isaak Jansz de Mey aan de Huis- zittenarmen zijn gantsche nalaten schap. mits alle jaren uijt te rijken aan elk kint in het weeshuijseen tarwe tuytbol", terwijl Pieter Evenaer, markt schipper op Amsterdam, in 1725 een testamentaire beschikking deed, uit welker rente Jaarlijks ln Februari „alle de kindere soo meysjes als jongens op gebrade vleesch zullen moeten worden onthaald". Op de 1ste Mei en op een Zondag ln Februari is, met de beper kingen of uitbreidingen, die de verschil lende tijden en omstandigheden nodig maakten of veroorloofden, aan deze be schikkingen tot heden voldaan. MEN DRONK O.A. OP „HANSJEN IN DEN KELDER" Ofschoon wij ons in dit artikel In 't i geheel niet willen aanmatigen volledig te zijn" wij kunnen uit de interes sante geschiedenis van het Weeshuis slechts hier en daar een greep doen moeten wij u toch ook nog iets vertel len van het sierlijke glaswerk, met name de -gesneden en gestipte- bekers, bo kalen. wijnkelken en wijnglazen, welke nog heden ten dag uitgestald staan in de pronkkast van de zulk een bijzondere sfeer ademende regentenkamer en die in verleden tijd bij bijzondere gebeurte nissen de ronde deden. Men kan zich, bij de wapenschilden, de voorstellingen en de opschriften, welke deze bekers en glazen te zien en te lezen geven, de heil dronken en „condities" voor de geest brengen, die er, aan de maaltijden en op de gedenkfeesten der „Heren Regen ten" in de oude tijd mee werden inge steld en uitgebracht. Bij de slacht (in Ofschoon niet vallend onder de ge schiedenis van het ..Weeshuis aan de Kerkgracht". moeten wij curiositeits- halve even „een uitstapje" maken naar het Waalse Weeshuls, dat zich in het begin der 18e eeuw op de St. Jacobs- gracht bevond, en wijzen op de Ordre op de wyze van begraaven", zoals Van Mieris ons die geeft ln zijn beschrijving der Stadt Leyden. Het heet daarin: „De Diaconie be veelt zoo veel jongens als noodig zyn, om het lichaam ter aarde te draagen, en dit des winters ten acht, en des zomers ten negen uuren des avonds, vcrzeld van de twee Vaders van 't huis, den Schoolmeester, den Bakker, j den Shoenhaaker, en de naaste Vrienden, als mede twee der naaste i gebuuren. En de Diaconie steld voor elke begraafnis, voor die dezelve by- la:ei was dit aantal re^as gestenken tot 97. terwijl de huidige bezetting rond de 60 ligt. Uit de aard der zaak zijn in de loop der jaren tal van ve- beteringen inge- voerd, waarvan als één der belang- rijkste zekzr moet worden genoemd de afschaffing van h:t „uniform" in 1933, hetgeen maar al te zeer de we zen in de maatschappij een afzonder lijke groep deed vormen. Daarnaast hebben opeenvolgende Colleges van Regenten maar al te zeer begrepen, dat ook aan dc verstandelijke ont wikkeling der aan hun zorgen toever trouwde pupillen de nodige aandacht moest worden besteed. Zo staan thans alle mogelijke Inrichtingen van on- dcrwü' voor hen open. Spreken wij In een uit 1593 daterend Caert- boekek" troffen wij deze hoogst zeld zame tekening aan. Terwijl de meisjes (links) en de jongens (rechts) aon tafel zaten, moesten de kleine kinde ren hun maaltijd staande gebruiken Het „Weeshuls aan de Kerkgracht", in een ver-verleden gebouwd en in de loop der eeuwen geschraagd door de liefde van talloos velen, is een spre kend bewijs van het boven de poort- Ingang in steen uitgehouwen op schrift: „GODT IS DER WEESEN HELPER". IVic voor een ogenblik Leidens drukste verkeersader, de Breestraat, „links Iaat liggen" en de uit 1607 daterende „Wecshuispoort" aan de Hooglandse Kerkgracht binnengaat, zal niet kunnen ontkomen aan het gevoel of hier de tijd heeft stilgestaan. Van links en rechts „spreekt hem de historie te gen, terwijl hem het gevoel bekruipt met de geschiedenis te worden ge confronteerd. Mei-bollen worden al 3 eeuwen gegeten Ook wij hebben deze onderdompeling ln de gschiedenis ondergaan en zijn in gedachten ruim zes eeuwen in de histo rie teruggegaan. Raadplegen wij op onze wandeling de geschiedschrijvers Orlers en Van Mieris en de beschrijving vrouwen", die zich tegen een wekelijkse vergoeding belastten met het „houden" (onderhouden en verzorgen) van b.v. onechte kinderen, of zich deden gelden als betaalde verzorgsters van zuigelin gen. OP BREESTRAAT 18 BEVOND ZICH EERSTE „HEILIGEGEESTHUIS". Een bilk in de geschiedenis van het midden der 15e eeuw. doet ons zien. dat de „Leidse Heiligegcest" in die tijd reeds in het bezit was van een eigen gebouw. De Heilige Geestmeesters had den het in 1450 kunnen kopen; het stond op de Breestraat 18, waar zich ln vroeger jaren het Museum van Oud heden en thans het belastingkantoor bevindt. Ofschoon voor een wees- en vondelingenhuis oorspronkelijk niet be stemd, is het „Heiligegeesthuis" aan de Breestraat als vanzelf een „Heilige- geestweeshuis" geworden. Velerlei bijzonderheden zouden van dit middeleeuws gesticht zijn te ver melden, wy willen echter volstaan met mede te delen, dat de verpleegde kinderen reeds in 1466 gekleed gin gen ln de stadskleuren: rood en wit, waarby veelal gele kousen werden ge dragen. De huismoeder en de dienst bode zorgden in die tijd voor het huishouden en.... de stal en kregen assistentie voor het grove werk als Indien men met thuisblijven werd ge- strait, kreeg men ,,een blok aan het been". van mej. dr Chr. Ligtenberg over „De armenzorg te Leiden tot het einde van de 16e eeuw", dan zien wij dat in het tegin der 14e eeuw (1316) in Leiden reeds sprake was van een „Heilige Geest- of Armewees- en Kinderhuis". Zo had, naar wij uit een oorkonde stellig weten, in de eerste jaren van de 14e eeuw ook te Leiden de parochie van Sint Pieter (de enige die er toenmaals was) haar armeverzorging onder de naam van r.de heiligegeest". Hoewel de werkzaam heid van de „heiligegeest" van deze parochie in het eerst wel zal bepaald riJn gebleven tot uitdelingen van aller lei aard. toch moet als vaststaand wor- oon aangenomen, dat haar bemoeiingen zich allengs hebben uitgebreid tot de zorg voor zieken, kraamvrouwen, vonde lingen en wezen. De zieken en kraam vrouwen werden aan huis bezocht en wdeeld, terwijl men voor de hulpeloze hnderen onderdak en verzorging vond oij bepaalde vrouwen, die er haar werk van maakten ze in huis op te nemen, kende men in die tijd de z.gm. „hou- mest kruien, hout kloven, turf dra gen, koren malen en weiden van dc koeien. IN PIETERSKERK TE VONDELING GELEGD. Voort blijkt, dat van de 177 vonde lingen, die in een bepaalde periode in dit „heiligegeesthuis" waren opge nomen, er 35 in de Pieterskerk wer den gevonden (waarvan o.a. 15 op of bij altaren, 6 in biechtstoelen, één onder de preekstoel en één onder de vrouwenbanken), 25 in de Hooglandse kerk, 24 in de Vrouwenkerk. 9 in kloosters en hofjes en 11 in gasthui zen. SEDERT 1583 OP DE HOOGLANDSE KERKGRACHT. Dat het hoog tijd werd de wezen een ander onderdak te verschaffen blijkt uit een mededeling van het gerecht, waarin verhaald wordt, dat men bedsteden had moeten uitbreken om de wandluizen te verwijderen. In 1583 was het eindelijk zover en kregen de verpleegden een on derdak ln het Vrouwengasthuis aan de St. Pancras- of Hooglandse Kerkgracht, dat nadien nog gedeeltelijk is vernieuwd waarvan ook het jaartal 1607 boven de huidige ingang van het Weeshuis ge tuigt. Als vallend® buiten het kader van de ze serie artikelen, willen wij ons ont houden van het geven van een archi- ouds notulenboeken wordt gesproken van Osjesmaal) kwam het glas met de woor den ,.'t Groeyen en bloeijen van ossen en koeijen" ter tafel: op de le Mei. de dag van het „uitgaan" (het ontslag) der meerderjarige verpleegden het glas met het randschrift „Het groeyen en bloeijen van Flora". Wanneer er aan de jongens en meisjes eens ln het jaar nieuwe bo- venkleren werden uitgedeeld, schijnt het bestuur ook al een maaltijd te hebben gehouden; op twee verschillende boka len ziet men een jongen met een broek en een meisje met een rok in de hand. Wanneer de echtgenote van een der aanwezigen in „blijde verwachting was, werd er op „Hans.ien in den kelder" gedronken: het glas met dit rand schrift vertoont aan de ene zijde een deftige dame in hoogst vreugdevolle omstandigheden met een bloemtak in de hand; aan de andere zijde een roeibootje met een roeier en een vrouw., die eveneens een bloem om hoog houdt. Wat deze afbeelding betreft weet de geschiedschrijver te melden, dat men indertijd in Amsterdam „om een kind te halen" naar de Volewljk roeide; elders spreekt, men van „popp'es roei en". Ten slotte wijst het randschrift van enkele fraaie exemplaren er op. dat het slot van alle bijeenkomsten wel gevierd zal zijn met „Een glaasie van Vriend schap". Behalve prachtige tinnen Flapkannen, woonen, een half vat biers voor hun ne moeite". IN 17DE EEUW HAD WEESHUIS EEN BEVOLKING VAN 700—900 PERSONEN. Keren wij thans nog even terug naar het Weeshuis aan dc Kerkgracht en letten wij op de sterkte der bevolking j in de loop der eeuwen. Volgens Orlers is j het getal der wezen tot aan het einde de- 16e eeuw allengs gestegen tot">350, om ln het jaar 1640 plotseling op te lopen tot rond 700, een getal, dat door mr Van Leeuwen in zijn ,3esgrijving van Leiden" nog met. 200 werd aange vuld Sedert het midden der 19e eeuw geven de jaarlijks uitgebrachte versla gen meer houvast. Bij een gemiddelde van 350 wezen in de eerste helft dier eeuw., wijst het jaar 1855 een getal van 458 aan Geleidelijk treedt dan, door allerlei gunstige Invloeden, een sterke daling in, met het gevolg, dat in 1905 nog slechts 151 verpleegden in het Weeshuls waren opgenomen. Vijf jaren I De keuken van het Weeshuis aan de Hooglandse Kerkgracht in het begin van deze eeuw. Omstreeks 1933 is het „uniform" afgeschaft en verricht ook het keukenpersoneel zi/n werkzaam heden in burgerkleding. een ogenblik met de directeur, de heer G. Jeremiasse, die hier sinds 1930 de leiding heeft, dan is hU met trots vervuld over de prestaties, welke „zyn" jongens en meisjes hebben geleverd en waaraan het te danken Is, dat velen van hen in de burgermaat schappij ren goede en eervolle plaats bekleden. Doch niet alleen aan de verstande lijke ontwikkeling wordt grote zorg be- steed, ook aan de noodzakelijke ont spanning, waartoe vele wegen open staan, wordt gedacht, terwijl ten slotte de sfeer in huis een belangrijk, zo niet het belangrijkste, woordje medespreekt. Reproductie „L.D."—Van Vliet Onzekerheid veroorzaakt nervositeit. (Van onze financiële medewerker) Het verloop van de Amsterdamse tffeetenbeurs. dat niet alleen voor de ondsenhouder van belang is, maar in weder kring de aandacht verdient, omdat het de gebeurtenissen en ver- onselen in binnenland en buiten and registreert, wyst de laatste we en en niet het minst deze week op grote nu,p van onzekerheid, welke r «.en aanzien van dc naaste toekomst °estaat. Het is goed beschouwd een en al tegenstrijdigheid! men kan zon<^er veel moeite een hkv? n'et onbelangrijke argumenten (Jorengen voor de stelling, dat het er n de wereid tan handel en bedrijf nog *20 slecht u i:'et. wanneer de gang van zaken in de °°k voor Europa betekenis heeft \L heeft 2,2 ongetwijfeld zou er Jfr e,nig optimisme zeker plaats zijn. a«t in plaats dat daar de meer dan ns voorzegde depressie intreedt, blijft D^seriteit zich daar handhaven en 'aJn voor de verdere ontwikkeling «et Amerikaanse bedrijfsleven gun- "•'52 verwachtingen gekoesterd. rp-1ur.het al?emeen zijn de financiële In h o n van industrie en spoorwegen dan 5 eerst€ kwartaal van 1950 gunstiger dprii-^ laa,:<ile kwartaal van 1949 cn Qtvidendv .hosinsen winnen- het van jer-azingen De goederenprijzen ziin «enaeels oozelopen. met name -wat *)er. lood, zink en rubber betreft en ook de sta i'industrie rapporteert een grote levendigheid De automobielindustrie, zomede de electro-techniek en met name de tele visiebedrijven gaat het zeer naar den vleze en de New-Yorkse beurs behaalt dan ook telkens een nieuw hoogterecord. Ziet men naar de uitkomsten van de Nederlandse bedrijven over het afgelo pen Jaar. dan valt in de meeste geval len by de grote concerns een hogere winst ts constateren en voor zover mo gelijk wordt ook een hoger dividend uit gekeerd. En toch noteren ook de Industriële aandelen thans merendeels 10 a 30% lager dan de hoogste stand van dit jaar met het gevolg dat op basis van de over 1949 uitgekeerde dividenden een renda- ment van 4>/2 6% kan worden be cijferd. Dit hogere rendement trekt echter tot dusver geen nieuwe kopers naar de markt, hoewel vele beleggers aan een hoger rendement op hun kapitaal grote behoefte hebben. Integendeel ziet men de koersen nog steeds af brokkelen en maakt zich af en toe zelfs een min of meer nerveuze stem ming van de Amsterdamse beurs meester. Het staat wel vast. dat de Amster damse beurs voor gunstige factoren thans geen oog heeft en dat het aan bod van fondsen nog steeds overheerst Onder de ongunstige factoren, welke od de Amsterdamse beurs naar ~oren treden, neemt de gang var. zaken in Indonesië natuurlijk een grote, ver moedelijk wel de voornaamste plaats in. Indonesische waarden zyn in de koersdaling vooraan gegaan en lang zamerhand op afbraakkoersen aange land, waaruit een toenemend wantrou wen spreekt ten aanzien van de eco nomische rehabilitatie welke enige maanden geleden op komen scheen te staan. Noch de abnormaal hoge rubberprijs. noch de fantastische prijzen, welke voor tabak worden gemaakt hebben enige in vloed, wel daarentegen de berichten over voortgaande vernielingen op de ondernemingen, de onveiliaheid van de Nederlandse werkers op de plantages en de monetaire moeilijkheden waar voor men zich ginds geplaatst ziet. Dat de tabaksmaatschappijen grote uitge strektheden grond aan de bevolking af staan, is vermoedelijk nog niet het erg ste, maar dat ook de exploitatie van de overblijvende gronden niet zeker is, dat de bevolking in producten „vlucht" uit vrees voor een verdere waardevermin dering van het geld, dat als gevolg daar van de vrees voor een nieuwe devalua tie ontstaan en de handelsbeweging van Indonesië inkrimpt in plaats van toe neemt dit alles en veel meer brengt de beurs in een vertrouwenscrisis, mede doordat wel zeker is, dat het uitblijven van een normale ontwikkeling van In- donesië's in- en uitvoer zijn weerslag op het Nederlandse bedrijfsleven en op de Nederlandse staatsfinanciën niet zal missen. Hier komt dan nog bij dat de nor male weerstand van de effectenmarkt, veroorzaakt door de belegging van spaar gelden en ander vrijkomend kapitaal veel minder groot is dan voorheen. Uit de staat der Rijksmiddelen over de maand Maart blijkt dat ruim F 164 mil- Iioen aan gewone directe belastingen is betaald tegen F 126 mlllioen in Fe bruari en F 117l2 millioen in Januari en dat thans niet minder dan F 1183 millioen nog verschuldigd is. Een nadeel voor de beurs is cok dat voor zover er Hij vliegt! (Van onze Parijse correspondent). Sedert het luchtfeest van Zondag j.l. is Frankrijk in twee partijen verdeeld, die elkander heftig beschimpen, be schuldigen en bestrijden, namelijk zij die voor en zij die tegen de man-vogel Valentin zijn. Of nauwkeuriger gezegd, zij die beweerden dat Valentin wel. en de anderen die meenden dat hy niet gevlogen heeft. Onder die laatste cate gorie waren ook enige journalisten, die de man-vogel publiekelijk van zwende- larij betiohtten. Zij hadden 't niet ge- nog gespaard wordt deze gelden voor een goed deel aan de levensverzeke ringsmaatschappijen toevloeien en deze nog slechts een zeer klein percentage hunner geldmiddelen op de aandelen markt beleggen. Deze week was er boven dit alles de minder gunstige beoordeling van de verhouding tussen Amerika en Rus land. welke voet gaf aan het toch reeds dominerend pessimisme. Minister Lleftinck. die op de beurs overigens geen persona grata is. heeft in elk geval dit op zijn credit dat hij tot dusver prolongatieaffaires op de beurs niet heeft toegestaan, zodat van gedwongen verkopen thans geen sprake kan zijn. Aan de andere kant ontbreken ook de baisse-dekkingen, waar vroeger op flauwe dagen een tegenwicht werd gevonden Alles saamgenomen, ziet het er. rwyl we dit schrijven, op de beurs maar som ber uit en het zullen vooral politieke opklaringen moeten zyn, welke het as pect kunnen verbeteren zien. en d us heeft Valentin niet ge vlogen. Onzin, antwoordden zijn medestan ders, de gelovigen, jullie keken in de zon of waren te ver van de landings plaats verwijderd. Valentin heeft wel gevlogen. In deze steeds hoger lopende discus sie, die de rust in het land al aardig begon te bedreigen, heeft eergisteren de man in questte zelf ingegrepen. Alle Parijse redacties en buitenlandse cor respondenten, die ook het feest van Zondag hadden meegemaakt, kregen een brief thuis, waarin de vliegende man berichtte dat hij klaarheid wenste en derhalve de pers uitnodigde tot het bijwonen van oen nieuwe demonstratie, die gisteren op het sportvliegveld van Meaux, een kleine 50 k.m. ten Noor den van Parijs, heeft plaats gevonden. Er steeg een Dakota op met Valentin, een paar journalisten en een deurwaar der, terwijl het vliegtuig nog door an dere toestellen met waarnemers werd gevolgd. Het resultaat? Wel, zelfs de meest critische Valentin-logenaars hebben zich wel gewonnen moeten geven. Het lijdt thans geen twijfel, of Valentin slaagde er na een loodrechte val van enige honderden meters in zijn snel heid te temperen en richting te wijzi gen, dwz. hy vloog. Ieder kon duidelijk volgen hoe hij zich op zijn rug wierp, de armen spreidde de engelenvlucht noemde hij dat later en in een hoek van circa 35 graden naar de aarde gleed. Op circa 600 meter boven de grond opende hU zijn parachute. Toen hij was gedaald bleek hij uit geput. Zijn gezicht bloedde doordat het glas van zijn stormb-il was gebroken. Volgens de inzittenden van de volg- vliegtuigen heeft Va'entin met een snel heid van circa 140 km. per uur het luchtruim doorkliefd, wat ongeveer 100 KWESTIE JORIS DIELS VOOR ONPARTIJDIGE RAAD. Teneinde aan de moeilijkheden, gere zen inzake de eventuele benoeming van Joris Diels als mededirecteur van de Haagse Comedie, een einde te' maken, heeft het bestuur van de Haagse Kunst stichting, in overleg met het besiuur van de Nederlandse vereniging van to neelkunstenaars, besloten aan een on partijdige raad advies te vragen of Jo ris Diels, gemeten naar de Nederlandse maatstaven, in aanmerking kan komen voor deze benoeming. De bovengenoem de besturen en de heer Diels hebben verklaard zich bij de uitepraak van deze raad van advies te zullen neer leggen Het bestuur van de Haagse kunststichting heeft de volgende heren bereid gevonden in deze raad zitting te nemen: mr H Haga, president van de bijzondere raad van cassatie te 's-Gra- venhage, prof. G van der Leeuw, hoog- leraad in de theologie te Groningen, en mr A. W. J. van Vrljberghe de Coningh, raadsheer van het gerechtshof te s-Gra- venhage. DIPLOMA VAKBEKWAAMHEID VOLMATROOS. In het Staatsblad van gisteren is op genomen een K B. van 5 April 1.1, tofc nadere wijziging van het schepenbesluit. Hierdoor wordt een diploma van vak bekwaamheid als volmatroos ingevoerd. km. minder is dan bij een vrije val. De partij van Valentins tegenstanders heeft dus wel moeten capituleren, doch men kan zich af blijven vragen of de resultaten van deze waaghalzerij wel de zeer grote risico's lonen. Practisch nut heefr deze acrobatiek zeker niet. Valentin verklaarde zijn nummer nog te willen perfectionne en alvorens hij uitnodigingen uit Engeland en Amerika aanvaardt Het schijnt dat hij Zondag j.l. voor zijn experiment een bedrag van f 100.000 heeft getoucheerd. Zijn te genstanders merkten op: de kosten van de begrafenis zijn dus in ieder geval gedekt.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1950 | | pagina 5