ZETMACHINES.
Het Paleis van Koning Achab.
TJEib&JPEI^
De grootste aanlegplaats ter wereld.
Dê nieuw© reuxen haren voor de Imperator" te Cuxhaven.
Ruim eer» kwa-rt-eeow is verloopen, sends
MergenthaJer de wereld verbaasde met een
tritvinding, waarover men in den beginne
de schouders ophaalde doch die al heel spoe
dig van groote beteekenis zou worden voor
best dmkkersbedrijf, misschien na de invoe
ring der snelpers het belangrijkste feit is in
de geschiedenis der boekdrukkunst, mL
de Linotype. Het ging langzaam eer zij
®ch voorgoed een weg gebaand had, maar
eenmaal ingevoerd, won zij steeds meer ter
rein en thans is zij in alle wefolddeelen in.
gebruik. Er zijn andere systemen naast ont
staan, doch de vraag is of deze zonder
Morgen thaler er voorloopig wel gekomen
•ouden zijn.
Het zetten, dat eeuwenlang met de band
geschiedde, wordt- door de Linotype ma
chinaal verricht. Zetten is eigenlijk niet
juist., want de machine, zet- niet. doch giet
regels met een snelheid va.n 150 200 per
mir, terwijl een handzetter 35 k 40. (Als
lengte der regels is daarbij 15 cicero aan
genomen, een typografische maat gelijk
staande met de kolombreedte van ons
blad).
En nu is het opvallend, dat, ondanks bet
vermeerderde productievermogen en in
weerwil van dc vorderingen, die dc machi
ne gemaakt hoeft, de werkloosheid niet
is toegenomen. De dagbladen namen toe
in aantal en omvang, boeken en tijdschrif
ten kondon goedkooper geleverd, waardoor
de vraag toenam, zoodat wat aan arbeids
krachten overbodig dreigde te worden, aan
den aDderen kant weer dubbel, noodig
bleek. Het zou interessant zijn eens te on
derzoeken, in hoever de machine er tevens
toe heeft bijgedragen, dat de werkplaat
sen zijn verbeterd, de loonen gestegen en
de werktijden verkort-.
Enkele cijfers mogen hier een plaatsje
vinden. Duitschland telde begin 1911 3400
zetmachines (1477 Linotypes, 900 Typogra
fen, 393 Monotypes, 247 gietmachir.es en 363
Monolines), een getal, dat thans zeker tot
over de 4000 is geklommen. De Vereenigde
Staten, waar de machine reeds was inge
burgerd, toon zij in Europa en elders haar
entrée nog moest doen, staan natuurlijk
bovenaan met ruim 12.000 machines, waar
van ruim 11.000 Linotypes tegen ruim
1060 van andere systemen. Bedrijven met
50 k 60 machines, waaraan overdag en
'6 nachts gewerkt wordt, zijn er geen zeld
zaamheid (de New-York World" o.a. telt
56 Linotypes).
Ook in Engeland speelt de zetmachdae
een groote rol in het bedrijfhet aantal
machines is er ongeveer even groot als in
Duitschland, waaraan, vooral in Schot
land, een tamelijk groot aantal vrouwen
arbeiden een verschijnsel, dat zich ook in
Frankrijk voordoet, hoewel daar te lande
de vrouw meer en meer haar plaats moet
afstaan aan den man. Niettemin zijn op
bet oogenblik te Parijs op één werkplaats
nog 40 machino-zeteters werkzaam. Bij ge
breke van een statistiek is het juiste aan
tal machines niet op te geven gerekend
wordt echter, dat Frankrijk ongeveer de
helft minder zetmachine© telt dan Enge
land en Duitschland.
In Oostenrijk heeft de machine tot dus
ver slechts geringe vorderingen gemaakt,
einde 1911 telde het 757 zot- en gietmachi-
nes (360 Linotypes, 20S Typografen, 61 Mo
nolines en 78 Monotypes), verdeeld over
90 plaatsen. Het aantal bedraagt op het
oogenblik 850, met Ween en en Praag (ruim
300) aan de spits. Ook te Boedapest maakt
de zetmachine snelle vorderingen, zóó
zelfs, da.t er gebrek aan geschikt perso
neel is. Jn Zwitserland loopt de strijd
tusschen de Linotype en de Typograaf
eerstgenoemd systeem is er vortcgcnwoor-
ciigd door 128 machines, de Typograaf door
105, waarnaast 26 Monolines en 9 Mono
types in bedrijf zijn. Ook in den Balkan
heeft zich dc zetmachine een weg gebaand
Belgrado telt eenige Linotypes en de Bul-
gaarsche staatsdrukkerij te Sofia en de
Bosnische Serajevo hebben eveneens
eenige Linotypes opgesteld, terwijl Boe
karest tot heden alleen Monotypes kent.
In Italië (Rome, Napels, Milaan) en Span
je (Madrid en Barcelona) wordt slechts in
de hoofdsteden met machines gewerkt en
kampen de Linotype en de Typograaf om
den voorrang.
In Denemarken vond de zetmachine
blijkbaar een vruchtbaren bodemover de
300 zijn er hier in bedrijf, waarvan alleen
Kopenhagen de helft voor haar rekening
neemtals bijzonderheid kan gemeld,
dat hier nog met 12 Kastenbeinmachines
(het oudst bekende model) gewerkt wordt.
Zweden kent verschillende systemen, even
als Noorwegen, terwijl ook in Nederland,
Luxemburg en België de Linotype, Mono-
line, Typograaf en Monotype sedert lang
in gebruik zijn. In Rusland gaat het als
met alles, wat den vooruitgang bevordert,
uiterst langzaam, scherpe dagblad cen
suur, waardoor deze steeds een twijfelach
tig bestaan lijden en hooge invoerrechten
houden daar den invoer van machines te
gen, hoewel de ,,Nowoje Wremja", ,,Slo-
wo", „Rjetsj" en enkele andere dagbla
den, benevens de Staatsdrukkerij te
St.-Petersburg do Typograaf en Linotype
sinds korteren of lange ren tijd in bedrijf
hebben gesteld.
In Zuid-Amcrika gaat de verbreiding zeer
ongelijkin Argentinië bijv. is de zetmachi
ne slechts in Buenos-Ayrcs ingevoerdin
Brazilië staat Rio-de-Janeiro bovenaan,
waar het Journal de Commercio" met
behulp van 53 Linotype© wordt gezet
daarop volgt San Paulo met 42 machines.
Ais bijzonderheid kan gemeld, dat dc „ijze
ren collega" ook op de Fidsji-oilanden in
den Stillen Oceaa/n, zich een weg ge
baand heeft.
In de voornaamste havenplaatsen van
Australië, op Nieuw-Zeeland, zijn evenzeer
de meest bekende systemen in gebruik
Japan bezit reeds lang de Linotype en Ty
pograaf en ook China kent ze sinds oeni-
gen tijd.
In Algiers en Tunis worden Franeohe
bladen machinaal gezet, terwijl in Marok
ko de Typograaf reeds is ingevoerd en te
Kairo verschil lende drukkerijen twee en
meer Linotypes hebben. In Duitsch Zuid
west-Afrika worden van dc zes bladen vijf
met de Typograaf gezettwee te Swakop-
mund en drie te Windhoek, terwijl in
Kaapland de Linotype algemeen verbreid
is.
Wc zien dus, dat de machine heel de we
reld veroverd hoeft. Dat haar verbreiding
zoo groote afmetingen aangenomen heeft,
hangt vooral samen met de ontwikkeling
van het grootbedrijf. Doch daarnaast is het
weer opvallend hoe ze geenszins het klein
bedrijf heeft verdrongen en ook do letter
gieterijen over het algemeen in een blaken-
den welstand verkeoron, zoodat zc ook daar
geen noemenswaard!gen invloed heeft ver
mogen te oefenen.
Het consepvecren van eieren
door socfa-sóSlicaaf.
Reeds lang heeft men eieren geconserveerd,
door een bad in soda-sillicaat, maar sedert]
conigen tijd werd beweerd, dat zulke eiereni
een bepaalde hoeveelheid opgelost silicium]
bevatten, die zc gevaarlijk voor het gebruik]
.maakt. Nu heeft oplangs een Kngelsche;
scheikundige, Bartlett, een aantal proetne-j
mingen gedaan, om deze kwestie op te los-,
sen. Hij constateerde, dat als het bad vrij^
soda bevat, het ei deze opslorpt en het ge-]
leiachtig wit wordt. Men vermijdt het ge-f
vfljar door een 10 pCt. oplossing van sodia-j
siliioaat te nemen. Na elf maanden in dez©|
oplossing te zijn geweest, bevatten de eiereni
niet meor silicium dan versehe exemplaren]
en hun gewicht ia hetzelfde als voor del
behandeling. De kwaliteit is gewoonlijk be
ter dan bij eieren, die door koude geconser
veerd zijn.
BEfttZINE-SEVAAH.
Een chemische fabriek in Duitschland heeft
een statistiek laten aanleggen van aile onge
lukken, die door benzine veroorzaakt waren.
Men doorzocht hiervoor dagelijks een aantal
kranten. De statistiek kan lang niet op
volledigheid bogen. Niet alleen omdat het
aantaJ dagbladen vrij beperkt was, doch
ook, omdat slechts een deel der ongelukken
publiek bekend raken.
De verschillende ongelukken deelde men in
naar gelang van het bedrijf, waarbij ze
plaats vonden, -n naar het aantal slacht
offers, dat zij maakten, met vermelding van
graad van verwonding. Waar benzine ge
bruikt weirc^ in technische bedrijven en
transport veroorzaakte zij de meeste onge
lukken, (54, waarbij 32 met doodclijke ge
volgen) benzine, gebruikt door particulie
ren, gaf 23 ongelukken, waarbij 16 personen
stierven.
Totaal telde intn 148 on50! ukken en hier
bij 132 zware verwondingen 45 lichte vorwon-
dfogen en 71 sterfgevallen.
Deze cijfers spreken van het gevaar, dat
bet roekeloos gebruik van benzine met. zich
brengt. Het aa.ntal ongelukken, veroorzaakt
door zak-sigarenaanstekers, en dergelijke
apparaten, mot benzine gevuld, is ook onge
meen groot.
De samenstellers der statistiek dringen
thans aan op meerdere waarschuwing voor 't
gèbrü'k van benzine. En in gevallen, waar
benzino vervangen kan worden door onont
vlambare en niot-exploisieve stoffen, vor-'
dienen deze laatste ook altijd de voorkeur.
Als reinigingsmiddel is benzino bijv. bost te
vervangen. Niet wanneer het voor verlich-
itingsd ocleindem of voor motor gebruikt
Wordt.
Een der belangrijkste en kostbaarste
■ontdekkingen op het gebied der Bijbelsche
'archeologie was de opgraving bij Samaria,
in het Noorden van Palestina, van het pa
leis van oen Hebreeuwschen koning, naar
men gelooft, het ivoren huis van Achab.
Ook zijn daar, nog niet lang geleden, ta
felen met Hebreeuwsch schrift gevonden,
welke in dagelijkseh gebruik geweest schij
nen te zijn tijdens het. leven en misschien
!wel in het gezin van Omri en Achab, even
als de overblijfselen van aardewerk, die
men er gevonden heeft.
Geen ruinen in geheel Palestina, hebben
de aandacht der archeologen e.n theologen
meer getrokken dan die van den heuvel .in
noordelijk Palestina., welke Omri kocht van
Shemer voor 2 zilveren talenten en waar
hij een machtige stad stichtte, de hoofd
stad van het Noordelijk koninkrijk Israel.
In het. nu gevonden paleis woonde .Achab
met. koningid Jesabel cn in de nabijheid had
Nabot.h zijn wijngaard.
Een paar jaar geleden verleende, de
Turksche regeering aan dr. G. A. Reisner,
die handelde in opdrarht. van dc. Harvard-
universiteit, de vereischtc. toestemming om
opgravingen in deze streken, tc doen, waa r
bij de voorwaarde werd gemaakt, da.t de
plaats weer in haar vorigen toestand bij
het verlaten moest worden teruggebracht.
Hoe moeilijk hot werk van de opgravers
was, mede door de voorwaarde, die aan de
toestemming van dc landsregecring was
verbonden, daarvan kan men zich een
denkbeeld vormen, wanneer men weet, dat
soms meer dan 400 mannen, vrouwen en
jongens, waarbij in dit werk geoefende
werkkrachten uit Egypte, te gelijk gebruikt
werden.
Door met volharding volgehouden cn on
vermoeid werk heeft men de kenteekenen
der beschaving onder vroegere geslachten
te voorschijn gehaald op een diepte van
verscheidene voeten in rotsachtig en bodem
en die kenteckonen waren alle bijeen in
het uitgestrekte paleis van Achab.
Daarbij valt op te merken, dat dit het.
"«erste' en eenige paleis van een Hebreeuw
schen koning is, dat ooit werd gevonden,
hetgeen dc waarde en archeologische be
langrijkheid er nog van doet toenemen.
Het. moet zonder eenigen twijfel een uit
gestrekt gebouw zijn geweest, waarvan de
kamers en zalen waren gegroepeerd rond
een binnenplaat©, en hier en daar staan
nog gedeelten van den dikken en hoogen
muur, die het geheel omsloot.
Aan het paleis zelf nam men twee bouw
stijlen waar, een primitieven en een meer
volmaakten. Hieruit maken de onderzoe
kers op, dat het paleis reeds onder Omri
gedeeltelijk is gebouwd en dat die bouw
in meer volmaakten stijl is voortgezet", door
ijn zoon Achab.
Er zijn ook omstreeks 75 fragmenten ge
vonden van pottenbakkerij, beschreven
jnet oud-Hcbrceuwsch schrift.. Verder heeft
Mon bouwwerken gevonden uit 4 tijd- I
vakenJoodsch, Babylonisch, Gneksch cn
'Romeinscli.
Yan de Romeinsche overblijfselen, die gc-
y on den zijn, is de merkwaardigste een S0
voet hooge trap, die geleid moot hebben
naar een altaar of misschien naar een tem
pel, gebouwd ter eere van keizer Augus
tus. Een beeld van dien Keizer is hier
gevonden en ook Romeinsche zuilen uit
diens tijd. Er is ook een drievoudige zui
lenrij opgegraven, die uitliep op den j
stadswal, die den geheclen hemel moot
omsloten hebben.
Ten slotte heeft men ook de poort ge
vonden, waaraan dc geschiedenis van de
oaelaatschen is verbonden. De stad had
eens een beleg van 3 jaren door de Syriers
te weerstaan en de belegerden joegen door
die poort de melaatschen naar buiten. Dc
vijand maakte deze ziekon govangen en
voerde bon naar zijn kamp, dat daarop
door besmetting werd aangetast. Toen
oenigen tijd later dc belegerden een uit
val deden, ronden zij geen vijanden meer.
Hun geheelc leger was door de ziekte uit
gestorven.
Muziek-statistieken.
De hartstochtelijke muriekstatisticus Ernst
Challier heeft in het „Börsenblatt für den
Deutschèn Buchhandel" een statistiek gepu
bliceerd over de sterfelijkheid van toonkun
stenaars, die na 1870 zijn overleden.
Zie hier het resultaat zijner berekeningen.
In de 43 jaar scdort 1870 zijn 4113 bekende
musici gestorvenvan deze kon Challier van
3737 den ouderdom te weten komen; hun
gezamenlijke leeftijd bedraagt 22^,389 jaar,
dat is dus een gemiddelde van 61,11 jaar.
De muziek schijnt dus toch niet zulk een heel
ongezond beroep te. zijn. De jongste der 3737
werd .9 jaar (h.jt wonderland Henri Kart-
nern, pianist), daarop volgt, de jeugdige
violist Luigi Martiraui, die slechts 15 jaar
werd. De oudste is de zangeres Elise Fa.r-
nesie, die den eer bi edwaar digen ouderdom
van 'toé jaar be>roikte ongeveer d^nzelfd o
patri arch al en leeftijd haalde de kapelmees
ter te Bad Elster Johajin Christian Helf
(103 jaar). Manuel Garcia werd 302 jaar, Be
nedetto Bazetti 100 jaar. Zeven musici
kwamen om door een ongeluk, twee-eu-twin-
tig stierven ,,op het. veld van eer" of pleeg
den zelfmoord onder deze laatsten waren
merkwaardigerwijze groot.cndeels zange
ressen rijf werden vermoord, negenli m
stierven onder armoedige omstandigheden,
een gering percentage! dertig werden
krankzinnig..
Een andere statistiek niet van Challier
—is die van het aantal beschikbare plaat
sen in do opora-schouwburgen van verschil
lende groote Duitsche steden. München
heeft tweo groote theatershet- hoftheater
en het Prinz-Regent-theaterresp. mot- 2000
en 1200 plaatsen, dat is op een stad van
600,000 inwoners dus ongeveer één plaats op
de 200 inwoners. To Leipzig zijn in het
,.Neuc Theater" slechts 1600 plaatsen be
schikbaar, dat is dus op een inwoner-aantal
van 600,000 nog minder dan een plaats per
300 inwoners. To Dresden is die verhouding
1 :200, te Keulen 1 -330, te Frankfort. 1 :200,
te Hamburg 1 500. En het groote Eerlijn is
wel, het meest, misdeeld daar ri de verhou
ding 1 op 1600
Een boek over de prullenmand.
Toen dc groote Napoleon gevallen was en
de dragers der macht in de oude Staten
weer moed begonnen te scheppen, zich weer
veilig begonnen te voelen, is, zooals ieder op
school leert, het. Ween er Congres bijeen gvi-
komen, welks beslissing inderdaad in 1815
voor langen tijd de Staten tegen elkander
heeft afgegrensd. Zelden waren zooveel inte
ressante persoon lijk heden nit de hoog-e wereld
bijeen.
Daar waren Metternicli, het hoofd der
conservatiovo strooming, Tsaar Alexander
met zijn vage idealen, de Pruisische ko
ning, do Fransche staatslieden, Jord Castle-
reagh, cn zoovele anderen. De Oostenrijk-
sche gastheeren waren echter niet scrupu
leus. Zij zagen er gcon been in, hun gasten
to belhoren. Een gcheele organisatie stond
tot dat doel gereed. Hooggeboren dames en
beertn bespiedden den omgang en de woor-
deD der diplomaten in do eerste kringen
lager geborenen knoopten relaties met fiet
dienstpersoneel aan om toch maar te weten,
hoe de gasten hun tijd doorbrachten. Doch
vooral had men het op de prullenmand
voorzien. Zoodra. een vreemde diplomaat
aankwam, wist. zich ren gehuurd agent, aan
zijn gérant of» te dringen, welwillend hulp
aanbiedend lip het zoeken naar dienstboden,
die natuurlijk vooruit omgekocht waren.
Werden ze aangenomen, da.n moesten ze elk
vodje papier, dat ze in handen kregen, aan
de geheim© politie afleveren.
Prof. August Fournier, te Weenon, heeft j
den oogst 111 die papiertjes in het archief
bestudeerd, cn er een leerzaam boek over
geschreven. Wel leest men er niet veel
nieuws uit over do politiek zelf, doch des I
te meer over de persoonlijkheden, die toen
op den voorgrond traden. Onder anderen I
schijnt lord Castlorcagh de eenige geweest J
to zijn, die de geheime politie de baas was.
Hij keurde zelf zijn personeel, had betrouw
bare koeriers, vcnrsprak zich nooit en ver
brandde aJle kladjes. Van hem is men niest
veel te weten gekomen. Het boeiend ge
schreven boek is verschenen bij Temsky te
Wcenen, en beet; ,JDie Gehcimpolizci aaif
dem Wiener Kon gr ess."
Over terpen, in Friesland goed bekend en
beroemd om haar mestwaarde, heeft de heer
Yan Giffen een voordracht gehouden voor
het Mijnbouwkundig Genootschap te Delft,
waaraan het volgend© ontleend is.
Onder Aegfllus, een der Friesche konin
gen, regeerénde 610-672, werden in Friesland
reeds terpen aangelegd, maar door schrij
vers, vóór-dien tijd levende, werd er reed?
gewag van gemaakt. Vooral de oudheid eer
terpeti iseenvraagstuk ter besfudeermg,
waarvoor beste hulpmiddelen leveren de
verschillende voorwerpen cn bijzonder K©t
vaatwerk, daarin aangetroffen, maar teven»
een aanleiding gevonden wordt om te be
slissen, door welke volken ze vonden aninge
legd.
Het.oudste in d? terpen uitgegraven werk
iV fraai afgewerkt en dikwijls versierd met
ingekraste regelmatige figuren, wier lijnen
met. fijngestampt schelpengruis zijn inge
legd en schoon afsteken tegen het donker
gekleurde of zwarte vaatwerk. Merkwaardig
is, dat dÜt aldlus bewerkte vaatwerk in ons
geheele land slechts in Friesland' voorkomt
maar boveudiien ook in Zmd-Dantschland
cn Zuid-Europa. Waarschijnlijk zijn deze
terpen aangelegd vanaf omstreeks 2iX) vóór
Christus.
Maar ook andere voorwerpen, waaronder
van metaalals bronzen spiraal-^armbanden
©11 een enkelen ring breft men in cïc ouden
terpen aan.
In de terpen van late ren tijd vïndb men
onderscheidene voorwerpen, waaruit duide
lijk blijkt, clat dc oude bewoners het. begra
ven der lijken en het verbranden daarvan
met het verzamelen der asdb in urnen, naa-?fc
elkander voorkwamen.
Het tijdvak, waarin terpen werden aange
legd, loopt volgen© don spreker van onge
veer twee eeuwen vóór Christus tot zoerwat
de lüde ee.,1V ua Christus 11a. dien tijd werd
01 niet veel werk meer van gemaakt-
Dat de terp bewoners reeds bok end waren
met. het bewerken der motalen, is boven aan
gestipt, maar dit wovdt nog meer overtui
gend bewezen door het vinder» van smelt
kroezen,, benevens brons- en. ijzersintsls.
Dc bewoners waren in hoofdzaak landbou
wers en visschers. Het eerste wordt bewe
zen door die grimden landbouwwerktuigen
van been, ijzer en hout, terwijl de gevonden
vischresten van kabeïjauw, schol cn andere
vissohen, alsmede van vischtuig, het. tweede
heldor aantconen.
Verder werd ook de jaoEt door hen be
oefend, op te maken uit overblijfsels van den
jachtbuit, jadhtgere<5dschap cn schedels va.n
jachthonden, die zo© hier ei» daar woyrfien
aangetroffen. Dat zij veehouders waren en
er zelfs handwerklieden bij waien, staat
vaat. Evenals de uit gr a-vin gen bewijzen, cijat
zooals elk reeds 111 zijn schooljaren vernomen
heeft., het groote liefhebbers van spelen wa
ren, wijl allerwegen en in groot getal dob-
belstcenen gevonden worden.
In do terpen vindt, men ook overblijfsels
van groote wilde dieren als oeros, eland,
edelhert, ree, enz., die tegenwoordig uitge
storven zijn, en vooral de aandacht trekken
door de groote afmeting, welke zij hadden
Yan planten vindt, men hout. vooral van
den eik. niaar ook van berk. wilg, cis, ens.,
terwijl landbouwgewassen als vlas, erwten,
groot© bóonen den ouden bewoners niet on
bekend waren Bossen vlas loomen vaak voor
Onder do-' huisdieren kwamen voor runde
ren, schapen en bonden, in kleiner getal var-
keus en paarden en ook een enkele maal een
geit. Pr» schapen komen voor zrifs in dik
verschillende typen.
De terpen, die tegenwoordig zoo veelvol-
dig afgegraven en voor een groot deel reedis
vergraven rijn. vormen een boek, waaruit
de afkomst, leefwijze en gebruiken van onz-
voorouders voor dén kenner dnidclfjk te
zen zijn.
